ماي اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى «قالماققىرىلعان» تاۋىنىڭ قازاق تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە. جەرگىلىكتى ازاماتتار اتالعان تاريحي ورىندى «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرى گەوگرافياسىنىڭ» رەسپۋبليكالىق تىزىمىنە ەنگىزۋدى ۇسىنىپ وتىر.
بۇل – قازاق جەرىنىڭ بوستاندىعى جولىنداعى بابالار كۇرەسىنىڭ كۋاسى بولعان مەكەن. جاسىباي، ولجاباي، مالايسارى، بايان، ەدىگە، ساتەن، شوقپار سىندى قازاق باتىرلارى قالماق قولىن ويسىراتا جەڭىپ، قازاق دالاسىن جوڭعار باسقىنشىلىعىنان قۇتقارعاندا شەشۋشى شايقاستاردىڭ ءبىرى وتكەن جەر. XVIII عاسىردىڭ 40-جىلدارى قالماق قولى باياناۋىلدى قونىستانعان قازاقتارعا ەرتىس جاعىنان شابۋىلداپ، باسىپ الماقشى بولادى. ءبىرىنشى بولىپ جاسىباي باتىر باستاعان قازاق جاساقتارى جاۋعا سوققى بەرەدى. اۋىر شىعىنعا ۇشىراعان جوڭعارلار سابىندىكولدە ەس جيىپ، قارسىلاسادى. شايقاستىڭ ءبىرىندە جاسىباي باتىر جاسىرىنىپ كەلگەن جوڭعار مەرگەنىنىڭ ساداق وعىنان كوز جۇمادى. دەسە دە قاتارى سەلدىرەپ قالعان جاۋ جازىق دالاعا قاراي قاشىپ، سەرەكتاسقا (قازىرگى «قالماققىرىلعان») بارىپ بەكىنەدى. جاسىباي باتىردىڭ كەگىن الماق بولعان ولجاباي قالىڭ قولمەن قۋىپ كەلىپ، وسى جەردە قالماقتاردى تۇگەلدەي قىرادى. سودان ەل اۋزىندا بۇل الاپات شايقاس الاڭى «قالماققىرىلعان» دەپ اتالىپ كەتكەن. جاقىندا «اۋىل» پارتياسى وبلىستىق فيليالىنىڭ توراعاسى ەرمات بايقۇرمانوۆتىڭ باستاماسىمەن وبلىستىق «سارىارقا سامالى» گازەتىنىڭ ءبىر توپ ءجۋرناليسى اقشيمان ەلىنە ارنايى بارىپ، وڭىردەگى كيەلى جەرلەر مەن تاريحي ورىنداردى ارالاپ قايتقان بولاتىن. اقشيمان اۋىلىندا ەڭ الدىمەن اۋىل شەتىندەگى ولجاباي باتىر ەسكەرتكىشىنە توقتادىق. اۋىلعا كىرە بەرىستەگى توبەشىكتىڭ ۇستىندەگى ەسكەرتكىش 2006 جىلى رەسپۋبليكالىق «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا سالىنعان. ودان كەيىن قايسا اتانىڭ كەسەنەسى ورنالاسقان زيراتقا ات باسىن بۇرىپ، ارۋاقتارعا دۇعا باعىشتادىق. ساپار بارىسىندا تابيعاتتىڭ تاعى ءبىر تاڭعاجايىبىن كەزدەستىردىك. «قالماققىرىلعان» تاۋىنىڭ كۇنگەي جاعىنداعى اۋليە ۇڭگىردى كورگەن جاننىڭ تاڭدانباۋى مۇمكىن ەمەس. ۇڭگىر اۋزىنىڭ كولەمى ادام بويىنان بيىك، ىشكە ەڭكەيمەي-اق كىرۋگە بولادى. بىراق ءارى جۇرگەن سايىن كىشىرەيە بەرەدى. اۋىل تۇرعىنى مۇرات الىباەۆتىڭ سوزىنشە، بۇرىن ۇڭگىر تاۋدىڭ كۇنگەيىنەن كىرىپ، تەرىسكەي بەتىنەن ءبىر-اق شىعاتىن ءدالىز سەكىلدى بولعان. الايدا كەيىنگى جىلدارى ورتاسىنا تاس قۇلاپ، بىتەلىپ قالعان ەكەن. اقشيمان ەلىندە اقيقاتقا نەگىزدەلىپ ايتىلاتىن اڭىز-اڭگىمەلەر وتە كوپ. مۇنداي دۇنيەلەر عالىمداردىڭ زەرتتەۋى مەن تاريحي كىتاپتارعا ەنگىزىلمەسە دە، اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ قالعان جانە ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى. ماسەلەن، «قالماققىرىلعان» تاۋلارىنىڭ ءبىر شوقىسى «گاۋھار بيىگى» دەپ اتالادى ەكەن. گاۋھار (شىن ەسىمى – مايسارا) – مالايسارى باتىردىڭ تۋعان قارىنداسى جانە قابانباي باتىردىڭ جارى. ەل اۋزىندا تاراعان اڭگىمەلەرگە سۇيەنسەك، گاۋھار قىزدىڭ كوزى وتكىر بولعان. جاۋگەرشىلىك زاماندا بيىك شوقىنىڭ توبەسىنە شىعىپ، ماڭايدى قاراۋىلداپ وتىرعان. ەگەر بوتەن ادامنىڭ قاراسى بايقالسا، بىردەن اعاسى مالايسارى باتىرعا حابارلايدى ەكەن. مىنە، «گاۋھار بيىگى» دەگەن اتاۋ سودان قالىپتى. وكىنىشكە قاراي، «قالماققىرىلعان» تاۋلارىنىڭ قۇپياسىن ءالى تولىق اشا الماي كەلەمىز. بۇل – جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار مەن ارحەولوگتەردىڭ تاراپىنان زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەيتىندىگىنىڭ بەلگىسى. مىنە، سونىڭ سالدارىنان «قالماققىرىلعان» تاۋى تۋرالى ەل اۋزىندا اڭىز تۇرىندە عانا ايتىلعانىمەن، ناقتى تاريحي دەرەكتەر مەن ارحەولوگيالىق دالەلدەر وتە سيرەك. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قايرات باتتالوۆتىڭ سوزىنشە، «قالماققىرىلعاننىڭ» «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەر گەوگرافياسىنىڭ» رەسپۋبليكالىق تىزىمىنە ەنبەي قالۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى دە وسى. عالىم قايرات باتتالوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا «قالماققىرىلعان» دەپ اتالاتىن بىرنەشە جەر بار. سول وڭىرلەردىڭ بارلىعىندا كەزىندە قازاق-قالماق شايقاسى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. بىراق وسىلاردىڭ ىشىندە ەڭ ءىرى ءارى شەشۋشى شايقاس ءبىزدىڭ وڭىردە بولعانىن تاريحشىلار دالەلدەپ وتىر. مىسالى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ ءبىر جازباسىندا: «بۇل – سارىارقانىڭ تاعدىرى شەشىلگەن جەر. ولجاباي مەن جاسىباي باتىرلار باستاعان قازاق قولى قالماق اسكەرلەرىن سەرەكتاستا قىرعاننان كەيىن قالماقتار سارىارقا دالاسىنا اياعىن اتتاپ باسقان جوق» دەپ كەلتىرەدى. ءيا، «قالماققىرىلعان» تاۋىنا جوعارى دەڭگەيدە زەرتتەۋ جۇرگىزىلۋى كەرەك. وسى رەتتە جەرگىلىكتى عالىمدارعا جانە ولكەتانۋشىلار مەن ارحەولوگتەرگە ارتىلار جۇك اۋىر. ەگەر وسى ۇسىنىسىمىز شىنىمەن جۇزەگە اسىپ جاتسا، بۇل ءوڭىر ەل نازارىن وزىنە تارتا الاتىن ۇلكەن تاريحي تۋريستىك ورىنعا اينالاتىنى ءسوزسىز.
تىلەۋبەردى ساحابا،
پاۆلودار وبلىسى،
ماي اۋدانى،
"ەگەمەن قازاقستان".
