Elimiz táýelsizdik alǵanǵa deıingi keńestik zamanda ádebı-ǵylymı ortada Abaıdyń súıikti uly, daryndy aqyn-jazýshy, sheber aýdarmashy, Alashtyń ardager asyl azamaty Týraǵul Qunanbaev týraly ashyq aıtylmaı keldi. Oǵan basty bir sebep, onyń tek áleýmettik shyǵý tegi jaǵynan ataqty baı-feodaldyń tuqymynan taraıtyndyǵy ǵana emes, áıgili Alashorda úkimetine qatysty ekendigi boldy. Sol sııaqty Týraǵul Abaıulynyń stalındik aıaýsyz qýǵyn-súrginge túsýi de, tikeleı osy Alash qozǵalysynyń basshylary Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatovtarmen aradaǵy úlken dostyq qarym-qatynasqa baılanysty týyndaǵan edi.
Álıhannyń aqyly boıynsha sonaý 1905 jyly Týraǵul men Kákitaı Qunanbaı balalary jınastyrǵan Abaıdyń tuńǵysh óleńder jınaǵy araǵa tórt jyl salyp baryp Petorbordaǵy I.Boraganskıı baspasynan shyqqany málim. Sondaı-aq uly aqyn ómirden ótkende alǵash azanamasyn jazyp, baspasózde jarııalaǵan da osy Á.Bókeıhanov edi.
Búginde zertteýshiler Abaı men Álıhan arasyndaǵy rýhanı baılanysqa qosa, olardyń arasynda: «Nurmuhamed 1901 jyly alpys bir jasynda opat bolǵan. Jeltaýdaǵy Bókeıhanovtar zıratyna jerlengen. Nurmuhamedtiń áıeli tobyqty Mamaı batyrdan taraıtyn Dýlat batyrdyń qyzy Bekjan hanym. El arasyndaǵy aty – Bejekem. Dýlattyń ekinshi qyzy – Botantaı Qudaıberdi áıeli, Qunanbaı kelini» [1] degendeı týysqandyq qatynas ta bolǵanyn aıtady. Qysqasy, Abaı balalary, jalpy aǵa sultan Qunanbaı urpaqtarynyń Álıhan Nurmuhamedulymen arada osyndaı týysqandyq ári rýhanı baılanystar bolǵan. Máselen, ol týraly Á.Bókeıhanov «Kákitaı» atty maqalasynda «1908 jyly Semeıde abaqty boryshymdy kútip júrgenimde Shákárim, Kákitaı, Týraǵul izdep kelip, biraz kún kóńil kóterip, áńgime-dúken qurǵan edik» [2] dep aıtatyny bar. Sonymen birge munda Medeý, Omarbek, Hasen, Qarajan tárizdi elge tanymal azamattardyń attary atalýyna qaraǵanda, Álekeńniń Abaı aýyly adamdarymen de jaqsy tanystyǵy baıqalady. Keıinde olardyń ishindegi Orazbaıdyń Medeýi, Qarajan Úkibaev degen ataqty baılar Alashorda úkimetine kórsetken kómegi úshin jergilikti GPÝ-diń úkimimen «halyq jaýy» bolyp aıyptalyp, atylyp ketti.
Alash qaıratkerleri 1916 jyldyń 25 maýsymyndaǵy aq patshanyń maıdandaǵy tyl jumystaryna qazaqtan soldat alý jónindegi jarlyǵyna buqara halyq qarsy shyǵyp, bosqa qyrylyp qalmasyn dep qatty alańdaýshylyq bildiredi. Osyǵan oraı Álıhan, Ahmet, Mirjaqyp úsheýi «Qazaq» gazetindegi «Alashtyń azamatyna» maqalasynda «qazaq shyn qarsylyq qylatyn bolsa, el-elge otrıad shyǵady, otrıad shyqsa, bas pen malǵa álegi birdeı tıip, eldiń irgesi buzylady» degendi aıtyp, eldi beıbit kelisimge úgitteıdi. Shynynda solaı boldy da. Mysaly, akademık Manash Qozybaev «Naıonalno-osvobodıtelnaıa voına 1916 g. v Kazahstane: koneptýalnye problemy» atty zertteý eńbeginde: «Fenomen 1916 g. harakterızýetsıa obostrenıem naıonalnogo voprosa. V perıod osvobodıtelnoı voıny 1916 g. voznıkla opasnost pogolovnogo ıstreblenııa kazahskogo naroda. Vnov ıstorııa, kak v perıod borby s djýngaramı, postavıla vopros: byt ılı ne byt kazahskomý narodý, vopros o vyjıvanıı naıı. V karatelnyh ekspedıııah po ýnıchtojenııý korennogo naselenııa ýchastvovalı armeıskıe chastı, kazachestvo. Tak, dlıa podavlenııa Týrgaıskogo ochaga vosstanııa byla snarıajena elaıa karatelnaıa ekspedıııa generala Lavrenteva v sostave Kýstanaıskogo otrıada pod komandovanıem podpolkovnıka Kıslova, Aktıýbınskogo otrıada (podpolkovnık Klopov), Týrgaıskogo otrıada (podpolkovnık Kotomın), Irgızskogo otrıada, otrıad esaýla Shepıhına, voorýjennogo 14 orýdııamı ı 17 pýlemetamı. 13 noıabrıa 1916 g. bylı dopolnıtelno otpravleny v raıon boevyh deıstvıı chastı 95-go polka ız Kazanı, 92-go polka ız Permı, 2 roty 104 ı 238 zapasnyh polkov ız Orenbýrga. General Dobrynın prosıl generalskıı shtab snabdıt ekspedııonnyı korpýs generala Lavrenteva ne menee 10-ıý grýzovymı avtomashınamı, tremıa stanııamı telegrafa, 2 ılı 3 aeroplanamı.
Dlıa podavlenııa vosstanııa v Semıreche, bylo napravleno 35 rot v 8750 shtykov, 24 sotn v 3900 sabel, 16 orýdıı ı 47 pýlemetov. Protıv vosstavshıh v Akmolınskoı ı Semıpalatınskoı oblastıah bylo napravleno 12 kavalerııskıh soten, 11 ýsılennyh pehotnyh rot vo glave s generalom Iagodkınym» [3] deıdi. Osylaısha otarlyq ezgige qarsy kúrestiń sońy úlken qantógisterge baryp ulasqan bolatyn.
Ult taǵdyry tarazyǵa túsken osyndaı qysyl-taıań ýaqytta Týraǵul Abaıuly Alash qaıratkerlerin belsene qoldap shyǵady. Eldiń ıgi jaqsylaryn maıdanǵa soldat berýge úndep, úgit-nasıhat júrgizedi. 1916 jyldyń maýsym aıynyń sońynda Semeı ýezine qarasty Shyńǵys, Shaǵan, Muqyr, Qyzyladyr, Begen, Semeıtaý, Buǵyly tárizdi 7 bolys eldiń aqsaqaldary Semeı qalasynda bas qosyp jıyn ótkizedi. Onda sol ýaqtaǵy qazaqtan soǵys maıdanyna kisi jiberý jaıy áńgime bolady. Mine, osy májiliske Týraǵul Abaıuly Qunanbaev tóraǵalyq etip, hatshylyq mindetin Sydyq Dúısenbın [4] oryndaıdy. Májilistegiler tegis patsha jarlyǵyna eldiń qarsylyǵy joqtyǵyn jarııa etedi. Ol kezde Shyńǵys bolysyn Álıhan Bókeıhanovtyń dosy Kákitaıdyń balasy Bilál Qunanbaev basqarsa, al onyń kandıdaty jáne halyq soty bolyp Týraǵul Qunanbaev [5] qyzmet atqarǵan edi. Óz kezeginde Semeı gýbernatorynan Qarqaraly ýezi bolystarynyń bir top ıgi jaqsylary da, ıaǵnı, Berikqaradan: Ybyraı Aqpaı balasy, Qusaıynhan Syrlybaı balasy; Toqyraýynnan: Smahan Bókeıhan; Balqashtan: Narmambet Ormanbet balasy; Edireıden: Kamal Jaısaq balasy; Aqshataýdan: Amantaı Adambaı balasy, Ǵaısa Toqtarbek balasy; Shubartaýdan Ǵaısaǵul Myńaıaq balasy hám Qotanbulaqtan Qusaıyn Bıjan balasy [6] áskerlik máselesine baılanysty tótenshe sez ótkizýge ruqsat surap ótinish bildirgen.
Birinshi dúnıejúzilik soǵysta tyl jumystaryna alynǵan qazaqtar qarý ustap, soǵys ónerin úırenip qaıtty. Tipti, olardyń arasynda Nuǵyman Sarbópeuly, Sabyr Saryǵojın, Moldanııaz Begimov, Hamıt Toqtamyshev tárizdi shtabs-kapıtan shenindegi áskerı ataq-laýazymdarǵa ıe bolǵandar da az bolmady. Bul áskerı qazaqtar keıinde Alashorda áskeriniń negizin qurady. Azamat soǵysy jyldarynda osy jaýynger qazaqtar eldi talaı qantógisterden qorǵap qaldy.
Sondaı-aq Týraǵul Abaıuly 1917 jylǵy aqpan jáne qazan tóńkeristeri kezinde de Alash qaıratkerlerimen birge ult múddesine qatysty isterdiń bel ortasynda júredi. Bul negizinen búkil bılik Reseıde Ýaqytsha Úkimetke tıip, Ýchredıtelnoe sobranıege depýtat saılaý máselesi qyzý kóterilip jatqan ýaqyt edi. Osyǵan baılanysty Á.Bókeıhanov bastaǵan ult zııalylary jer-jerde oblystyq qazaq sezderin ótkizip, onda bolashaq qazaq avtonomııasyn qurý, zemstvolyq basqarý júıesin engizý, Búkilreseılik Quryltaı jıynyna depýtattar saılaý, jalpy qazaq sezderin shaqyrý tárizdi t.b. sheshimder qabyldanyp jatqan bolatyn. Máselen, 1917 jyldyń 27 sáýiri men 7 mamyry aralyǵynda ótken Semeı oblysy qazaqtarynyń sezinde de osyndaı ómirlik mańyzy zor máseleler qaralyp, jańadan oblystyq qazaq komıtetine múshelikke Jaqyp Aqbaev, Raıymjan Mársekov, Halel Ǵabbasov, Muqysh Boshtaev, Bıahmet Sársenov, Álimhan Ermekov, Ahmetjan Qozybaǵarov, erli-zaıypty Nurǵalı jáne Názıpa Quljanovtar, Imanbek Tarabaev, Dálel Sársenov, Ánııar Moldabaev, Mustaqym Maldybaev, Mánnan Turǵanbaev, Týraǵul Ibragımov, Boshtaev, Satylǵan Sabataev, Ydyrys Orazalın, A.Abylaıhanov, olarǵa kandıdattyqqa Júsipbek Aımaýytov, Qurman Esenǵulov, Shynjy Kereıbaev, Kárim Dúısebaev, M.Moldabaev, Janaı Baırov, Danııal Ysqaqov, Haıretdın Bolǵanbaev, J.Qııaqov, Ábdikárimov, tekserý komıssııasyna múshelikke Qurmanbaı Muzdybaev, Muqan Toqtabaev, Ábdirahman Júsipov (Iýsýpov) [7] saılanady.
Al endi Álıhan Bókeıhanovtyń 1917 jylǵy «Qazaq» gazetindegi «Qazaq depýtattary» maqalasynda Búkilreseılik ýchredıtelnoe sobranıege depýtattyqqa 43 adamnyń, sonyń ishinde Semeı oblysynan Mirjaqyp Dýlatov, Jaqyp Aqbaev, Halel Ǵabbasov, Raıymjan Mársekov, Bıahmet Sársenov, Álimhan Ermekov, Ahmetjan Qozybaǵarov, Satylǵan Sabataev, Týraǵul Qunanbaev [8] kandıdatýrasy usynylǵany týraly aıtylady.
1917 jyldyń kúzinde Semeıde alǵash Alash partııasynyń oblystyq komıteti qurylǵan kezde Týraǵul Abaıuly oǵan múshe bolyp enedi. Ol Álıhan Bókeıhanov, Halel Ǵabbasovtarmen birge Semeı oblysynyń ýezderi men aýyldarynda atalmysh partııanyń bastaýysh uıymdaryn qurysýǵa, sondaı-aq oblystyq jáne jalpy qazaq sezderi jumystaryna, el ómirindegi taǵy basqadaı qoǵamdyq-saıası isterge qyzý atsalysady.
Osy kezeńde Semeı ýezdik jáne oblystyq Zemstvo jıyndary depýtattaryn saılaý naýqany qala turǵyndary, sonyń ishinde qazaq jurtshylyǵynyń jappaı qatysýymen shıelenisti ári tartysty ótedi. Bir esepten onyń solaı bolatyn da jóni bar edi. Iaǵnı, bul negizinen Semeıde túrli saıası kúshter bılikke talasqan kez bolatyn. Alash qozǵalysy basshylarynyń eldegi bılik tizgininen aıyrylyp qalmaıyq degen úndeýine oraı qazaq oqyǵandary bilek sybana aralasady. Semeı ýezdik Zemstvosy basqarmasynyń tóraǵalyǵyna Ahmetjan Qozybaǵarov taǵaıyndalyp, Semeı oblystyq Zemstvosyn Raıymjan Mársekov basqarady.
Jalpy Zemstvolyq basqarmalar qarapaıym halyqtyń áleýmettik-turmystyq, ónerkásip jáne sharýashylyq-qarjy máselelerimen qatar sot, mılıııa qurý isimen de aınalysqan jergilikti ózin-ózi basqarý organy boldy. 1917 jyldyń 10 jeltoqsanynda ótken Semeı ýezdik Zemstvosynyń birinshi tótenshe jıynynda oblystyq Zemstvoǵa Týraǵul Qunanbaev, Bıahmet Sársenov, Konstantın Pavlovıch Lıashkevıch, Ánııar Moldabaev, Imam Álimbekov, Qurman Esenǵulov, Mıhaıl Stepanovıch Proskov depýtat bolyp, al depýtattyqqa kandıdat retinde Ermuhamet Aımuhametov, Qurmanbaı Muzdybaev, Muhamedjan Muhamedýálıev, Tolymhan Ótepov, Imanbazar Qazanǵapov, Dmıtrıı Semenovıch Shahvorstov [9] saılanady. Jáne de ol osy jıynda Zemstvolyq bank pen ýaqytsha qurylǵan ýezdik qazaq sotyna múshe bolyp enedi. Sóıtip, Týraǵul Abaıuly Alash ıdeıasynyń Semeıdegi belsendi jaqtastarynyń birine aınalady.
Reti kelgende aıta keteıik, Semeı ýezdik Zemstvosyna depýtattyqqa saılanǵan ǵulama aqyn Shákerim Qudaıberdıev te óz zamandastary, Abaıdyń aqyn shákirtteri Kókbaı Janataev, Imanbazar Qazanǵapovtar sekildi ult múddesine qatysty isterden shet qalmaıdy. Máselen, Semeı oblystyq Zemstvosynyń birinshi tótenshe jıynynda oblystyq sottyń tóraǵasy bolyp Muqysh Boshtaev, al onyń orynbasarlyǵyna Imanbek Tarabaev, músheligine Shákárim Qudaıberdıev pen Smahan Bókeıhanov [10] saılanyp, bekıdi.
1917 jyldyń 5-13 jeltoqsan kúnderi aralyǵynda Orynborda ótken ekinshi jalpy qazaq sezine Týraǵul Abaıuly delegat bolyp qatysyp, onda Alashorda basshylary tarapynan Baqytkereı Qulmanov, Mirjaqyp Dýlatovpen birge Túrkistan qazaqtaryn Alash avtonomııasyna qosý jaıyn sóılesýge taǵaıyndalady. Munyń saıası mánisin «Alashorda» bastyǵy Álıhan Bókeıhanov pen Túrkistan avtonomııasynyń mınıstri Mustafa Shoqaev: «Alash orda Syrdarııa qazaqtaryna mynadaı telegram berdi: Ekinshi jalpy qazaq-qyrǵyz sezi búkil Alash balasyn biriktirip óz aldyna avtonomııa etýge qaýly qyldy. Bul týraly Túrkistan qazaǵymen kelisý úshin Alash ordasy 5-inshi ǵınýarda Túrkistan shaharyna Syrdarııa oblysynyń sezin shaqyrady. Sezge bolys basy bir ókil kelsin. Mustafa hám joldastary bul sezdi 10-ynshy ǵınýarǵa shaqyrǵan edi. Ony ózgertip, 5-inde bolsyn delindi. Baqytkereı Qulmanovty, Mırıakýb Dýlatovty hám Turaǵul Qunanbaevty jiberedi. Ýaqyt shuǵyl, másele zor bolǵandyqtan shaqyrylǵan ókilder sezge aıtylǵan kúnnen qalmaı kelýleri kerek.
Bul sezge bolys basy bir kisiniń ústine myna kisiler arnalyp shaqyrylady: Baısyn aqsaqal Kóldeı uly, Isýfbek Basyǵara uly, Ibrahım Qasym uly, Imanberdi aqsaqal, Sabyrqul Allabergenov, Máýlenqul Baızaqov, Aldııarbek Rahymqulov, Ázimhan Kenesarın, Muhamedjan Tynyshbaı uly, Erǵalı Qasym uly, Álmuhamed Kótibar uly, Sanjar Asfendııarov, Qońyrqoja Qojabekov, Serikbaı Aqaev, Ǵabdalrahman bek Orazaev, Seıitjapar Baıseıit uly, Qoja Ahmet hám Ahmet Orazaı balalary, Sadyq Ótegenov, Zulqyrnaı Seıdalın, Aldabek Mangeldın, Mustafa Shoqaev, Áýez Dosbol uly, Qaljan Qońyratbaı uly, Táshim Aıpen uly» [11] dep túsindiredi. Al «Qazaq» gazetiniń kezekti bir sanynda olardyń jeltoqsan aıy sońynda Orynbordan Túrkistan shaharynda bolatyn Syrdarııa qazaqtarynyń oblystyq sezine shuǵyl attanyp ketkeni týraly habarlanǵan.
Týraǵul Abaıuly Alashorda úkimetiniń ómirindegi budan basqa da saıası mańyzy zor isterge únemi aralasyp otyrǵan. Sonyń biri - Alash atty áskerine qatysty aıǵaqtar. Burynǵy oblystyq, búgingi Semeı qalalyq jańa tarıhı qujattama ortalyǵyndaǵy «Spısok organızatorov Alashskogo konnogo partızanskogo polka, ýchastnıkov organızaıı protıv Sovetskoı vlastı v 1918 goda pravıtelstva Vostochnoı Alash-Ordy» [12] degen resmı qujatta onyń esimi Álıhan Bókeıhanov bastaǵan qyryqqa jýyq adammen birge atalady.
1918 jyldyń jazynda Altaı gýbernııasy baǵytynda qyzyldarǵa qarsy bolǵan qandy shaıqastarǵa Alash atty áskeri polkynyń quramynda Halel Ǵabbasov, Bıahmet Sársenov, Qarajan Úkibaev, Toqar Begimbetov, Ǵabdolla Qoskeevtarmen birge Týraǵul Qunanbaev ta [13] qatysyp, Semeıde bolshevıkter qolynan qapyda oqqa ushqan Alash mılıııasynyń tuńǵysh komandıri Qazy Nurmuhamedulynyń kegin qaıtarady.
Ókinishke oraı Týraǵuldyń osy Alash áskerine qatysy keńes ókimeti ornaǵannan keıingi kezeńde túrli aıyptaýlarǵa negiz bolǵan. 1920 jyly Semeı gýbernııalyq revolıýııalyq komıtetine Shaǵan bolysynan áldekimder T.Qunanbaev týraly:
«Kak tolko nachalos revolıýııa ý nas v Rossııı my delalıs vo vrajde s nıjesledýıýımı lıamı - kırgızy Chaganskoı volostı: 1) Beısenbaı Erjıgıtov, 2) Týragýl ı Mekaıl Ibragımovy, 3) Bılıal Kýnanbaev, 4) Omırtaı Akberdın, 5) Rakymjan Makyshev, 6) Sýleımen Djırenchın, 7) Aýbakır Ospanov, 8) Nýrpeıs Akylpeısov, 9) Satybaldy Allaberdynov, 10) Tleýgabyl Ormanov. Vyshe nazvannye kırgızy, vse 10 chelovek prı belyh slýjılı na volastnyh doljnostıah ı strashno sochývstvovalı belym, tak chto v proshlom godý otbıralı bednıakov, rogatyı skot ı verhovyh loshadeı, besplatno jertvovalı belym.
Krome togo ız chısla etıh 10 chelovek Týragýl Ibragımov ı Tleýgabyl Ormanov s kırgızskımı voıskamı dolgo bylı na stanıı Rýbovske ı dralıs s krasnymı... Teper je vysheýkazannye kırgızy zabralıs s lısım hvostom v Sovetskýıý vlast ı seıchas ıh vybralı opıat doljnostnymı lıamı v Chıngızskýıý volost, predstavıtelıamı volostnogo revkoma ı pomnıkamı, tak kak krome nashıh rodstvennıkov pochtı vse kırgızy Chıngızskoı ı Chaganskoı volostı sochývstvýıýt belym, daje nekotorye slýjat v Gýbrevkome. Teper je vyshenazvannye lıa staraıýtsıa nas obobrat ı lojno obvınıt. Po etomý v vıdý vysheızlojennogo obstoıatelstvo my pokorneıshe ı ýserdneıshe prosım otstranıt hotıa by vyshenazvannyh kırgız ot doljnostı, a na meste ıh naznachıt bolee blagonadejnyh lıýdeı...», [14] - dep aryzdanǵan.
Sol sııaqty «Stepnaıa pravda» gazetiniń redakııasyna belgisiz bireýdiń atynan joldanǵan taǵy bir mynadaı domalaq aryzda:
«Tovarıý Redaktorý!
Prosım pomestıt v gazete «Stepnaıa pravda» sledýıýee:
V state «Stepnaıa pravda» ot 13 maıa №101 opýblıkovan spısok k vyboram v Sovety, Gýbernskoı ızbıratelnoı komıssıı, chlenom etoı komıssıı sostoıt Gabbasov Halıl (mestnyı Alashskıı kýlachek), deıatelnost Gabbasova prı vlastı Kolchaka byla takova:
Gabbasov Halıl s prochımı svoımı soslýjıvamı s nachala 1918 goda byl pomonıkom Glavnokomandýıýego ı organızatorom Alashskogo kırgızskogo dobrovolcheskogo belogvardeıskogo konnogo polka, kak bylo opýblıkovano v gazete «Sary Arka» ot 18 maıa 1918 g. №45. Etot je Gabbasov ýchastvoval so svoeı Kırgızskoı belogvardeıskoı dobrovolcheskoı bandoı ı Semırechenskoı ı Rýbovskoı frontah, protıv Kr. Armıı.
Gabbasový Halılý v gazete «Sary Arka» №43, 44, 45 ı 83 sovmestno s ego soýchastnıkamı polkovnıkom Karaevym byla vyrajena blagodarnost za doblestnye ýspehı na frontah protıv Kr. Armıı, a tak je za deıatelnost v tylý po vylovlıvanııý bolshevıka, ızbıvaıa ı nasılýıa ı predaval na voenno-polevomý sýdý. V chest ego Gabbasova pobedy na frontah v Gorodskom sadý byl ýstroen obed, prejde chem poehat na front. Gabbasový ı ego soýchastnıkam (byla dano) Dýhovnye molıtvy daby pobedıt Kr. Armııý» - dep jazyp, aq bandyny uıymdastyrýshylardyń Qarajan Úkibaev, Bıahmet Sársenov, Halel Ǵabbasov, Ike Ádilov, Mánnan Turǵanbaev, Mustaqym Maldybaev, Imam Álimbekov, Ahmetjan Qozybaǵarov, Raıymjan Mársekov, Ánııar Moldabaev, Imanbek Tarabaev, Tastanbekov, Ámze Toraıǵyrov, Smaǵul Ádilov, Jumjuma Úkibaev, Qulsúleımen Jırenshın (starshyn, burynǵy 7 aýyl, Shaǵan bolysy), Nyǵmet Úısimbaev, Kárim Dúısembın, Ámze Narımjanov [15] ekenin erekshe atap kórsetedi.
Alashorda úkimeti ómir súrýin toqtatqanymen, alaıda osy jyldary Alash qaıratkerleri el basqarý isinde nemese oqý-aǵartý, mádenıet, sharýashylyq salalarynda bolmasyn ózderiniń qyzmetin toqtatpady. 1920-1922 jyldary Álıhan Bókeıhanov pen Halel Ǵabbasov Semeı gýbernııalyq atqarý komıtetinde, Mirjaqyp Dýlatov gýbernııalyq sotta jaýapty qyzmetter atqardy. Al Týraǵul Abaıuly Shyńǵys bolysynda halyq soty bolyp istedi. Máselen, 1919 jyly Shyńǵys eliniń bolysy Bilál Qunanbaevtiń Semeı ýezdik Zemstvo basqarmasyna usynǵan bir top aýyldyq halyq sottary týraly tiziminde Abaı balalary Týraǵul, Mekaıyl, Izkaıyl Qunanbaevtarmen qatar Shákárim Qudaıberdıev jaıynda «prısıajnyı zasedatel, Shakarım Hýdaıberdın, 62 let, gramotnyı, № 2 aýl» [16] - dep berilgen.
Alash qaıratkerlerine keńes ókimeti tarapynan keshirim jasalǵanymen, biraq ta bul ýaqytsha eldi aldaý boldy. 1922 jyly Semeıde Álıhan Bókeıhanov pen Mirjaqyp Dýlatov tutqynǵa alynǵanda, Týraǵýl da [17] túrmege jabylyp, tórt aıdaı otyryp shyǵady. Ol týraly Gúlnár Mirjaqypqyzy Dýlatova: “...Ákem 1921-1922 jyldary Semeı gýbsotynda jumys istedi de, biz Komıssarskaıa kóshesindegi Ánııar Moldabaevtyń eki qabatty jekemenshik úıinde turdyq (keıin Abaı mýzeıi boldy). Ústińgi qabatynda biz – Dýlatovtar, birinshisinde Álıhan atekemniń (Bókeıhanov) úı-ishi jaıǵasqan edi... Ákem men Álıhan Bókeıhanov atekemdi sovet ókimeti Semeı túrmesine qamaıtyn kezi-sol 1922 jyl. Qamaýǵa alǵan kezde biz Shyńǵystaýda jatqamyz. Bir kúni, qystyń orta sheni bolý kerek, Semeıden bazarlap kelgen qalashy bizge kóńilsiz habar jetkizdi: Álıhan atam men ákemdi Semeı túrmesine qamapty. Úrpıip qaldyq. Habardy estı sala Ómirtaı aǵanyń aýylynan shyqtyq. Abaı atamnyń aýylyna bir túnep, syı-qurmetterin kórip, asyǵys Semeıge jettik. Kelesi kúni sheshem túrmege tamaq tasýǵa ruqsat alyp keldi. Jurt – ákemniń qaladaǵy baı tanystary, oqýshy jastar kezektesip tamaq, temeki jetkizip turdy. Kishkentaı bolsam da, túrmege baratyn kúni sheshemnen qalmaımyn. Osy ýaqytqa sheıin Semeı túrmesi kóz aldymnan ketpeıdi...”, [18] - deıdi. Bul arada olardyń tar qapastan aman-esen bosap shyǵýyna tikeleı sol kezdegi Semeı gýbernııalyq atqarý komıtetiniń múshesi Muhtar Áýezov [19] pen Túrkistan respýblıkasynyń basshylary Turar Rysqulov, Sultanbek Qojanovtardyń [20] úlken kómegi tıgen edi.
Alaıda Álıhan Bókeıhanov 1922 jyldyń kúzinde aıdaýylmen kúshtep Máskeýge jer aýdarylady. Sodan 1927 jyly ekinshi ret qamaýǵa alynǵanǵa deıin úsh áriptiń baqylaýynda júrip KSRO Halyqtary Ortalyq baspasynyń Qazaq sekııasynda ádebı qyzmetker bolyp isteıdi. Biraq ta elde qalǵan burynǵy Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Abdolla Baıtasov, Júsipbek Aımaýytov, Muhtar Áýezov, Smaǵul Sádýaqasov, Halel Dosmuhamedov, Sultanbek Qojanov, Danııal Ysqaqov tárizdi t.b. talaı tar jol, taıǵaq keshýde synalǵan úzengilesterinen qol úzbeıdi. Alashtyń bir ardager uly A.Baıtasov óziniń jaqsy syılas dosy, ataqty jazýshy Júsipbek Aımaýytovqa jazǵan hatynda: «Maǵjan, Álekeń «Vosızdattyń» naý.sotrýdnıkteri. Múmkin bular arqyly jazýǵa kitap ta alarsyń. Mektep balalary oqıtyn ádebıet kitaptaryn qazaqshaǵa aýdarý kerek deıdi, olardy osy kúnnen suraýyń kerek syqyldy» [21] deıdi. Bul kezeńde Alash arystary saıası arenadan ketkenimen de, ádebıet pen mádenıet maıdanynda ult múddesin qorǵap qalý maqsatynda kúresedi. Máselen, sondaı úlken jumystyń biri Máskeýdegi Álıhan Bókeıhanovtyń basshylyq jasaýymen Qazaqstanda qurylǵan «Alqa» uıymy boldy. Mine, osy bedeldi uıymǵa Týraǵul Abaıulynyń da belgili bir dárejede qatysy bolǵan sekildi. Óıtkeni, ol 1925 jyly A.M. Gorkııdiń «Chelkash» áńgimesin alǵash ret qazaq tiline aýdaryp, Muhtar Áýezovtyń redaktorlyǵymen Semeıde shyǵyp turǵan «Tań» jýrnalynyń №3,4 sandarynda jarııalaıdy. Al 1927 jyly Álıhan Bókeıhanov qyzmet isteıtin Máskeýdegi KSRO Halyqtary Ortalyq baspasynan Týraǵul Abaıulynyń qazaqshaǵa aýdarýyndaǵy A.Neverovtyń «Ortaqshyl Marııa» jáne «Men ómirge jerikpin», Djek Londonnyń «Balanyń erligi», Boleslap Prýsulynyń «Antek qyran» áńgimeleri óz aldyna jeke-jeke kitap bolyp basylyp shyǵady. Sonymen birge 1926 jyly Semeı gýbernııalyq baspasynan «Qoldaǵy maldardyń, qustardyń qurt aýrýy bolmaǵy jaıy» (avtory A.Beler), 1927 jyly KSRO Halyqtary Ortalyq baspasynan «Balaly áıel ne bilý kerek?» (avtory G.Speranskıı) degen aýdarmalary jaryq kóredi. Osy faktilerdiń ózi-aq Álıhan, Muhtar, Týraǵul arasyndaǵy dostyq ári týysqandyq baılanystyń eshqashan úzilmegendigin kórsetedi.
Álekeń sekildi, 1927 jyly Týraǵul Abaıuly da [22] ekinshi ret qamaýǵa alynyp, 1928 jyldyń kóktemine sheıin Semeı túrmesinde jatady. Túrmeden shyqqan soń kóp uzamaı mal-múlki kámpeskelenip, Shymkentke jer aýdarylady. Mysaly, Týraǵul Abaıulyn qýdalaýǵa baılanysty Semeıdegi Shyǵys Qazaqstan oblysynyń qazirgi zaman qujatnama ortalyǵynda «Delo Ibragımova Týragýla o vyselenıı ı konfıskaıı skota» [23] degen qujat saqtalǵan. Sondaı-aq mundaı qujattardy Almatydaǵy Respýblıkalyq Memlekettik Ortalyq muraǵattaǵy T.Qunanbaevqa [24]qatysty qozǵalǵan qylmystyq qylmystyq is qaǵazdarynan da kezdestiremiz. Bul qujattardyń birinde, ıaǵnı Baı-kýlaktardyń mal-múlkin tárkileý jónindegi Semeı okrýgtik komıssııasynyń 1928 jyldyń 19 qarashasyndaǵy qaýlysynda [25] oblys kólemindegi bir top aýqatty adamdarmen birge Týraǵul Abaıulynyń da isti bolyp, búkil otbasymen jer aýdarylǵany aıtylady. Atalmysh qaýlyda onyń otbasy quramy týraly tómendegideı derekter berilgen:
Zaıyby Mısa – 58 jasta.
Ekinshi zaıyby Saqypjamal – 53 jasta.
Uly Jebráıil (Tom polıtehnıkalyq ınstıtýtynda oqýda) – 25 jasta.
Uly Zúbaıyr – 23 jasta.
Kelini Qanaǵat – 23 jasta.
Kelini Rahııa – 18 jasta.
Uly Alyparystan (durysyn aıtsaq nemeresi – E.S.) – 5 jasta.
Nemeresi Kenesary – 3 jasta.
1928 jyldyń kúzindegi T.Qunanbaevty aıyptaý kezinde odan 36 bas iri qara malymen, 7 bólmeli úıi, alty qanat kıiz úı men kilemi tárkilenip alynady, al ózi otbasymen birge Shý óńirine jer aýdarylady. Sol bir alasapyran jyldardaǵy ómirdiń aýyr azaby týraly Týraǵuldyń kenje qyzy Máken apaıdyń aýzynan estigen áńgimesin jýrnalıst Toqtarhan Sháripjanov «Abaı» jýrnalyndaǵy «Ákege laıyq qyz týǵan» kórkem ocherkinde:
«Týraǵul Abaıuly «Beınet te, dáýlet te bir alladan» dep, semıasymen Shý óńirine aıdalyp kete bardy. Goloekınniń qoldan ádeıi jasaǵan ashtyǵynan qalyń el qyrylyp jatqanda qyrǵyzǵa ótip jandary qaldy. Saqypjamal ekeýi Toqpaqta júrgende balalaryn jetelep Aqıla jetti aryp-sharshap. Kúıeýin, qaıynatasy men qaıynaǵasyn GPÝ túgel atyp tastaǵan eken. (1931 jyly Aqlııanyń qaıynatasy Medeý men kúıeýi Sanııaz, qaıynaǵasy Máýkil oqqa ushty – avtor). Órtten qashqan balapandaı tizilip, áke-sheshesin qyrǵyzdan izdep tabýynyń ózi erlik edi.
Kishi qyzy Máken (Maǵrıpa) sol ákesi kámpeskege ilingen 1928 jyly óz aýylynyń oqyǵan jigiti Muqametjannyń Ulyqbegine turmysqa shyǵyp ketken bolatyn. Zań qyzmetkeri bolyp isteıtin kúıeýi Úrjarǵa prokýror bolyp barǵannan biraz ýaqyt ótkende «baıdyń qyzyn alǵan» degen aıyppen tergeýge jabylady. Biraq óz shyqqan tegi kedeı bolǵandyqtan ári ózi asa saýatty, sheshen jigit eki-úsh aıdan keıin aqtalyp, bosap shyqty. Sodan soń ony 1932 jyldyń sońyn ala Jambyl oblysyndaǵy Merkige aýystyryp jibergen. Osynda kelip ornalasa sala Qunanbaıdyń kenje uly Ospannan qalǵan gaýhar júzikti bazarlap alyp, sonyń pulymen Máken qyrǵyzdan áke-sheshesin izdep taýyp alǵan. Aqılanyń bala-shaǵasyn qosa baǵyp qalt-qult etip otyrǵan ákesine Alpashty aman aparyp, dokýmentin jóndep tapsyryp bergen-di» dep jazady. Jáne de ol júregi jaraly aqynnyń ómirden óter aldyndaǵy qyzyna aıtqan amanatyn «...Qajy aǵań men Mekaıyldy qaı jazyǵy úshin atypty? Zııat pen Berdesh Qytaı ketti tentirep. Ahat aǵań aıdaýda júr. Jebraıyl Tashkende óldi. Sonda bulardyń jazyǵy ne? Sen muny qazir túsinbegenińmen, artynan uǵasyń. Jylama, balam. Azdy-kópti bolsyn 59 jas jasadym, jaqsy-jamandy kórdim. Jalǵyz tuıaq Alpashym, ekeýiń aman bolyńdar. Dúnıe joldas bolmaıtynyna kóz jetti ǵoı, biraq ólmeıtin qazyna - óner men bilim. Alpashty oqytyńdar. Ózińe amanatym - ákeńniń, Abaıdyń búkil ánderin, jalǵyz ol kisinikin ǵana emes, atylyp ketken qajy aǵańnyń, Muqametjan aǵańnyń, Aǵashaıaqtyń ánderin, búkil Saryarqa – Shyńǵys óńiriniń óz qulaǵyńa sińgen ónerin saqta. Naǵyz óner zamanǵa baǵynbaıdy, túptiń túbinde qazaqqa qazyna bolyp qaıta oralady. Sol kún týa qalǵanda izdep tappaı qalmasyn myna qalyń eliń... Muhtarǵa da osyny aıtqaısyń. Endi men armansyz ólemin. Men deseń – jylama, qaıta «ákemdi qolymnan jónelttirgen allaǵa rızamyn» de» deı kelip, «...Osydan eki kún ótkende, 1934 jylǵy naýryzdyń 6 juldyzynda Abaıdyń Áıgerimnen kórgen tuńǵyshy Týraǵul Ibragımuly Qunanbaev óziniń kenje qyzy Mákenniń kóz aldynda, sonyń kútimin kórip dúnıe saldy. Osydan eki jyl ótkende Týraǵuldyń dostary Syzdyq Baıysov, Ahmetjan Qozybaǵarovtar qolǵa alynyp, atylyp ketti. Osydan eki jyl ótkende Máken Týraǵulqyzy radıokomıtetke ánshi bolyp ornalasty. Osyǵan qol ushyn berip kómektesken Muhtar Omarhanuly Áýezovtyń ózi bolatyn. Ol kisi Mákenniń ánshiligin joǵary baǵalaıtyn» [26] dep túıindeıdi.
Týraǵul Abaıulynyń urpaqtaryna kelsek, áıelderi Mısa men Saqypjamaldan Aqylııa, Jebráıil, Zúbaıyr, Máken esimdi perzentter súıgeni belgili. Úlken qyzy Aqylııa (Aqysh) jastaıynan aqyn atasy Abaıdyń baýyrynda ósip, boıjetken. Besiktegi kezinde Shyńǵys eliniń ataqty baı-shonjary Orazbaıdyń Medeý degen balasynan týǵan Sanııaz atty nemeresine atastyrylyp, turmys qurǵan. Muhtar Áýezovke Abaı tóńiregindegi ulaǵatty adamdar týraly mol qundy derekter bergen. Uzaq jyldar respýblıkalyq opera jáne balet teatrynda Abaı zamanynyń sahnalyq kıim úlgilirin tigetin sheber bolyp istedi. 1990 jyly Almaty qalasynda 90 jasyna qaraǵan shaǵynda ómirden ótti. Sońyna ómirden kórgen-bilgeni týraly estelik jazyp qaldyrǵan.
Al Týraǵuldyń uldarynyń ómiri de onyń óz taǵdyry sekildi óte qaıǵyly boldy. Abaı ánderin el ishinde taratýshy dombyrashy, ánshi balasy Jebráıil Tomsk polıtehnıkalyq ınstıtýtynda oqyp júrgende qýdalaýǵa ushyrap, oqýdan shyǵaryldy. Odan soń 1928-1929 jyldary mal-múlki tárkige túsip, jer aýdaryldy. Kelesi uly Zúbaıyr da sonyń kebin qushady. Jebráıil 1930 jyly Shymkentte 27 jasynda, Zúbaıyr 1933 jyly Bishkekte 26 jasynda atajurttan alysta kóz jumdy. Týraǵuldyń Kenesary degen nemeresinen eshqandaı derek joq. Alyparystan atty nemeresi týraly «Abaı» enıklopedııasynda: «Alpash Ospanuly (1922-1990) Abaıdyń balasy Týraǵuldyń nemeresi. Óz ákesi Jebráıil, Abaıdyń inisi Ospannyń atyna jazylǵan. Uly Otan soǵysyna qatysyp, múgedek bolyp oralǵan. Almaty qalasynda turyp dúnıe salǵan» [27] dep berilgen.
Kenje qyzy Máken «jastaıynan ónerge yqylasty, ákesi Týraǵuldan aqyn atasy týraly estelik-áńgimelerdi kóp estip, Abaı ánderin yjdahattylyqpen úırenip ósken» daryndy jas boldy. Abaıdyń án murasyn osy zamanǵa jetkizýshilerdiń biri sanalady. M.Áýezov onyń bul eńbegin joǵary baǵalap qurmettegen. Onyń oryndaýyndaǵy Abaı ánderin A.Jubanov, B.Erzakovıch, A.Serikbaev, Q.Júzbasov tárizdi belgili mýzyka zertteýshileri notaǵa túsirip, úntaspaǵa jazyp alǵan. 1986 jyly «Óner» baspasynan jaryq kórgen «Aıttym sálem, qalam qas» jınaǵyna Máken Týraǵulqyzynyń oryndaýyndaǵy Abaıdyń 19 áni engen. Ol artyna ákesi Týraǵul týraly estelik jazyp qaldyrǵan. Aqylııa Týraǵulqyzy sekildi Máken apaı da Almaty qalasynda 2002 jyly 90 jasynda ómirden qaıtty.
Uly Abaıdyń súıikti balasy ári aqyndyq mektebiniń daryndy shákirti, Alash ult-azattyq qozǵalysynyń kórnekti qaıratkeri Týraǵul Qunanbaevtyń qoǵamdyq-saıası qyzmeti, sondaı-aq onyń urpaqtarynyń keshegi keńestik totalıtarlyq zamanda bastan keshken ómir tarıhy osyndaı...
Paıdalanylǵan ádebıetter
1. Abaı, №3, 2009.
2. Bókeıhanov Á. Shyǵarmalar. – Almaty: «Qazaqstan», 1994. 263-b.
3. Kozybaev M.K. Problemy metodologıı, ıstorııagrafıı ı ıstochnıkovedenııa ıstorıı Kazahstana (Izbrannye trýdy): Almaty: «Ǵylym», 2006. Str.152.
4. Qazaq, 1916, №194.
5. DNI VKO, f.48, op.2, d.1.
6. Qazaq, 1916, №179.
7. RK GA, f.15, op.2, d.422.
8. Qazaq, 1917, №235.
9. DNI VKO, f.37, op.1, d.98. l.2, 13.
10. DNI VKO, f.37, op.1, d.26, l.5-5 ob, 6-6 ob.
11. Qazaq, 1917, №255.
12. DNI VKO, f.1p, op.1, d.21, l.7.
13. Saryarqa, 1918, №44.
14. DNI VKO, f.1, op.1, d.21, l.5.
15. DNI VKO, f.1, op.1, d.21, l.3.
16. DNI VKO, f.37, op.1, d.7.
17. Muhamedhanov Q. Abaıdyń aqyn shákirtteri. 1-kitap. – Almaty: RGJI «Dáýir», 1993. 175-b.
18. Dýlatova G. «Ákemdi GPÝ áketkende on ekide edim...». Aqjol, 2000, №6. 19. Dvıjenıe Alash. Aprel 1920-1928 gg. Almaty: «El-shejire», 2007. T. 3. Kn. 1. Str.131.
20. Rossııa ı entralnaıa Azııa. 1905-1925 gg. Sbornık dokýmentov. – Karagandy: Izd-vo KarGÝ, 2005. Str.373.
21. Jurtbaı T. Alash aqıyqtary. Maqalalar, derekti qujattar, aýdarmalar. – Almaty, «Alash», 2006. 18-b.
22. Muhamedhanov Q. Abaıdyń aqyn shákirtteri. 1-kitap. – Almaty: RGJI «Dáýir», 1993. 175-b.
23. DNI VKO, f.74, op.4, d.40.
24. RGA, f.135, op.1, d.374.
25. DNI VKO, f.74, op.4, d.40, str.6.
26. Sháripjanuly T. Ákege laıyq qyz týǵan. «Abaı» jýrnaly, №11, 1994.
27. Abaı enıklopedııasy. – Almaty: «Atamura», 1995. 70, 82, 402-b.
Muratbek Kenemoldın,
QR Aqparat salasynyń úzdigi.
