ۋاقىت جانە كەڭىستىك تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، ادام ءومىرى تىم قىسقا.ال، زاۋ بيىكتەر مەن قۇلا دالا ءۇشىن ءبىزدىڭ عۇمىر ءبىر ساتتىك قانا.ءتىپتى بۇل كەڭىستىك ءۇشىن جەر قايىستىرار اسكەرى بولعان حان شىڭعىستىڭ دا ءومىرى تۇككە تۇرعىسىز.ال،ادامي تۇرعىدان ءوز زامانىندا كەلەشەك كەڭىستىگىنىڭ تارىلماۋىن تىرشىلىك ەتۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى ساناعان تاريحي تۇلعالاردىڭ ومىرىنەن ۇلاعات تۇيۋ–ەش جەردە جازىلماعان پارىز بولسا كەرەك.قوزىباسى توبەسىنە شىققاندا ماعان وسىنداي وي كەلدى.
قازاق حاندىعىنىڭ ەركىندىك تۋىنىڭ جەلبىرەگەن ساتىمەن ەرەكشە.ودان كەيىن دە قازاقتىڭ باسىنان وتكەن تالاي تاريحي جاعدايلارعا كۋا بولىپ، ءمىز باقپاي جاتىر.ءمىز باقپاي دەگەنىمىز دە،تەرەڭدەي بەرسەك جاڭساق ويلاۋ بولىپ شىعا كەلەدى.توبەنىڭ تاسىن باياعىشا كەكىلىك مەكەن تۇتىپ، ەتەگىنە باياعىشا بوز جۋسان شىعادى. بۇرىنعىداي جيرەنايعىر وزەنى تاريحي توبەگە ءبىر ءتاۋ ەتىپ، تومەن قاراي اعىپ وتەدى.
1458 جىلى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار قازاق حاندىعىن قوزىباسىندا قۇرىپ،ءبىر تۇمەن ەلدى مال-مۇلكىمەن كوشىرىپ اكەلگەن.عالىمدار بۇل وقيعا قىركۇيەك ايىندا بولعان دەسەدى.حان ورداسىندا كەرەي حان ءوز حالقىنا ءبىرىنشى جارلىعىن قازان ايىندا جاريالاپ،قىستاپ شىعۋ ماسەلەسى مەن جاس مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى كەڭەس قۇرعان ەكەن.
قوزىباسى جايلاۋىن مەكەندەۋ جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندارعا وتە ءتيىمدى بولاتىن.جايلاۋدىڭ جان-جاعى تاۋ بولعاندىقتان ءابىلحايىر حاننىڭ قولى جەتپەيتىن،مىقتى بەكىنىس قىزمەتىن اتقارعان.
دەگەنمەن،قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنداعى قوزىباسى توبەسىنىڭ قاي جەردە ەكەندىگى جايىندا پىكىر كوپ.ءبىر-بىرىنە قايشى كەلەتىن كوزقاراستار دا جەتەرلىك.تاستاعى تاڭبالارعا زەر سالىپ، ەل ىشىندەگى ەتنوگرافيالىق ماتەريالداردى جيناقتاعان جاعدا بابالىقۇلى ءبىر ماقالاسىندا «قوزىباسى توبەسى الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى سۋىقتوبە تاۋىنان قاشىق ەمەس» دەگەن پىكىر ايتقان.
قوزىباسى توبەسى الاسا عانا دوڭدەردىڭ ورتاسىندا دوڭگەلەنىپ تۇر.راسىمەن، حان كەڭەس قۇرىپ، حالىقتىڭ جارلىق تىڭداۋعا جينالۋىنا قولايلى كەڭىستىك. قۇددى وردا كەڭەسىن قۇرۋ ءۇشىن بىرەۋ ادەيى قولمەن جاساپ قويعانداي.ءتىپتى دالا مادەنيەتىنىڭ تابيعاتپەن وسىنشالىقتى ۇشتاسىپ جاتقاندىعىنا قايران قالاسىڭ.بۇرىن وسى دالادا باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ نىشانى ىسپەتتى ۇلى جىبەك جولىنىڭ كەرۋەنى كوشىپ بارا جاتقانىن ەسكەرسەك، قازاققا حاندىق قۇرماققا ۇمتىلعان قوس سۇلتاننىڭ ۇڭگىرتاستاعى قوزىباسىنا تۋ تىگۋى – ويعا قونىمدى.
تاۋدان تاڭبالى تاستاردى دا كەزىكتىرۋگە بولادى.الايدا سوڭعى جىلدارى قوزىباسىن اشىق كارەرگە بەرگەن ەكەن.اۋىر جۇك كولىگى كيەلى توبەنىڭ تاسىن تاسىپ جاتىر.كۇللى قازاق ءۇشىن قىزىرلى مەكەننىڭ تاسىنداعى ماڭىزدىلىقتى ءتۇسىنىپ،ول جەردەگى قازبا جۇمىستارى توقتايدى دەگەن ءۇمىتىمىز بار.ال، توبەنىڭ قوزىباسى اتانۋىنا نە سەبەپ؟تۋعان ولكەگە قاتىستى تاريحي مۇرالار-دى جيناقتاۋشى، انالار القاسىنىڭ ءتورايىمى،اۋىلدىق كىتاپحانا مەڭگەرۋ-ءشىسى گۇلشار اسىلبەكوۆا كوكتەمدە ءشوپ قىلتيىپ شىعا سالعاندا تۋعان ءتولدىڭ باسى كوبەيەتىن بەرەكەلى ولكە بولعاندىقتان بابالارىمىز سولاي اتاسا كەرەك دەگەن بولجامىن ايتتى.بۇل دولبار شىندىقتان اسا الىس ەمەس. سەبەبى، ءشوبى شۇيگىن مەكەننىڭ قوي سوۆحوزى بولعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.جەرى وتتى بولماسا، ول جەردەن ۇزدىك شوپاندار مەن ەڭبەك ەرلەرى شىعار ما ەدى؟
ال،سارباستاۋ مەكتەبىندەگى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى شاپاعات ادەنوۆا توبەنىڭ الىستان قاراعانداعى سۇلباسى قوزىنىڭ باسىنا ۇقسايتىنىن ايتتى. تاريحي توبەگە قاتىستى دەرەكتەرمەن تانىستىرعان مۇعالىمنىڭ دە بولجامىن جوققا شىعارا المادىق. سەبەبى، توبە انىقتاپ قاراعان، بايقامپاز ادامعا قوزىنىڭ باسىنا ۇقسايتىن بولىپ شىقتى.
اقساقالدار القاسىنىڭ مۇشەسى سارسەبەك ەكەيباەۆ:«تاۋەلسىزدىك العان كەزدە اۋىلداردى قازاقشالاندىرۋ باستالدى.ءبىزدىڭ اۋىل № ءى فەرما دەپ اتالىپ كەلگەن عوي.كورشى جاتقان اققاينار اۋىلىنا اتى ۇيقاسسىن دەپ اۋىلعا كوكقاينار دەگەن ات بەردى.ءوز باسىم اۋىلدىڭ قوزىباسى دەپ اتالعانىن قالاعانمىن.بىراق مەنىڭ ۇسىنىسىم وتپەي قالدى»،– دەپ ەل مەن جەردىڭ تاريحى تۋرالى سىر شەرتتى.اۋىلعا كوكقاينار دەگەن اتاۋدى سول كەزدەگى اكىم مەرۋەرت تاستانوۆا بەرسە كەرەك.
قوزىباسى مەن سۋىقتوبە شىڭىنا دەيىنگى ارالىق 28 شاقىرىم. باتىس جاق قاناتى باسباتىر تاۋى مەن دەگەرەس توبەسىنە ۇلاسادى. ءشوبى شۇيگىن، مالعا جايلى مەكەن بولعاندىقتان جەر ىڭعايىنا قاراي جاڭا قۇرىلعان مەملەكەت وسى جەردى تاڭداسا كەرەك.
سونىمەن،ۇڭگىرتاس اۋىلدىق وكرۋگىن قوزىباسى توبەسىن جايلاعان ەل بولعاندىقتان، بارشا قازاقتىڭ كيەلى قاراشاڭىراعىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە قاراۋىمىزعا بولادى.قاراشاڭىراق دەمەكشى،ۇڭگىرتاس اۋىلىندا قاراساي باتىردىڭ ەسىم حاننان سىيلىققا العان كيىز ءۇيىنىڭ بوساعاسى ساقتالىپ كەلگەن. قاراسايدىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعى، قارا بوساعالى ەسپەنبەت اتانىڭ ۇيىنە ات باسىن بۇرۋدى ۇمىتقان جوقپىز.ارينە، قارا بوساعانىڭ قاراساي اۋدانىنداعى شامالعان اۋىلىندا ەكەندىگىنەن حابارىمىز بولعان.
جەر كىندىگى
اۋىلدىق وكرۋگتىڭ ورتالىعى ۇڭگىرتاستا «جەر كىندىگى» بار.سوڭعى 7 جىلدا بۇل ولكەنى كورۋ ءۇشىن الىس-جاقىن شەتەلدەن كەلەتىندەر كوبەيگەن.بۇعان اكادەميك ۆياچەسلاۆ بروننيكوۆتىڭ عىلىمي زەرتتەۋى دە تۇرتكى بولعانعا ۇقسايدى. ۆياچەسلاۆ ميحايلوۆيچ – كەڭەس وداعى بويىنشا بيوەنەرگەتيكانىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىم.ارنايى قۇرىلعىلار ارقىلى تەكسەرۋ بارىسىندا وسى ايماقتان جوعارى ەنەرگەتيكالىق قۋات كوزى انىقتالعان. وزگە عالىمدار توبى بۇل ماڭدا جەر استىنداعى انىقتالماعان مەتالدىڭ ماگنيتتىك ءورىسى بار بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامىن ۇسىنادى. قالاي بولعاندا دا، ماسكەۋلىك عالىمنىڭ بيوەنەرگەتيكالىق زەرتتەۋىنەن كەيىن ۇڭگىرتاسقا كەلۋشىلەردىڭ سانى ۇلعايعان. ءتىپتى، بۇل ماڭدى جەردىڭ كىندىگى دەپ اتايتىندار دا جەتەرلىك.جەر كىندىگىنە بارىپ، عارىشتىق بايلانىسقا تۇسەتىندىگىنە سەنىمدى تۋريستەر ول ولكەگە قاتىستى ميفتەردى تىڭداۋعا دايىن.ءبىر قىزىعى، بويدى سەنىم بيلەگەن سوڭ با، ونداعى تاسقا جاقىنداساڭ، شىنىمەن ىستىق پەن سۋىق لەپتىڭ قاتار الماسىپ جاتقانىن سەزىنەسىڭ.ال،ءۇڭىرتاس اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ول جەردىڭ قاسيەتتى ەكەندىگىنە تەگىس سەنەدى دەي المايمىز.قالىپتى ادامدار سەكىلدى جەردىڭ كىندىگىنىڭ قاسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا سەنەتىندەر دە، مۇلدەم نانبايتىندار دا بار. قازىر ول ءۇڭىر ورنالاسقان اۋماق قورشالعان.ايداھاردىڭ قاناتىنا ۇقسايتىن تاۋدان شىعىپ تۇرعان ۇڭگىردىڭ قاپتالى كورگەن ادامدى وزىنە ەركىسىز باۋراپ الارلىقتاي ادەمى.سوندىقتان قاتىپ قالعان ايداھار حاقىنداعى اڭىزعا، جەر كىندىگى تۋرالى تامسىلگە سەنبەسەڭىز دە، شەبەر تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن تاماشالاۋ ءۇشىن بارۋعا بولادى.تاۋ ەتەگىندە حاس سۇلۋدىڭ جانارىنان اعىپ تۇسكەن ساف تامشىداي ءمولدىر وزەن اعىپ جاتىر.
كەشەگى كۇن
اۋىلدىڭ تاريحى وزگە ەلدى مەكەندەر سەكىلدى ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىمەن تىكەلەي بايلانىستى. 1929 جىلى جارىقباي بايدۋللاۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قۇرىلعان. 1930-1948 جىلدارى قاستەك اتىنداعى قوي سوۆحوزى بولىپ قۇرىلادى، ول كەزدەگى ديرەكتورى ە.ەسەنباەۆ دەگەن ازامات بولعان. قاستەك اتىنداعى قوي سوۆحوزى تىكەلەي ماسكەۋگە قاراعان شارۋاشىلىق بولدى. قويدىڭ ەتى مەن بيازى ءجۇنىن وندىرەتىن سوۆحوزدى سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن العان مۋسين شايحيسلام باسقارعان.ش.ءمۋسيننىڭ باسشىلىعى كەزىندە شارۋاشىلىق ەكونوميكاسى نىعايىپ،اۋىلدا ەكى قاباتتى ۇيلەر، ورتا مەكتەپ، بالاباقشا سالىنعان.ول ماسكەۋدە وتكەن مال شارۋاشىلىعىن اسىلداندىرۋعا قاتىستى وداقتىق كورمەدە قوي تۇقىمىن اسىلداندىرۋعا قاتىستى ءى دارەجەلى ديپلومعا يە بولعان.ارينە،قوي تۇقىمىن اسىلداندىرۋدا ءبىر عانا ادام ناتيجە كورسەتە المايدى.قوي سوۆحوزىنىڭ وداقتىق دەڭگەيدە مويىندالۋىنا ۇلەس قوسقان كوپ ازاماتتاردىڭ ۇرپاقتارى قازىر ۇڭگىرتاس اۋىلىندا تۇرادى. وسكەلەڭ ۇرپاق لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالعان; ەشەنحان سارسەنباەۆ، اناربەك تۇماتاەۆ، امالبەك بەيسەباەۆ، ۇمبەتقۇل مولداباەۆ، ءاشىم بوستەكباەۆا،سەيدەن وماروۆ،بابيحان باستاۋباەۆا، باقتىباي ابيتوۆ، مۇقان كوككوزوۆ سىندى ەل ازاماتتارىن ماقتانىشپەن ايتىپ وتىرادى.اتاقتى شوپان، قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان سايلاۋ قالقاباەۆ تا وسى اۋىلدىڭ تۋماسى.وسىنداي تۇلعالاردىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا استىق ساتۋ جونىندەگى بەسجىلدىق جوسپار «قاستەك» مەملەكەتتىك اسىل تۇقىمدى قوي زاۆودىندا مەرزىمىنەن بۇرىن ورىندالاتىن.ەڭبەك ادامدارىن باعالايتىن، ولاردىڭ وي-پىكىرلەرىنە ءمان بەرىپ،اقىل-كەڭەستەرىنە قۇلاق اساتىن ءداۋىر بولعان.
تۇلعالار تۇعىرى
قازاقستاندىق مال شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە قويدى اسىلداندىرۋ تۋرالى حابارى بار ادام مۇقان كوككوزوۆتى بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس.ول 100 قويدان 160 باس قوزى العان.
1956 جىلى «قاستەك» اسىل تۇقىمدى قوي زاۋىتىنان ءى فەرما بولىنەدى. وسى بولىمشەنى 28 جىل بويى امالبەك بەيسەباەۆ باسقارادى.اۋىلداعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ سالىنۋى، راديو جۇيەسى مەن تەلەفون بايلانىسى، ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ، جولاۋشىلار تاسىمالىنا ارنالعان اۆتوبۋستىڭ جۇرگىزىلۋى وسى كىسى باسشىلىق ەتكەن كەزدە جۇيەلەنەدى. ول «قىزىل جۇلدىز»، «وتان سوعىسى»، «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «قۇرمەت بەلگىسى»، لەنين وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.
ۇڭگىرتاس اۋىلىنىڭ تۋماسى قىدىرباي وسكەنباەۆ پانفيلوۆ ديۆيزياسىندا ب.مومىشۇلىمەن بىرگە ماسكەۋ تۇبىندە بولعان. سوعىس جىلدا-رىندا بىرنەشە وردەن، مەدالدار العان.
ال،قارابەك بايتىمبەتوۆ باتىر باۋىرجان باسقارعان 316 ديۆيزيادا بولعان. «قاستەك» قوي سوۆحوزىندا 27 جىل ەڭبەك ەتكەن.
1945 جىلى «ۆارشاۆانى ازات ەتكەنى ءۇشىن» مەدالىن، 1975 جىلى «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىنىن يەلەنگەن مايدانگەر ەرمەك دالاباەۆ 1941 جىلى سوعىسقا اتتانادى.ول بەيبىت ومىرگە ورالعان سوڭ، حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنا ارالاسادى.1948-1954 جىلدارى جانگەلدين اتىنداعى، ال 1954-1963 جىلدارى امانگەلدى كولحوزىنىڭ توراعاسى بولادى. كەيىن «قاستەك» اسىل تۇقىمدى قوي زاۋىتىنان ءبىر وتار قوي الىپ، شوپان بولادى.
ات سپورتى بويىنشا ءوز زامانىندا «ءۇش باتىر» دەگەن اتقا يە بولعان: شاحان باستاۋباەۆ پەن تالاپحان بايقاسىموۆ جانە مۇساحان ەلگەزەروۆ رەسپۋبليكالىق جارىستاردا جەڭىسكە جەتىپ وتىرعان.ماسكەۋ، كيەۆ، تبيليسي، اشحاباد، تاشكەنت، بىشكەكتەگى جارىستارعا قاتىسقان.ولاردىڭ 40 ماقتاۋ قاعازى بار ەكەن.ال 4 ناگرادانى اتاقتى قولباسشى س.بۋدەننىيدىڭ ءوز قولىنان الىپتى. قازاقستاننىڭ 50 جىلدىق تويىنداعى سايىستا 106 جىگىتتى جەڭگەن باتىرلار «التىن مەدال» العان.
ءبىلىم وشاقتارى
ۇڭگىرتاس اۋىلىندا 1930-1934 جىلدارى باستاۋىش مەكتەپ اشىلعان.ول وقۋ ورنى 1935 جىلى مەكتەپ-ينتەتناتقا اينالىپ، جەتى جىلدىق ءبىلىم بەرەتىن مەكەمە بولعان ەكەن. مەكتەپتىڭ العاشقى ۇستازدارى:ر.سارتباەۆ،ج.بايجانوۆ، ج.ءجۇنىسوۆ، ز.بەلاساروۆ.م.شوپباەۆ.1957 جىلى مەكتەپ جاڭا عيماراتقا كوشىرىلەدى.ال،1963 جىلى ون جىلدىق مەكتەپ رەتىندە جۇمىس جاساپ، تاعى دا باسقا عيماراتقا كوشەدى. قازىر بۇل مەكتەپتى بىتىرگەن تۇلەكتەر اراسىندا ەلدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان تۇلعالار دا بار.اتاپ ايتار بولساق، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ماقپال جادرينا، قر سىرتقى بارلاۋ قىزمەتى ديرەكتورى، گەنەرال-مايور عابيت بايجانوۆ، جامبىل اۋدانىنىڭ اكىمى جانداربەك دالاباەۆ.جىل سايىن مەكتەپتى «التىن بەلگىمەن» بىتىرەتىن شاكىرتتەر دە كەلەشەكتىڭ كەمەل تۇلعالارىنا اينالاتىن بولادى.
اۋىل مۇعالىمدەرى قازاق كسر ەڭبەك سىڭىرگەن مۇعالىمى، لەنين وردەنىنىڭ يەگەرى جۇماباي جادرينمەن ماقتانادى. ول ۇڭگىرتاس مەكتەپ-ينتەرناتىن 20 جىلدان استام ۋاقىت باسقارعان.
كوكقاينارداعى مەكتەپ
«قاستەك» قوي زاۋىتىنىڭ ءى بولىمشەسى سانالعان قازىرگى كوكقاينار اۋىلىنىڭ اتاۋىنا قاتىستى دەرەكتى ايتىپ وتتىك. بولىمشەدە 1952 جىلى باستاۋىش مەكتەپ اشىلعان.مەكتەپتىڭ اتى شيەن باستاۋىش مەكتەبى دەپ اتالعان. 1979 جىلى مەكتەپ باستاۋىش دەڭگەيدەن ورتالاۋ مەكتەپكە كوتەرىلەدى. ال 1992 جىلى 21 شىلدەدە كوكقاينار ورتا مەكتەبى بولىپ ۇيىمداستىرىلادى. تولەمىش وكەەۆتىڭ «كوكسەرەك»، قانىبەك قاسىمبەكتىڭ «شوق پەن شەر» فيلمدەرىندە ويناعان قامبار ۋاليەۆ وسى مەكتەپتىڭ تۇلەگى.
اۋىل اۋدان ورتالىعىنان 47 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. 123 ءتۇتىنى بار اۋىلدا 5 كوپبالالى وتباسى تۇرادى.قوزىباسى تاۋىنا جاقىن ورنالاسقان اۋىل تۇرعىندارى تەلەفون جەلىسى تارتىلماعاندىعىن، ينتەرنەتتىڭ جوقتىعىن ماسەلە رەتىندە ايتىپ ءوتتى.اۋىلداعى قازىرگى مەكتەپ تە كۇردەلى جوندەۋدى كۇتىپ تۇرعان عيمارات بولىپ ەسەپتەلەدى ەكەن.
رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىنداعى باستاما
رۋحاني جاڭعىرۋعا قاتىستى يدەولوگيالىق جۇمىستار تەك قانا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قاتىستى ەمەس.ەلباسىنىڭ باستاماسىن تۇسىنگەن ءاربىر ازامات بۇل جوباعا ءوز ۇلەسىن قوسا الادى.ۇڭگىرتاس اۋىلىنا وسى جىلى مەشىت قاسىنان اسحانا، يمامعا ءۇي جانە بالالارعا ويىن الاڭى سالىنعان.ال بۇل قايىرىمدى ءىستى وسى اۋىلدان تۇلەپ ۇشقان كاسىپكەر بەكجار ىسقاقوۆ جاساعان.قازىرگى كەزدە زاماناۋي ۇلگىدە سالىنعان بالالار الاڭىندا ويناپ جۇرگەن بۇلدىرشىندەر دە ۇشقان ۇيا مەن تۋعان ولكەگە ءبىر بۇيرەكتىڭ بۇرىپ تۇرۋىنىڭ قانداي بولاتىنىن سەزىپ ءوسىپ كەلە جاتقانداي. جاڭعىرۋ دەگەن وسىنداي ءىس-ارەكەتتەردەن باستالادى.
اقدالاداعى تىڭ يگەرۋ كەزەڭى
1954-1960 جىلداردا تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ناۋقانى كسرو-دا جۇرگىزىلدى. بۇل ناۋقاندا كسرو بويىنشا جالپى 41,8 ملن. گەكتار جەر جىرتىلسا، سونىڭ 25,5 ملن.گەكتارى قازاق جەرىنە تيەسىلى ەدى.يگەرىلگەن جەردىڭ جارتىسىنان كوبى قازاق دالاسىنا قاتىستى. قازاق حالقىنىڭ باسىم بولىگى اۋىلداردا تۇرعاندىقتان اتالمىش رەفورمالاردىڭ زاردابى ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقتارعا ءتيدى. سوعىستان كەيىن ەڭسەسىن ەندى تۇزەگەن ەل ەندى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى تاجىريبەلەردىڭ سارساڭىنا سالىندى.
1953 جىلى قىركۇيەكتە كوكپ وك پلەنۋمدا مەملەكەت باسشىسى ن.س.حرۋششەۆ بايانداما جاسادى.باياندامادا اگرارلىق سالانىڭ ارتتا قالۋ سەبەپتەرى تالداندى.كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ زارداپتارى، ميلليونداعان شارۋالاردىڭ اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولعاندىعى اشىق ايتىلعان ەدى.اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشىن جەمدىك داقىلدار ەگىسىنىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ جۇزەگە اسىرىلدى. تەحنيكامەن جابدىقتاۋ جانە مالشىلار-دى ماتەريالدىق تۇرعىدا ىنتالاندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى.ارينە، ءبىز بۇگىندە تىڭ يگەرۋگە باسقاشا كوزقاراسپەن قارايمىز.ەلۋ جىلدا ەل جاڭا دەمەكشى، وتكەن عاسىردىڭ بەل ورتاسىنداعى وقيعاعا وزگە قىرىنان قاراۋىمىز زاڭدىلىق تا شىعار. 1964 جىلعا دەيىن جالعاسقان تىڭ يگەرۋ سونشالىقتى ناتيجەسىز اياقتالدى دەۋگە بولمايدى. سول ۋاقىتتان وسى كەزگە دەيىن قازاقستان حالقىن نانمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى تىڭ يگەرۋ جوباسى ارقىلى شەشىلگەن بولاتىن.سونىمەن قاتار، قازاقستان استىقتى شەت ەلدەرگە ەكسپورتتاۋشى ەلگە اينالدى.دەمەك، تىڭ يگەرۋدىڭ ەكولوگيالىق جانە رۋحاني زارداپتارى بولعانىمەن، ول XX عاسىردىڭ اسا ءىرى ەكونوميكالىق جوبالارىنىڭ ءبىرى بولدى.
بىلتىر ۇڭگىرتاس سەلولىق وكرۋگىنە قاراستى اقدالا اۋىلىندا تىڭ يگەرۋگە ارنايى ەسكەرتكىش قويىلدى.اقدالا 1955-1956 جىلدارى «قاستەك» اسىل تۇقىمدى قوي زاۋىتىنىڭ IV بولىمشەسى بولىپ قۇرىلادى.1962 جىلى ول جەرگە تىڭ يگەرۋگە كەلگەندەرگە ارنايى كەڭسە مەن جاتاقحانا سالىنعان. ال 1989 جىلى بۇل عيمارات اۋىلداعى باستاۋىش مەكتەپكە بەرىلەدى. 1971 جىلى بولىمشەگە اقدالا دەگەن ات بەرىلەدى. اۋىل اۋدان ورتالىعىنان 62 شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتىر. 90 عانا ادام تۇرادى. 23 قانا ءتۇتىنى بار اقدالادا 5 كوپبالالى وتباسى بار.
جيرەنايعىر وزەنى
اۋىلدى جيرەنايعىر وزەنى باسىپ وتەدى. ۇزىندىعى 133 شاقىرىم، سۋ جينالاتىن الابى 1130 كم2 وزەندى اۋىزەكى تىلدە قاستەك دەپ تە ايتادى ەكەن. باستاۋىن جەتىجول جوتاسىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىنەن الاتىن جيرەنايعىر تەمىر جول بەكەتىنىڭ سولتۇستىگىندەگى (6 كم) قوپا وزەنىنە قۇيادى.ارناسى تار، جاعاسى – تىك جارلى. قار جانە مۇزدىق سۋلارىمەن تولىعادى. جىلدىق ورتاشا سۋ اعىمى 0,43 م3/س.
وزەننىڭ جيرەنايعىر اتالۋىنا قاتىستى ءۇش ءتۇرلى نۇسقا بار. كوكتەم كەزىندە قار سۋىمەن تولىعىپ،ايباتتانىپ،ايعىرداي اساۋلىق تانىتاتىن وزەننىڭ بولمىسىنا قاتىستى وسى اتاۋ بەرىلسە كەرەك.ەندى ءبىر نۇسقادا سۋى مولايعان وزەن جيرەنايعىردى اعىزىپ كەتكەن دەسەدى.ال، اقساقالدار القاسىنىڭ مۇشەسى سارسەبەك ەكەيباەۆ قاريانىڭ ايتۋىنشا ءبىر بايدىڭ جيرەن ايعىرلى ءۇيىرى بولسا كەرەك.جىلقىنىڭ كوپتىگى سونشالىق،شولدەپ وزەنگە تۇسكەندە سۋ ازايىپ، ءتىپتى تارتىلۋعا شاق قالادى ەكەن.جيرەن ايعىرلى ءۇيىر وزەنگە تۇسكەندە سۋسىز قالاتىن ەل وسى وقيعاعا قاتىستى وزەنگە الگى اتاۋدى بەرسە كەرەك.
بۇگىنگى تىنىس
قازىرگى تاڭدا ۇڭگىرتاس اۋىلىندا پلاستيكالىق قۇبىر شىعاراتىن «پلاست-ينۆەست» جشس كاسىپورنى جۇمىس جاسايدى.سونىمەن قاتار،2560 ءىرى قاراسى بار «يمپەريا فۋد» جشس دە ەت كلاستەرىن قۇرۋعا دايىن شارۋاشىلىق بولىپ سانالادى.جالپى العاندا اۋىلدىق وكرۋگتە 4463 ءىرى قارا،28520 قوي،1331 جىلقى بار. 648 وقۋشى مەكتەپكە بارادى.5 كىتاپحانا،3 كومپتەرلىك سىنىپ بار. 4412 حالقى بار وكرۋگتە 468 ءتۇتىن بار. ورتالىعى ۇزىناعاشتان 36 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان.
جاقىندا سارىباستاۋ اۋىلىندا «سارىباستاۋ» دەگەن اتپەن سالتانات ورىنى اشىلدى. اۋىل تۇرعىندارى الىسقا سابىلماي، ءوز قۋانىشىمىزدى اۋىلداعى اعايىنمەن بىرگە اتاپ وتەتىن بولدىق دەگەن ءىلتيپاتتارىن جەتكىزىپ جاتتى.ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن تاريحي ورىندار مەن كيەلى مەكەنگە ساياحاتشىلار ارنايى ات باسىن بۇرادى.اۋاسى ساف، سۋى ءمولدىر اۋىل ەكولوگيالىق تازا ايماقتا ورنالاسقان.
ەل مەن جەردىڭ بولمىسى تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولادى.كوكتەمدە قالىڭ قىزعالداق باساتىن ۇڭگىرتاس دالاسىنىڭ كۇزگى پەيزاجى دا سوزبەن ايتسا نانعىسىز.كۇز دەپ قاراستىرىپ قانا قويماي،بۇل مەزگىلدىڭ دە وزىندىك كەزەڭدەرى بولاتىنىن ەسكەرسەك، ءتۇرلى كولوريتتى كورۋگە بولادى.كۇرەڭ كۇزدىڭ قانىق ءتۇسى اۋىلدى ەرەكشە ءبىر پوەتيكالىق كۇيگە بولەپ تۇرعانداي.وسىنداي بوياۋعا ەنىپ، ەرەكشە اسەرگە بولەي الاتىن اۋىلدان تۇلعالى ازاماتتاردىڭ شىعۋى دا زاڭدىلىق شىعار.ەڭ باستىسى بۇل ولكەنىڭ ازاماتتارىندا قازاق حالقىنىڭ جەكە-دارا حاندىق قۇرىپ، ۇلتتىق مۇراتتى بارلىعىنان بيىك قويعان اسقاق رۋحى بار.سەبەبى،قوزىباسى – تاريحي مەكەن.ال جەر بىزگە دەيىنگى جانە بىزدەن كەيىنگى ەنەرگەتيكانى ساقتايدى.
اينۇر تولەۋ.
