Белгілі бір мәдениеттің бөтен мәдениетпен жүзбе-жүз жолығып, теңбе-тең сұхбаттасқан сәтінде ғана өзін анағұрлым толығырақ, тереңірек танып-түйсініп, қадір-қасиетін қайта кұнттайтыны сөзсіз. Бұл бір мәдениеттің басқа бір мәдениетке жұтылу арқылы жойылып тынуын емес, керісінше — өзара ауысу-алмасу, сіңісу-синтезделу, үйрену-үрдістену нәтижесінде бұрынғыдан бетер баюын, бағалануын көздейді. Ал мәдениеттер тоғысының шет-шекарасын диалогизм принципіне орайласқан (М.Бубер, М.Бахтин, В.Библер, Ю.Лотман) мәдениеттер мәмілесі қағидасымен қиыстырған ұтымды. Әлбетте, мәдениеттер мәмілесін атүсті, асығыс түсінудің — яғни, оны аяқ асты етудің өлі судай томаға-тұйықтыққа, абсолюттендірудің бұлдыр, беймәлім бағдарсыздыққа сүйрейтіндігін де әркез ұмытпаған жөн; іс жүзінде ақырғы төрелікті айтатын төбеби — тарихи ситуация тудырған ұлттық мұрат-мүдде.
Сондай-ақ, «Шығыс-Батыс» парадигмасын қайсыбір мәдени құбылысқа, оның ішінде жекелеген автордың жекелеген туындысына таңып, таңбалағанда да абай болған абзал.
Ұлы Абайдың теңдессіз талантының сұрып-сүзгісі арқылы төл топырағымызға Мағырып пен Машырық мәдениетінің беталды баспаламай, инабаттана, икемделе келгендігін, бұрынғы бай дәстүрге жаңашылдықпен жұптаса жарасып кеткендігін көреміз. Абайлық «меннен» танылатын Қазақ-Шығыс-Батыс синтезі ақын шығармашылығының күллі контексінен көзі қарақты кісіге оңай оқылады. Бәлкім, ауызша айтса айтқан шығар, бірақ данышпан тұлғаның өлеңдерінен не қара сөздерінен «Мен Батыстан мынаны білдім, Шығыстан ананы анықтап алдым...» деген секілді бірде-бір сілтеме сөзді ұшыратпаймыз; тіпті ол үшін Батысқа, Шығысқа бөлінбейтін тұтас әлем ғана бар тәрізді. Біз болсақ, кейде жоқ жерден жаңалық жасауға жүгіретін әдетімізге әуестеніп, Абайды бұрмалап жібергенімізді байқамай жатамыз; қызды-қыздымен ойламағанын ойлатамыз. Мысалы, ақынның «Сегіз аяқ» өлеңіндегі: «Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім...» - деген қатарлар оқымыстыларымыздың орынсыз қателігінің құрбандығына жиі шалынып жүр. Бар бәле мынада, «екі жаққа үңілу» біздің эклектикалық өріс-өремізде («Абайдың мұны жазбауы мүмкін емес» немесе «Іздегенімді таппай қоймаймын» сыңайындағы байызсыздығымыз тағы бар) «Батыс пен Шығысқа үңілу» дегенмен ассоциациялана, айқұшақтана қалады. Бұған қоса, автордың «ғылымды іздеп, дүниені көздеп» шарқ ұрғандығынан да соны шамалаймыз. Логикалық жағынан бәрі қиысып-құйылып тұрғандай. Бірақ біздің елеп-ескермейтініміз жалғыз-ақ нәрсе, ол – Абайдың «Сегіз аяқ» өлеңіндегі әр шумақтың бір-бір түйінделген, тұжырылған ойды тиянақтайтындығы. Сондықтан онымен толық танысалық:
Ғылымды іздеп,
Дүниені көздеп,
Екі жаққа үңілдім.
Құлағын салмас,
Тіліңді алмас,
Көп наданнан түңілдім.
Екі кеме кұйрығын,
Ұста, жетсін бұйрығың!
Басқасын былай қойғанда, қорытынды қос қатардың өзі-ақ біздің адасқанымызды аңғартады. «Екі кемеңіз» де Батыс пен Шығысты меңзесе, олардың «құйрығын ұстаймын» деп жүргенде «бұйрығыңыз жетсе», онда «екі жаққа үңіліп» қажеті қанша?! Ендеше, шумақтың тылсым-тұспалы басқада болғаны да.
Бізге ең алдымен Абайдың өзі көмекке келеді.
Ол «Төртінші сөзінде»: «Осындай ғафилдік көп өткізіп, өлмеген кісінің не дүниеде, не ахиретте басы бір ауырмай қалмаса керек. Әрбір уайым-қайғы ойлағыш кісі не дүние шаруасына, не ахирет шаруасына өзгеден жинақырақ болса керек», –деп жазыпты. Міне, біз әдейі курсивпен теріп көрсеткен дүние және ахирет ұғымдары Абай өлеңіндегі «екі жақты»білдіреді.
Ақынның «дүниені көздеу» дегенін жарық жалғанда «бос жатпау, тіршілік ету, шаруа қылу, еңбек жасау, пайда табу» мағынасында түсінсек, «ғылымды іздеуінің» жай-жапсарын «Оныншы сөзінде» айтылған «Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған қаж ешбір орнына бармайды» деген сөздерінен салмақтаймыз.
Ғұлама ойшыл мұнымен де тоқтап тұрмай, бір-бірінен бөлгісіз «ахирет-дүние» мәселесін әрі қарай тереңдете түседі. Оған «Отыз төртінші сөздегі» келесі пайымдары куә: «Кімде-кім ахиретте де, дүниеде де қор болмаймын десе, білмек керек: еш адамның көңілінде екі қуаныш бірдей болмайды, екі ынтық құмарлық бірдей болмайды, екі қорқыныш, екі қайғы – олар да бірдей болмайды. Мұндай екі нәрсені бірдей болады деп айтуға мүмкін емес. Олай болғанда, қай адамның көңілінде дүние қайғысы, дүние қуанышы ахирет қайғысынан, ахирет қуанышынан артық болса – мұсылман емес. Енді ойлап қарай бер, біздің қазақ та мұсылман екен! Егерде екі нәрсе кез келгенде алармын деп, жоқ, егер кез болмайтұғын болса, кең құдай өзі кеңшілікпен кешіреді-дағы, мына кезі келіп тұрғанда мұны жіберіп болмас деп, дүниеге керектіні алса, енді ол кісі жанын берсе, ахиретті дүниеге сатқаным жоқ деп, нануға бола ма? Адам баласына адам баласының бәрі – дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде туысың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің – бәрі бірдей, ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің, шіруің, көрден махшарда сұралуың – бәрі бірдей, екі дүниенің қайғысына, пәлесіне хаупің, екі дүниеніңжақсылығына рахатың – бәрі бірдей екен». Демек, ақын өлеңіндегі «екі кеме» – Батыс пен Шығыстың емес, фәни мен бақи – екі дүниенің баламасы. Және «мыңмен жалғыз алысқан» дананы – не ахиреттің, не дүниенің қамын жасай алмай жүрген, «құлағын салмас, тіліңді алмас, көп наданнан түңіліп», ақыр соңында оларға: «Екі кеме құйрығын, Ұста, жетсін бұйрығың!» – деп ащылап айтуының астары да ашылады.
Ендеше, өз заманындағы қазақ рухының қалпын рәміздеген «Сегіз аяқтың» біз талдаған шумағы Абай гуманизмнің діни ұстын-ұйтқысынан хабардар етеді екен.
Ақынның моральдық философиясының сорабын сездіретін әлгідегі: «...қай адамның көңілінде дүние қайғысы, дүние қуанышы ахирет қайғысынан, ахирет қуанышынан артық болса – мұсылман емес!» – деген концептуалды көзқарасы оның өлеңдерінде де өрнектелген.
Мысалы:
Дүниеге дос ахиретке бірдей болмас,
Екеуі тап бірдей боп орныға алмас.
Дүниеге ынтық, мәшғарға амалсыздың
Иманын түгел деуге аузым бармас.
Жалпы, зар заманның діндар ақыны Шортанбайды былай қойғанда («Жалғанды жолдас демеңдер, Ахирет қамын іздеңдер!»), Абайдан соңғы қазақ поэзиясындағы ағартушылық ағым өкілдерінің арасында да екі дүние тақырыбын айналып өткендері аз. Олардың баршасына бұл дүниенің өлшемі — ахирет; тек таразы-талқыға салатын нәрселері әртүрлі.
Ислам ғұламасы Хасан әл-Басридың (642-728 жж.) пайымы
Айталық, Әбубәкір Кердерінің тезге тартатыны — әділдік пен әкімдік және дінге адалдық мәселелері. Ол өзінің бір толғауында:
Әділдік екі жиһанда бірдей жақсы,
Ұжмақтың көрер деген райысын.
Дүниеде хакім болып, ғаділ болса,
Кешірер деген сөз бар күнәйісін, –
десе, Дербісәлі биді: «Дүние, ахиретті бірдей ойлап, Жандырып дін шырағын, мешіт салдың», – деп мадақтайды.
Сұлтанмахмұт Торайғыров гуманизмінің идеалы да — әділет пен адамшылық («Жан қайда әділетті іздейтұғын, Адамшылық атақты көздейтұғын. Тірлік пен өлген күнді бірдей ойлап, Екі жайдан күдерді үзбейтұғын»).
Шәкәрім Құдайбердіұлы ар жолынан айнығандарды «екі дүние» жазасына жегілуден сақтандырады («Құдай кешер алда» — деп күнә қылмақ, Ар кетіріп, ант ішіп, жан сатылмақ, Не жалғанда, немесе ахиретте Оңа алмастай өкпеден бір атылмақ»).
Абай ізімен, ағартушылық аңсарына сәйкес ғылымды көкке көтеру талабы да баршылық (Мақыш Қалтайұлы: «Күллі ісі оңға келмес надандардың, Екі дүние ғалым мен надан тең бе?»; Баймұхамбет Бейсембинов: «Ғылымның қадірін біліп оқымаған, 3арур боп екі дүниеде қалар дейді», т.б.).
Сөйтіп, мұсылманшылық аясындағы екі дүние тақырыбы ағартушылық кезең поэзиясында кең парықталғандығы көрінеді және оның сол тұстағы жалпы жұртқа ортақ моральдық ой машығынан мағлұмат бере алатындығы байқалады.
Міржақып Дулатұлы өзінің «Оян, қазақ!» кітабының кіріспесінде халқына насихат-нұсқа таратқанда да сол сарынды қыстыра сөйлейді. «Қой, бүйтпелік, һәр халықтың күші һүнер болса, ол һүнерге Аллатағала қасында һиммәтіміз саясында біз қазақтар да ортақ болсақ керек, соның үшін мұсылманша ғылымдар оқып, дінімізді танып, надандардың көзін қойып, көңілін ашып, мұнымен ахиреттік файдамызды табалық, – деп жазады ол, – Екінші – дүниемізде қажетті хақыларымызды алып, жерімізді, малымызды сақтау үшін, басқалардан қорлық көрмес үшін орысша оқып, һүнерлі болалық». Бір қызығы, қайраткер-қаламгердің мына үгіт-үндеудің мәтініне үңілсек, оның қыртыс-қатпарынан ахиреттік пайданың – Шығыспен (діни ислам), дүниелік хақылардың – Батыспен (оқу, ғылым, өнер, кәсіп, т.б) өздігінен өрелесіп-өріліп жатқандығын ажыратып аламыз.
Тәрізі, ХХ ғасырдың басында қазақ қоғамында орын тепкен объективті тарихи оқиғалар, идеологиялық итырқылжыңдар, ең ақыры – санасы оянған сахарада Шығыс пен Батыс құндылықтарының іс жүзінде бетпе-бет келуі зиялыларымыздың дағдылы таным-түсінігіне сызат түсіріп, діни екі дүние тақырыбының азаматтық аяда керегесін кеңейтуіне септігін тигізді.
Замана сазына сәйкестенген сана-сезім эволюциясын сараптап алған соң, Мағжан Жұмабайұлының «Түркістан» атты өлеңінің: «Түркістан – екі дүние есігі ғой» деген алғашқы жолына жұмырлана жинақталған, сығымдала сыйғызылған мәністерді байыптауға болады.
Біріншіден, бұл қатарда үйреншікті, үрдісті екі дүние мәселесі жаңаша жаңғыртылған. Тарихи білімі терең ақын Түркістан аймағының екі – көшпенді және отырықшы мәдениетті тоғыстыруға тұтқа болғандығын, оның екі идеологиялық арна – мәжусилік пен мұсылманшылықтың «арасын бұзып өтіп дінді ашқан» (Қазтуған) мән-маңызын ишаралайды.
Екіншіден, бүкіл өлеңнің бітімінен байқалатындай, ақын екі дүние ұғымын романтикалық әуезбен жырланатын байырғы мен бүгінгі арасындағы байланыспен астастырады. Мұндағы тәпсірленетін «байырғысы» («Болмаса, барсаңшы іздеп бабаң бейітін!») – ахиреттің, «бүгінгісі» – қазіргі бар болмыстың, жарық жалғанның символы.
Үшіншіден, «Күнбатыс-Күншығыс» тайталасын жеріне жеткізе жырлаған ақын Түркістанның осы екі дүние – Батыс пен Шығыс өркениеттерін көнеден түйістіріп келген кіндіккөпір мекен екендігін елеусіз қалдыруы да – неғайбыл нәрсе.
Сондықтан «екі дүниенің есігі» болған Түркістан мадақтауға да, мақтануға да лайық:
Түркістан — екі дүние есігі ғой,
Түркістан — ер түріктің бесігі ғой.
Тамаша Түркістандай жерде туған
Түріктің тәңірі берген несібі ғой!
Міне, дін мен саясатты поэтикалық пішінде синтездеудің керемет үлгісін көрсеткен Мағжанның түрікшілдігі мұсылманшылықтың екі дүние турасындағы қағида-қисынымен осылайша кіріктіріліп-контаминацияланған.
Сонымен, реалист Абайдан романтик Мағжанға дейінгі аралықта «екі жақ» (екі дүние, екі жиһан, екі жай) тақырыбының әдеби-тарихи дамудың даңғылында өзегінен өткерген өзгерістерін тексеріп-талдап-талқылаудан түйгеніміз осы.
Тек тиянақтап айтатынымыз: Абайдың «Сегіз аяқ» өлеңінде «екі жаққа үңілуі», біз ойлағандай, «Батыс-Шығыс» парадигмасына сабақтас емес; оның орнына – «Қазақ-Шығыс», нақтылағанда, «қазақ-ислам» ара қатысымен қауышып-қабысып жатыр.
Амантай ШӘРІП,
ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі,
филология ғылымдарының докторы
