Naımannyń Ergenekti tarmaǵyndaǵy Kókjarly rýynan shyqqan batyr, qolbasshy Kókjal Baraq Shúrekuly jóninde birshama ǵylymı eńbekter, kórkem shyǵarmalar, poema men tolǵaýlar jazylǵan edi. Batyr babamyz jónindegi ańyzdar atadan balaǵa mıras bolyp saqtalyp, osy kúnge deıin aıtylyp keledi. «Eskini esińe alsań, eseıgenniń belgisi» degendeı, Baraq babamyzdyń qara shańyraǵyndaǵy urpaǵy bolǵan soń, esimdi biler bilmesteı ata-ájelerimniń, úıge kelgen atalastarymnyń aýzynan batyr týraly kóptegen hıkaıattardy estip ósken edim. Endi mine, eseıgen shaǵymyzda sol áńgimelerdiń birin esime alyp otyrmyn.
Ákemiz marqum Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Ulan aýdanynda sovhoz dırektory bolyp júrgeninde bir tastyń qasynda otyryp: «Baraq atańnyń tasy» dep aıtqany, sol tastyń mańynda jal-jaıany baıyppen kesip bizdiń aýzymyzǵa salyp otyrǵany ǵana emis-emis esimde qalypty. Bul tas Sibe kólderiniń mańyndaǵy qalmaqtardyń qamalynyń ústinde qalǵan. Ulan aýdanyndaǵy Sibe kóliniń mańyndaǵy jergilikti halyqtyń úlkenderi bul tas jóninde ańyzdyń neshe túrli nusqalaryn aıtyp júredi. Tastyń úlkendigi «Moskvıch» kóligindeı bolǵan degen sııaqty áńgimelerdi kóp estýshi edik. Eń bastysy, bul tastyń jońǵarlardyń qamaly degen Ablaıkıttiń ústindegi úlken jartasta qalǵany anyq. «Ablaıkıttiń ústinde» degen soń, keıbir zertteýshiler adasyp, Óskemen qalasyna jatatyn Ablaketka aýylynyń ústindegi tóbeden bir tasty tańdap alyp, atap ketkenderi de bolǵan. Bul tóbe jońǵardyń Abylaı taıshysynyń atymen atalǵanyn bilmegen kelimsek ákimder osy jerge tý tigip, tóbeni «Abylaı shyqqan» dep adasyp, jońǵardyń atyn shyǵaryp ketken edi. Al endi, osy týdyń astynda turǵan tas, árıne, Baraq babamyz kótergen tas emes. Bul tasty adamdy qoıyp kran da kótere almas. Babamyzdyń kótergen tasy qazirgi «Tochka» aýylynyń qarama-qarsysynda turǵan Ablaıkıt qamalynyń ústindegi jartasta qalǵanyn kóptegen eskini estigender aıtyp júredi. Qamaldyń ór jaǵyndaǵy jalpaq jartastyń ústinde turǵan bul tasty bireýdiń kóterip qoıǵany bilinip tur. Bul jerge kran kóligi kele almaıdy. Salmaǵy shamamen atan túıeniń salmaǵyndaı bolar bul tas ne aspannan tústi, ne bireýler ony osy jerge ádeıi kóterip ákelip qoıdy.
Endi, osy Ablaıkıt qamalynyń tarıhy men bul tastyń anaý jerge qalaısha qoıylǵany jóninde aıtalyq. Resmı tarıhta bul qamaldyń 1654-jyly salynyp, 1671-jyly jońǵarlardyń rý aralyq qaqtyǵystarynda Qaldan Serenniń qolymen talqandalyp ıen qalǵany aıtylady. Árıne, orys elshisi Fedor Baıkovtyń kózinshe Abylaı taıshynyń salǵan qamaly jónindegi aqparattar kommýnıstik dáýirde tolyq bolmaǵan. Kommýnıstik ıdeologııa bul qamaldy qıratqandardyń anyǵynda qazaqtar ekenin halyqtan jasyryp kelgen. Sondyqtan da, keıingi urpaqtarǵa bul habar atalarymyzdyń aıtyp kelgen «Sibe soǵysy» tóńiregindegi áńgimeler arqyly jetken. Jáne, de Sibe soǵysynyń basty keıipkeri Kókjal Baraq bolǵany talaı jerde aıtylady. Kókjal Baraq kótergen tas jóninde de osy soǵysqa qatysty aıtylyp júr. Al endi, Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ákimi Danıal Ahmetovtyń tapsyrmasymen bul Ablaıkıt qamalyna arheologııalyq jumystar júrgizilgen soń, bul jerde týrıstik bıznesti uıymdastyrýǵa bet alǵandar kommýnısterden qalǵan derekterdi ǵana aldyǵa tartyp, bul qamaldy Qaldan Serenniń órtegenin ǵana aıtyp júr. Árıne, bular da basqa jaqtan kelgen soń, jergilikti halyqtyń tarıhyn múlde bilmeıdi, tipti, baıqaýymyzsha, bilgileri de kelmeıdi. Áıteýir, bul ákim bitkenge oırattyń Abylaı taıshysynyń árýaǵy rıza bolyp jatqany anyq. Orys ultynyń ólketanýshylary da, keshegi kolonıaldyq saıasattan bolǵan laqabty ǵana aıtady. Tapsyryspen jazǵan bolsa kerek, ólketanýshy A.erbık bul qamaldyń astynda jońǵarlardan qalǵan altyn qazynanyń jasyryn jatýy múmkin ekenin aıtady. Sol baıaǵy, qazba jumystaryna bólingen qarjy beker emes degendeı.
Tarıh fakýltetinde oqyp júrgenimde Qazaqstan jerindegi Qımaq handyǵy dáýiriniń qorymdaryna arhelogııalyq ekspedıııaǵa barǵanymyzda, elimizdegi barlyq tarıhı nysandardyń Petr birinshiniń zamanynda tonalyp ketkenin Reseı arheologtarynan estigen edik. Al endi, Ablaıkıt qamaly bolsa, osy zamanǵa deıin san ret tonalǵan. Qamaldan alynǵan eksponattar qazirgi tańda Parıj mýzeılerinde tur. Bul jerde qazir kirpishter men qysh taqtaıshalardyń synyqtarynan basqa esh nárse qalǵan joq. Bul qamaldyń qazba jumystary ǵylymǵa da esh jańalyq ákelmeıdi. Osylaı bolǵanda, bizdiń atalarymyz kıratyp ketken bul atańa nálet jońǵardyń buthanasy men qamaly memleket pen halyqqa ne úshin kerek? Ony nege qaıtadan qazyp alyp qalpyna keltirip jatyr? Bizdiń rýhanı jańǵyrýmyz úshin bul qamaldyń jalǵan tarıhy kimge kerek? Mine, jergilikti halyqty osyndaı suraqtar mazalap júr. Onyń ústine, bul ólkeniń týrıstik alańǵa aınalatynyn bilgen jergilikti sholaq belsendiler bolsa kerek, ǵalamtorda bul qamaldy Sibe soǵysynda Ablaı hannyń tapsyrmasymen teristańbaly Jarylǵap batyrdyń qıratqany jóninde laqab taratyp jibergen eken. Anyǵynda, Sibe soǵysy óz jaıyna, qamalǵa shabýyl óz jaıyna bolǵan. Osyndaı jaǵdaılarǵa baılanysty qamaldyń tarıhynan syr shertýdi jón kórdik. Bul qalmaqtyń qamaly, týǵan jerin jaýlarynan azat etý úshin qan tókken bizdiń atalarymyzdyń joryq joldarynyń bir kýási bolady.
Bul qamal jóninde kitap jazǵandardyń biri Baraq batyrdyń Bostan degen ulynan taraǵan urpaǵy, KGB-nyń barlaý qyzmetiniń ardageri, mamandyǵy tarıhshy bolǵan polkovnık Sovet Janbosynov aǵamyz bolatyn. Sovet aǵamyz marqum, Baraq babasynyń joryq joldaryn osy qalmaq qamalynan bastap qyrǵyzdaǵy «Jaıyl qyrǵynyna» deıin baıandaǵan eken. Qazaqtardyń qamalǵa shabýyly 16 jasynan soǵysqa kirgen babamyzdyń 25-30 jastar shamasynda bolǵan desedi. Iaǵnı, bul mańǵa qazaqtar Bulanty shaıqasynan keıin kelgen. (1726 jj). Olaı deýimiz, osy Bulanty shaıqasynan keıin jońǵarlar basyp alǵan qazaq jerlerin azat etý kezeńi bastalǵan edi. Týǵan jerin jońǵarlardan azat etý úshin aldymen Kókjal Baraq bastaǵan qol Kókjal Baraqtyń qaraýyl tóbesi atalǵan Aıyrtaýdyń bókterindegi Satyı batyrdyń bulaǵynyń mańyndaǵy sáýegeı úńgirge kelip Qabanbaıdy tosady. Baraq batyrdyń qaryndasy Qalampyr anamyz sáýegeı úńgirge kirip bal ashyp, qazaqtardyń qamalǵa ústinen túsetinderin aıtady. Birer kúnderden keıin Ertisti boılap Qabanbaı batyr, Kereı Jánibek pen Sultan Baraqtar keledi. Ol kezde sultan Baraq - tóre tuqymy retinde naımandy qaratyp otyrǵan eken. Alaı da, Baraq babamyz bul Sultan Baraqty jaqtyrmaı, naımannyń tóresi Qabanbaı dep sultanmen ustasyp qalady. Bul janjalǵa Qabanbaı batyrdyń ózi arasha túsedi. Osydan keıin qazaqtyń qalyń qoly qamaldyń túbine keledi. Qabanbaı batyr elshi retinde qamaldyń ishine Kókjal Baraq pen Kereı Jánibek batyrlardy jiberedi. Olar qamalǵa jaıaý kirip baryp qamaldyń sardarymen kezdesedi. Qan tógilmes úshin qamaldy óz betterimen tastap, jońǵarlar jaıymen ketetin bolsa, kedergi bolmaıtynyn aıtady. Sol kezde qorshaýda qalǵandaryn túsinip, ýaqytty sozý úshin be eken, áıteýir, qamaldyń sardary qýlyqqa kóship, buthananyń aldynda jatqan dáý tasty kórsetip bás tigedi. Eger de, bul tasty qalmaqtyń batyry kóterip anaý jartastyń ústine qoısa, onda, qazaqtar soqtyqpaı jaıyna kete bermek. Eger de, qalmaq kótere almaı, qazaqtyń batyry tasty aparsa, onda, qalmaqtar qamaldy bosatyp bermek bolady. Birinshi kezek qalmaqtiki bolyp, ol batyr tastyń astyna kirip kóterip alyp tórt-bes qadam jasap baryp shógip qalady. Mine, osydan keıin Kókjal Baraq babamyz tasty kóterip alyp álgi jartastyń ústine qoıady da, básti jeńip shyǵady. Osydan keıin, jońǵarlar ertesinde qamaldy bosatatyn bolyp tarasady. Alaı da, ertesinde jońǵarlardyń lamasy qamaldyń ústinen aıqaılap: «Bul qamal emes, buthana, sardardyń qamalǵa qatysty kelissóz júrgizýge bıligi joq, men sendermen bástesken joqpyn, sondyqtan da, buthanany tastamaımyn, qamaldy bosatpaımyn!» deıdi. Osydan keıin ǵana qazaqtar qamalǵa shabýyl jasap, qaraǵaıdan basqyshtar jasap alyp, Qalampyr anamyz aıtqandaı qamaldyń ústinen túsedi. Taýǵa qaraı qashqan lamany Kókjal Baraq eń bıik jartastyń ústinen ustap alyp basyn kesip alady. Jońǵar lamasynyń óler aldyndaǵy shyńǵyrǵany jan túrshiktirgen eken. Qazaqtar buthanany órtese de, «búlingennen búldirgi alma» degendeı, býdda dinindegi oırattardyń qudaıshyqtaryn almaǵan bolsa kerek. Sondyqtan da, keıingi kelgen orys saıahatshylary bul ıen qalǵan qamaldyń ishinen qola qudaıshyqtar men qujattardy tapqan edi. Eger de, bul qamaldy Qaldan Seren qıratyp ketse, onda, qoladan jasalǵan býdda dininiń qudaıshyqtaryn alyp keteri sózsiz.
Bul qamaldy Qaldan Serenniń de shapqany tarıhı shyndyq, alaı da, býdda dinindegi lama dárejesinde bolǵan Qaldan Seren qazirgi tarıhshylar aıtqandaı buthanany órtemegen. Ol bar bolǵany «Altaı knıazi» atanǵan Abylaı taıshyny qamaldan qýyp jibergen. Buthanany qazaqtar «kápirdiń ordasy» dep osy shabýyldan keıin órtegen. Al endi, Qaldan Serenniń bul qamalǵa shabýylynan keıin bul mańda naımannyń Kókjarly rýy qonys tepken. Shejire derekteri Kókjarlydaǵy Járke batyrdyń 1720-jyly tasy qalanǵan Óskemen qamalyna shabýyl jasaǵanyn aıtady. Jáne de, Kókjal Baraq babamyzdyń 1701 jyly osy Sibe kólderiniń batys jaǵyndaǵy Shar ózeniniń boıynda dúnıege kelgeni de, bul óńirdiń Kókjarly rýyna qarap turǵanyn bildiredi. «Aqtaban shubyryndyǵa» deıingi qazaq-qalmaq qaqtyǵystary kezinde, shamamen 1710-1711 jyldary Tarbaǵataı jaqtan kelgen qalmaqtar Kókjal Baraqtyń ákesi Shúrektiń aýylyna kenetten shabýyl jasap bolashaq batyrdyń áke-sheshesin óltirip ketedi. Demek, keıbir zertteýshiler aıtqandaı, Kókjarly rýy jońǵar shapqynshylyǵyna deıin Syr boıynda otyrǵan joq. Al endi, joǵarǵy Jarylǵap batyrdyń rýy teristańbaly bolsa, 1754-1755-jyldarǵa deıin Syrdarııa, Amýdarııa, Jırentóbe mańynda qonystanyp otyrǵan bolǵan. Teristańbalynyń shaǵyn bólikteri osy kúnderde de sol mańdy meken etedi. Teristańbalymen egiz qozylardaı birge júrgen Shúrsheıt rýynyń da biraz aǵaıyndary sol jaqta qalǵan. Shejire derekteri Baltalynyń tersitańbalydaǵy Aqtana men Aqtoǵystyń úlken aǵasy ekenin beker aıtpaǵan. Bul shejire deregi de teristańbalynyń Syr boıymen baılanysyn aıtyp tur. Altyn Orda zamanynan keıin naımandardyń qonysy Ulytaýdan Esilge deıin edi. Shejire derekteri Jarylǵap batyrdyń atasy Kúshiktiń Shyǵaı hannyń Túrkistandaǵy saraıynda bolǵanyn, onyń uly Qojageldiniń Táýke hannyń tusynda bas batyr bolyp han qasynda júrgenin, ákeli-balaly ekeýiniń de, Túrkistanda jerlengenderin aıtady. Bul derekter de, ol zamanda teristańbaly rýynyń Syr boıynda júrgenin aıtyp tur. Sondyqtan da, Abylaı hannyń Sibege teristańbaly Jarylǵap batyrdy jiberdi, Jarylǵap batyr jońǵar qamalyn aldy degenderi syn kótermeıdi. Abylaı han shamamen 1733-jyldary Orta júzge han bolǵan. Bul kezde Qabanbaılardan keıin Ablaıkıt qamaly qańyrap ıen qalǵan. Jáne de, Jarlyǵap batyrdyń urpaqtarynyń tapsyrysymen jyr jazǵan tarıhshy Sovethan Qalıǵojın, batyrdyń joryq jolyn jyrlaǵanda Ablaıkıt qamalyn atasa da, shabýyldyń eshbir oqıǵasyn keltire almaǵan. Al endi, Jarlyǵap batyrdyń urpaǵy Aldııar Áýbákirov bolsa, «Jarylǵap batyr» jyrynda Ablaıkıt qamalynyń ústinen saryjomarttyq Tanash batyrdyń túskenin aıtady. Bul sózdiń jany bar, óıtkeni, Tanash batyr ómir boıy Kókjal Baraqqa erip júrgen jáne de Kókjal Baraq saryjomart, kókjarly, býra rýlarynyń birikken qosynyna qolbasshy bolǵan. Kókjal Baraqtyń kegin qyrǵyzdan alǵandardyń biri de, osy Tanash batyr edi. Tanash batyrdy jekpe-jekte ózi óltirgen qyrǵyzdyń batyrynyń qaryndasy qapyda sadaqpen atyp óltirgen eken. El aýyzynan jınalǵan derekterdiń negizinde Ertis mańyndaǵy soǵysty aıtqanda Bádel Tursynbaıuly aǵamyz «Baraq batyr, Abylaı» atty dastanynda: «Er Tanash, er Jánibek, Batyr Baraq, Aqyryp arystandaı jaýǵa shapty» dep jyrlaıdy. Er Jánibek degeni Baraqpen birge qamalǵa kirgen kereı Jánibek Berdáýletuly. Shejire derekteri Jánibektiń ákesi Berdáýlettiń Qabanbaıdyń jezdesi bolǵanyn aıtady. Kókjal Baraq bolsa, baıjigit-saty Dáýletbaı batyrmen birge Qabanbaıdyń túmeninde myńbasy bolyp joryq joldaryn bastaǵan. Bul úsh batyrdyń qalmaq qamalyna birge kelýi osydan bolǵan. Baraq babamyzdan: «Qyryq jyl Qabanbaıdyń qasynda júrdim» degen sóz qalǵan.
Bizdińshe, Qaldan Serenniń shabýylynan keıin bul qamal jońǵar shapqynshylyǵyna, ıaǵnı, 1723-jylǵa deıin ıen turǵan. Petr birinshiniń zamanyndaǵy I.D. Býhgoltyń (1715-1716 jj), jáne de Óskemen qamalynyń irgetasyn qalatqan I.M.Lıharevtiń (1720) ekspedıııalary osy ıen qalǵan qamaldan qujattardy alyp patshalaryna jóneltken eken. «Aqtaban shubyryndy» bastalǵanda Kókjarly rýy da osy mańnan údere kóship Jezqazǵan óńirindegi qazirgi Baraqkóldiń mańyna keledi. Mine, osy kezde jońǵarlar qamalǵa qaıta kelgen bolsa kerek. Keıbir zertteýshilerdiń Sibe soǵysyndaǵy qazaqtardyń qamalǵa shabýylyn 1752-55 jyldarǵa aparyp júrgenderi jalǵan áńgime. Qabanbaı batyr men Kókjal Baraq 1726 jylǵy Bulanty shaıqasynan keıin, 1730 jyly Tarbaǵataı jerindegi Shorǵa soǵysyna qatysqan. Mine, osy eki arada, ıaǵnı, 1726-30 jyldarda Qabanbaı batyr men Kókjal Baraq qıratyp ketken bul buthanany orys geodezısi Vasılıı Shıshkov 1735-jyly kórip ıen turǵanyn anyqtaǵan edi. Osymen qatar orys saıahatshylary – Stralenberg 1730 jyly, Mıller 1750 jyly, Gmelın 1751 jyly bul qamaldyń qırap jatqanyn jazyp ketken. Sibe soǵysy bolsa, 1752 jyly bolǵan. Bálkim, Jarylǵap batyr bul soǵysqa qatysqan da shyǵar, alaı da, onyń qamaldy aldy degenderi oıdan shyǵarylǵan áńgime. Ol kezeńde Kókjal Baraq pen Qabanbaılar qıratyp ketken qalmaq qamaly jońǵarlarǵa bekinis bola almaǵan. Iaǵnı, qazaqtar 1726-30 jyldary jońǵarlardy qyryp, qamaldy qıratyp tastaǵannan keıin jońǵarlar bul qamalǵa qaıta kelmegen. Al endi, jońǵar handyǵy joıylǵannan keıin, 1770-jyldarǵy Pallastyń derekterinde bul qamalda orystardyń atty ásker eskadrony turǵan eken. Osydan biz, bul qamaldy alǵashynda jońǵardyń, keıin orystardyń otarshyldyq saıasatynyń belgisi dep sanaımyz. Bul qamal salynyp jatqanda orystyń patshasy Alekseı Mıhaılovıchtiń elshisi Baıkov Abylaı taıshyǵa óz patshasynan kóptegen syılyqtar men Ermaktyń saýytyn ákelip bergen eken. Orystardyń jońǵarlarmen aýyz jalasýlary osydan bastalǵan edi. Endi, «Aqtaban shubyryndy» alapatynyń alǵy sharttary jóninde birer sóz.
Ispanııadaǵy Madrıd ýnıversıtetiniń professory Samat Ótenııazov tarıhı derekterdiń negizinde orys patshasy Petr birinshiniń aram pıǵylynyń kesirinen «Aqtaban shubyryndynyń» bastalǵanyn aıtady. Iaǵnı, bul patsha qazaqtar máselesin túbegeıli sheship tastaý úshin jońǵarlardy oq qarýmen qarýlandyryp, zeńbirekterdi de berip, aldymen Jaıyq boıyndaǵy orys-kazaktary men Edil qalmaqtaryn qazaqtarǵa aıdap salady. Sondyqtan da Ábilqaıyr han Kishi júzdi kóterip, shapqynshylardyń tas-talqandaryn shyǵaryp toıtarys beredi. (1723 j.). Orys tarıhshysy I.V. Erofeeva osy soǵysta qalmaqtardyń Lekbeı taıshysynyń ulysynan 2 myń tútinin qazaqtar tutqynǵa alyp, maldaryn aıdap ketkenderin aıtady. Ábilqaıyr han Jaıyq qalashyǵyn qorshaýǵa alyp, áskerin Edil men Jaıyqtyń arasynda ornalastyrǵan eken. «Kalmykıı han Aıýke ı kazachı otrıady ne znalı, kak spastıs ot Abýlhaıra» dep jazady Samat Ótenııazov. Mine, osy kezeńde qytaı jaqtan jońǵarlar qazaq jerine shabýyl jasap zor alapat ákeledi. Orystar men Edil qalmaqtarynyń, jáne de, jońǵarlardyń arasynda kelisim bolǵany sózsiz. Osy jóninde «Aqyr Jánibek» atty kitabynda tarıh ǵylymdarynyń doktory, mańǵol eliniń azamaty Sultan Táýkeıuly da jazady. Shoqan da: «Jońǵarlar, Edil boıyndaǵy qalmaqtar tus-tustan qazaq ulystaryn qyrǵynǵa ushyratty...» dep jazady. Mine, sondyqtan da, Kishi júz de, Ábilqaıyr da, Orta júz ben Uly júzge kómekke kele almaı, ózderiniń ar jaǵyndaǵy jaýlaryna alańdap qalady. Al endi, kommýnıstik dáýirdegi ıdeologtar bolsa, osy jaǵdaılardy halyqtan jasyryp, «ol kezeńde qazaqta birlik bolmaǵan» dep, jalanyń bárin qazaqtyń baı-shonjarlary, bıleri men handaryna jabady. Bir sydyrǵy shejireshi, aqyn-jazýshy, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, júzge jýyq ǵylymı, etnografııalyq eńbekterdiń avtory Imanǵazy Nurahmetuly da, Danıal Ahmetovqa jóneltken hatynda: «Alaı da, Keńester odaǵy kezinde jazylǵan ádebı romandarda Qazaqtyń úsh júzi birine biri jaý bolǵan dep dáripteldi. Handar, jaýyz, baılar qatygez bolyp sýretteldi. Oǵan jazýshylar aıypty emes, zaman sony talap etti, jazbasqa amal qalǵan joq» deıdi.
Sonymen, kezinde (1771 j) Edil qalmaqtary qazaq jeri arqyly qytaı eline ótip ketpekshi bolǵanda qazaqtardyń olardy aıamaı qyrǵandarynyń sebebi túsinikti boldy. Orys shovınısteri bolsa, osy qyrǵyn úshin qazaqtarǵa «tonaýshy» degen jala japqan. Osymen qatar keıbir qazaq zerteýshileri de, sonyń ishinde Muhtar Maǵaýın de bar, bul orystan qashqan Edil qalmaqtaryn «jazyqsyzdarǵa» jatqyzǵan. Kezinde, Abylaı han «Shańdy joryqta» qazaqtarǵa tutqynǵa túsken qalmaqtardy bosatýdy suraǵan qytaı ımperatorynyń hatyna bergen jaýabynda: «Jáne de burynǵy kezde qalmaqtar qazaqtarǵa kóp jaýlyq kórsetip, qazaqtardy qyrǵan, talap tonaǵan. Sondyqtan, qazaqtar bul qalmaqtardy ońaılyqpen bermeıdi» degen edi. (Omby muraǵaty. 1-q, 1-tizbe, 184-is, 235-par). Osydan da, bizder sol zamanda qazaqtyń aldynda jazyqsyz qalmaq ataýlynyń bolmaǵanyn túsinemiz. Sondyqtan da, shejire derekteri qazaqtardyń qalmaqtardy Balhash kóli mańynda qorshaýǵa alǵanda, olardy túp-tamyrymen qyryp tastamaqshy bolǵandaryn aıtady. Osy kezde qalmaqtardyń bir bóligi baı qazynalaryn jer qoınaýyna berip, qazaqtar alańsyz otyrǵanda qorshaýdy buzyp qashyp qutylady. «Shańdy joryqty» zertteýshiler Kókjal Baraqtyń bul qalmaqtardy Shar ózeniniń mańynda kútip alyp qyrǵanyn aıtady. «Qazaq batyrlary» atty toptamada batyrdyń qalmaqqa degen qatygezdiginiń osy shaıqasta aıqyn bilingenin jazady. «Qalmaqty qoısha qyrǵan qoldan qamap, Kelipti Kókjarlydan Kókjal Baraq» degen sózder, babamyzdyń bul oırat-qalmaqtardy osy Ablaıkıt qamalyna qamap alyp «qoısha qyrǵan» kezindegi de qatygezdigin aıtqandary bolsa kerek.
Al endi, qazirgi tańda osy qalmaqtyń qamalyn qaıta qalpyna keltirip jatqanymyz beker emes. Kezinde, qazaq handyǵyn qurysqan naıman Qaptaǵaı batyrǵa arnap jazǵan shyǵarmasynda Ǵabıt Músrepov: «Ár el óz erligin kótere aıtqanda jeńgen jaýynyń osal emestigin qosa aıtady» degen edi. HÚII ǵasyrdaǵy jońǵar handyǵy kúsheıip, qazaq jerin túpkilikti jaýlap alý saıasatyn ustanǵan soń baryp osy qamaldy Altaıdyń aıasyna turǵyzǵan edi. Osy jerden elimizdi bılep-tóstep otyrmaqshy bolǵan oırat Ablaı taıshynyń «Altaı knıazi» degen ataǵy da, beker bolmaǵan. Iaǵnı, jońǵarlar Reseı ımperııasynan da buryn qazaq jerlerinde (Sibe, Qalba, Semeı) qamaldaryn turǵyzǵan. Bulardyń artynda alpaýyt elderdiń patshalarynyń saıasaty de jatty. Belgili ǵalym S.Klıashtornyı men S. Muqanovtyń jazǵan «Qazaqstan. Letopıs trehtysıachıletıı» atty monografııasynan bizder sonaý túrik qaǵanattary zamandarynan qytaı eliniń qazaq-qypshaqtarǵa basqa elderdi aıdap salyp otyrǵandaryn anyq túsinemiz. HÚIII ǵasyrdyń bas kezinde de osylaı boldy. Mine, osy kezeńde atalmysh qazaq batyrlary tarıhı sahnaǵa shyǵyp jońǵardy da, olardyń salǵan qamaldaryn da tas-talqan qyldy. Qazirgi Shamalǵan jerinde de, shapyrashty Naýryzbaı buzǵan oırat Jamal hannyń qamaly turǵan edi. Mine, osyndaı qalmaq qamalynyń endi kórmege aınalýy, osy bizdiń batyr babalarymyzdyń jeńgen jaýynyń osal bolmaǵanyn keler urpaqtarǵa jetkizý maqsatynda bolmaq. Sondyqtan da, oblys ákimi Danıal Kenjetaıulynyń bul bastamysyn oryndy dep túsinemiz. Alaı da, bul qamal erteń saıahat-serýen nysanyna aınalǵanda, qamaldy qıratqan batyr babalarymyz jóninde mindetti túrde aqıqaty aıtylýy kerek. Al endi, bul qamaldy Qaldan Seren qıratqan degenderi kommýnısterden qalǵan ıdeologııalyq laqap bolmaq.
Joǵarǵy Jarlyǵap batyrǵa keletin bolsaq, onyń batyr bolǵanyna esh kúmánimiz joq. Alaı da, Jarylǵap batyr qazaq dalasynda orysqa baǵyný saıasatyn naqty ustanǵan batyrlardyń biri bolǵan soń, onyń aty qamaldy qıratýshy retinde Keńes dáýirinde ádeıi aıtylyp ketken bolsa kerek. Zertteýshiler aıtqandaı, Reseı ımperııasynyń bodandaryna kún kórsetpegen Kókjal Baraq batyrdyń aty Keńes dáýirinde ashyq atalmaǵan edi. Qyryq jyl Qabanbaı batyrǵa erip júrgen babamyz orys bıligin Qabanbaımen birge moıyndamaǵan. Keıingi zertteýshilerdiń Qabanbaı batyrdyń orysqa bergen sertine berik bolǵanyn aıtqandary jalǵan. Kezinde Nuraly han Neplıýevke jazǵan hatynda: «Qazaq elindegi qashqyndardy jáne orys tutqyndaryn bosatyp alý úshin Orta júzdegi Qarakesek rýynyń ókili Qazybek bıdiń balalaryn, týystaryn; Qarakereı Naıman rýynyń batyry Qabanbaıdyń balalaryn, ne bolmasa jaqyndaryn ustap alý qajet» dep jazady. Osy sózderden-aq bizder Qabanbaıdyń Reseı ımperııasyn moıyndamaǵanyn túsnemiz. «Alash» tarıhı-zertteý ortalyǵynyń tarıhshylary Kókjal Baraq batyrdyń Qabanbaıdan qol alyp bir bóligi orysqa, bir bóligi qytaıǵa baǵynǵan urynqaılardy talqandaǵany úshin Reseı men Qytaı ımperııasynyń nysanasyna ilingenin aıtady. Máselen, Qytaı ımperatory 1760 jylǵy 4 sáýirde óziniń ámirlerine mynadaı jarlyq beredi: «Abylaı hanǵa baryp, Baraq batyrdy ustap berý kerektigin betke basyp aıt. Abylaı ustap bermeıtin bolsa, qazaqtardyń ishinen Baraqtyń mekenin anyqtap bilip, habaryn ber. Jańadan barǵan solon myńdyǵyn ústinen túsirer bolsaq, Baraq batyrdyń qolǵa túseri haq».
Mine, osy derekten bizder, «Alash» tarıhı-zertteý ortalyǵynyń ǵalymdary aıtqandaı, Baraq babamyzben Qytaı ımperatorynyń óziniń sanasqanyn uǵamyz. Abylaı han bolsa, Qytaı ımperatoryna jaýap retinde Baraq batyrǵa keshirim berýdi suraǵan eken.
Qaırat Zaryphan, shejiretanýshy
Abai.kz
