Maı aýdanynyń aýmaǵyndaǵy «Qalmaqqyrylǵan» taýynyń qazaq tarıhynda alar orny erekshe. Jergilikti azamattar atalǵan tarıhı oryndy «Qazaqstannyń kıeli jerleri geografııasynyń» respýblıkalyq tizimine engizýdi usynyp otyr.
Bul – qazaq jeriniń bostandyǵy jolyndaǵy babalar kúresiniń kýási bolǵan meken. Jasybaı, Oljabaı, Malaısary, Baıan, Edige, Sáten, Shoqpar syndy qazaq batyrlary qalmaq qolyn oısyrata jeńip, qazaq dalasyn jońǵar basqynshylyǵynan qutqarǵanda sheshýshi shaıqastardyń biri ótken jer. XVIII ǵasyrdyń 40-jyldary qalmaq qoly Baıanaýyldy qonystanǵan qazaqtarǵa Ertis jaǵynan shabýyldap, basyp almaqshy bolady. Birinshi bolyp Jasybaı batyr bastaǵan qazaq jasaqtary jaýǵa soqqy beredi. Aýyr shyǵynǵa ushyraǵan jońǵarlar Sabyndykólde es jıyp, qarsylasady. Shaıqastyń birinde Jasybaı batyr jasyrynyp kelgen jońǵar mergeniniń sadaq oǵynan kóz jumady. Dese de qatary seldirep qalǵan jaý jazyq dalaǵa qaraı qashyp, Serektasqa (qazirgi «Qalmaqqyrylǵan») baryp bekinedi. Jasybaı batyrdyń kegin almaq bolǵan Oljabaı qalyń qolmen qýyp kelip, osy jerde qalmaqtardy túgeldeı qyrady. Sodan el aýzynda bul alapat shaıqas alańy «Qalmaqqyrylǵan» dep atalyp ketken. Jaqynda «Aýyl» partııasy oblystyq fılıalynyń tóraǵasy Ermat Baıqurmanovtyń bastamasymen oblystyq «Saryarqa samaly» gazetiniń bir top jýrnalısi Aqshıman eline arnaıy baryp, óńirdegi kıeli jerler men tarıhı oryndardy aralap qaıtqan bolatyn. Aqshıman aýylynda eń aldymen aýyl shetindegi Oljabaı batyr eskertkishine toqtadyq. Aýylǵa kire beristegi tóbeshiktiń ústindegi eskertkish 2006 jyly respýblıkalyq «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda salynǵan. Odan keıin Qaısa atanyń kesenesi ornalasqan zıratqa at basyn buryp, arýaqtarǵa duǵa baǵyshtadyq. Sapar barysynda tabıǵattyń taǵy bir tańǵajaıybyn kezdestirdik. «Qalmaqqyrylǵan» taýynyń kúngeı jaǵyndaǵy Áýlıe úńgirdi kórgen jannyń tańdanbaýy múmkin emes. Úńgir aýzynyń kólemi adam boıynan bıik, ishke eńkeımeı-aq kirýge bolady. Biraq ári júrgen saıyn kishireıe beredi. Aýyl turǵyny Murat Álibaevtyń sózinshe, buryn úńgir taýdyń kúngeıinen kirip, teriskeı betinen bir-aq shyǵatyn dáliz sekildi bolǵan. Alaıda keıingi jyldary ortasyna tas qulap, bitelip qalǵan eken. Aqshıman elinde aqıqatqa negizdelip aıtylatyn ańyz-áńgimeler óte kóp. Mundaı dúnıeler ǵalymdardyń zertteýi men tarıhı kitaptarǵa engizilmese de, aýyzdan aýyzǵa tarap, halyqtyń sanasyna sińip qalǵan jáne urpaqtan urpaqqa jalǵasyp keledi. Máselen, «Qalmaqqyrylǵan» taýlarynyń bir shoqysy «Gaýhar bıigi» dep atalady eken. Gaýhar (shyn esimi – Maısara) – Malaısary batyrdyń týǵan qaryndasy jáne Qabanbaı batyrdyń jary. El aýzynda taraǵan áńgimelerge súıensek, Gaýhar qyzdyń kózi ótkir bolǵan. Jaýgershilik zamanda bıik shoqynyń tóbesine shyǵyp, mańaıdy qaraýyldap otyrǵan. Eger bóten adamnyń qarasy baıqalsa, birden aǵasy Malaısary batyrǵa habarlaıdy eken. Mine, «Gaýhar bıigi» degen ataý sodan qalypty. Ókinishke qaraı, «Qalmaqqyrylǵan» taýlarynyń qupııasyn áli tolyq asha almaı kelemiz. Bul – jergilikti ólketanýshylar men arheologterdiń tarapynan zertteý jumystary júrgizilmeıtindiginiń belgisi. Mine, sonyń saldarynan «Qalmaqqyrylǵan» taýy týraly el aýzynda ańyz túrinde ǵana aıtylǵanymen, naqty tarıhı derekter men arheologııalyq dálelder óte sırek. Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Qaırat Battalovtyń sózinshe, «Qalmaqqyrylǵannyń» «Qazaqstannyń kıeli jerler geografııasynyń» respýblıkalyq tizimine enbeı qalýynyń eń basty sebebi de osy. Ǵalym Qaırat Battalovtyń aıtýynsha, Qazaqstanda «Qalmaqqyrylǵan» dep atalatyn birneshe jer bar. Sol óńirlerdiń barlyǵynda kezinde qazaq-qalmaq shaıqasy bolǵany tarıhtan belgili. Biraq osylardyń ishinde eń iri ári sheshýshi shaıqas bizdiń óńirde bolǵanyn tarıhshylar dáleldep otyr. Mysaly, Máshhúr Júsip Kópeevtiń bir jazbasynda: «Bul – Saryarqanyń taǵdyry sheshilgen jer. Oljabaı men Jasybaı batyrlar bastaǵan qazaq qoly qalmaq áskerlerin Serektasta qyrǵannan keıin qalmaqtar Saryarqa dalasyna aıaǵyn attap basqan joq» dep keltiredi. Iá, «Qalmaqqyrylǵan» taýyna joǵary deńgeıde zertteý júrgizilýi kerek. Osy rette jergilikti ǵalymdarǵa jáne ólketanýshylar men arheologterge artylar júk aýyr. Eger osy usynysymyz shynymen júzege asyp jatsa, bul óńir el nazaryn ózine tarta alatyn úlken tarıhı týrıstik orynǵa aınalatyny sózsiz.
Tileýberdi SAHABA,
Pavlodar oblysy,
Maı aýdany,
"Egemen Qazaqstan".
