6 şılde künı elorda künı toilanyp, Türkıstan qalasynda elbasy Nūrsūltan Nazarbaevqa arnalǧan «Ūly dala ūly» atty eskertkış boi köterdı. Būl jaǧdai el ışınde ekıūşty pıkırlerdı de tudyrǧany belgılı. Ǧalamtor betterın aqtarsaŋyz pıkırdıŋ san türıne kuä bolasyz. Osy oraida sızderge özge de memleketterdıŋ patşalaryna jäne taŋdauly saiasatkerlerıne arnaǧan eskertkışterı jäne olardyŋ keiıngı taǧdyrlary turaly syr şertpekpız.
«Ülken üştık» eskertkışı. Ruzvelt-Cherchil-Stalin, Iаlta qalasy
Eskertkış 2005 jyly Mäskeu qalasynda müsınşı Zurab Seretelidıŋ jetekşılıgımen jasalǧan bolatyn. Tuyndynyŋ tarihyna üŋıler bolsaq 1945 jyly Iаlta qalasynyŋ janyndaǧy Livadiia saraiynda ötken antigitlerlık koalisiianyŋ (KSRO, AQŞ, Ūlybritaniia) köşbasşylarynyŋ basqosuy ötken. Ülken üştıktıŋ basşylary Iosif Stalin, Uinston Cherchil jäne Teodor Ruzvelttyŋ beinelerı eskertkışte körınıs tapqan. Tastūǧyr atalǧan basqosudyŋ 60 jyldyq mereitoiyna orai josparlanǧanymen, jergılıktı ukrain halqy eskertkıştıŋ qoiyluyna qarsylyq bıldırgen. Eskertkış josparlanǧan uaqytynda jüzege aspady jäne 2014 jyly Qyrym halqynyŋ qaramaǧyna berıldı.
2015 jyly «Qyrym 1945: Ötkenı, bügını, keleşegı» atty ǧylymi-konferensiia ūiymdastyrylyp, eskertkıştıŋ saltanatty türde aşylu saltanaty öttı. Tuyndy Qara teŋızdıŋ jaǧasynda ornalasqan, Iаlta qalasynan 3 km qaşyqtyqtaǧy Livadiia auylynan oryn tapty.
«Barri armany», Djakarta, İndoneziia
2009 jyly İndoneziia astanasy Djakartada AQŞ prezidentı Barak obamanyŋ qūrmetıne «Barri armany» atty eskertkış boi köterdı. Tuyndyda 9 jasar Obamanyŋ qolyna kışkentai qūsty qondyryp, külımsıregen beinesı körsetılgen. «Obamanyŋ dostary» qoǧamdyq ūiymynyŋ basşysy Ron Miuller bır sūhbatynda eskertkıştıŋ eşqaindai saiasi saryny joq, tek Djakarta jäne bükıl İndoneziialyq balalarǧa «beibıtşılık süigış» basşyny ülgı qyp körsetu maqsatynda ǧana boi kötergenın jetkızdı.
Biıktıgı 110 sm-dy qūraǧan müsınnıŋ avtory bolu qūrmetıne indoneziialyq müsınşı Edi Chaniago ie boldy. Nelıkten Barri armany degen atau aldy degen sūraqqa keler bolsaq, Barak Obamany jergılıktı halyq Barri Suturo dep te ataidy. Sebebı 1967-71 jyldar aralyǧynda Barak Obama özınıŋ anasymen bırge İndoneziiada ömır sürgen eken.
«Respublika» monumentı, Stambul, Türkiia
Atalǧan kompozisiia tek Türkiia elındegı ǧana emes, bükıl älemdegı eŋ erekşe, köp qyrly tuyndylardyŋ bırı bolyp tabylady. Eskertkıştıŋ basty qaharmany-ūlt kösemı Mūstafa Kemal Atatürık. Eskertkış 1928 jyly Stambul qalasyndaǧy Taksim alaŋynda italiandyq müsınşı Pietro Kanonikanyŋ bastamasymen boi köterdı. Köp qyrlylyǧyna qaita oralsaq, biıktıgı 11 metr sanalatyn eskertkışte ūl kösemı Atatürık jäne onyŋ jaqtastary İsmet İneniu men Fivze Chakmak beinelengen. Eskertkıştıŋ eŋ erekşe tūsy, ekı jaǧynyŋ ekı türlı maǧynada qatarlasa salynuy. Oŋtüstıkke qaraǧan jaǧynda Atatürık pen onyŋ jaqtastary zamanaui ıskerlık kiımderdı kise, soltüstıkke qaraǧan jaǧynda türık halqynyŋ azattyǧy jolyndaǧy küresterdegı äskeri kiımmen beinelengen. Būl monumenttı köru arqyly kez kelgen adam Atatürıktıŋ ärı qol bastaǧan batyr ekendıgıne, ärı eldıŋ damu baǧdaryn aiqyndaǧan saiasatkerlıgıne de qanyq bola alady.
Amerikandyq tuyndy nemese Ramşor tauy, AQŞ
Kez-kelgen salada erekşelıktıŋ iısın aŋqytatyn amerikandyqtar öz prezidentterıne eskertkış ornatu jaǧynan da top ışınen qara üzıp şyqty. Dakota Qara taularynan Amerikandyqtar tört bırdei prezidentınıŋ beinesın jasap, barşa älem jūrtşylyǧyn eleŋ etkızdı. Tört basşysyn törıne şyǧarǧan būl taular ejelgı zamanda «Alty baba» degen atauǧa ie bolǧan. 1927 jyly mesenat Charlz Ramşordyŋ pärmenımen bastau alǧan eskertkış 1941 jyly tolyǧymen jasalyp bıttı jäne 1931 jyly memorialǧa mesenat Ramşordyŋ atauy berıldı. Negızgı eŋbek amerikandyq müsınşı Gudzon Borglumnyŋ ülesınde.
Amerikalyq keremet sanalatyn būl tuyndyny sız är türlı filmderden körmeuıŋız mümkın emes. Eskertkış jüzden asa filmdar men multfilmdarda, türlı plakattarda beinelengen. Ramşor tauynan tört prezidenttıŋ bas müsının köresız. Būl tūlǧalar Amerika halqynda būryn-soŋdy bolmaǧan erekşelıkterdı syiǧa tartqany üşın el arasyndaǧy eŋ syily prezidentterdıŋ bırı bolyp sanalady. Atap aitar bolsaq Djordj Vaşington Ramşor tauynda Amerika halqyn demokratiiaǧa jetkızgenı üşın körınıs tapqan. Jäne de Täuelsızdık Deklarasiiasyn engızgenı üşın Tomas Djefferson, qūldyqty joiǧany üşın Avraam Linkoln, Panama kanaldaryn salyp, memlekettıŋ jäne biznestyŋ örkendeuıne zor üles qosqany üşın Teodor Ruzvelt beinelerı salynǧan.
Dünie jüzınde eskertkışter sany öte köp bolǧanymen, memleket basşylaryna arnalǧan tas tūǧyrlar el nazaryn bırden özıne audarary sözsız. Qyzyǧy keibır tūlǧalarǧa müsın tym erte jasalsa, keibır saiasatkerler köptıŋ közınen tys qalyp qoiyp jatady. Keibır eskertkışterdıŋ eldıŋ ruhyn köterer ūlttyq simvolǧa ainalyp, al keibırınıŋ jaǧdaiy müldem kerısınşe bop jatatyny da barşamyzǧa aian. Desek te, tūlǧaǧa da, onyŋ qūrmetıne salynǧan eskertkışke de şyn töreşı tek uaqyt ekendıgın ūmytpaiyq.
«Barri armany», Djakarta, İndoneziia
2009 jyly İndoneziia astanasy Djakartada AQŞ prezidentı Barak obamanyŋ qūrmetıne «Barri armany» atty eskertkış boi köterdı. Tuyndyda 9 jasar Obamanyŋ qolyna kışkentai qūsty qondyryp, külımsıregen beinesı körsetılgen. «Obamanyŋ dostary» qoǧamdyq ūiymynyŋ basşysy Ron Miuller bır sūhbatynda eskertkıştıŋ eşqaindai saiasi saryny joq, tek Djakarta jäne bükıl İndoneziialyq balalarǧa «beibıtşılık süigış» basşyny ülgı qyp körsetu maqsatynda ǧana boi kötergenın jetkızdı.
Biıktıgı 110 sm-dy qūraǧan müsınnıŋ avtory bolu qūrmetıne indoneziialyq müsınşı Edi Chaniago ie boldy. Nelıkten Barri armany degen atau aldy degen sūraqqa keler bolsaq, Barak Obamany jergılıktı halyq Barri Suturo dep te ataidy. Sebebı 1967-71 jyldar aralyǧynda Barak Obama özınıŋ anasymen bırge İndoneziiada ömır sürgen eken.
«Respublika» monumentı, Stambul, Türkiia
Atalǧan kompozisiia tek Türkiia elındegı ǧana emes, bükıl älemdegı eŋ erekşe, köp qyrly tuyndylardyŋ bırı bolyp tabylady. Eskertkıştıŋ basty qaharmany-ūlt kösemı Mūstafa Kemal Atatürık. Eskertkış 1928 jyly Stambul qalasyndaǧy Taksim alaŋynda italiandyq müsınşı Pietro Kanonikanyŋ bastamasymen boi köterdı. Köp qyrlylyǧyna qaita oralsaq, biıktıgı 11 metr sanalatyn eskertkışte ūl kösemı Atatürık jäne onyŋ jaqtastary İsmet İneniu men Fivze Chakmak beinelengen. Eskertkıştıŋ eŋ erekşe tūsy, ekı jaǧynyŋ ekı türlı maǧynada qatarlasa salynuy. Oŋtüstıkke qaraǧan jaǧynda Atatürık pen onyŋ jaqtastary zamanaui ıskerlık kiımderdı kise, soltüstıkke qaraǧan jaǧynda türık halqynyŋ azattyǧy jolyndaǧy küresterdegı äskeri kiımmen beinelengen. Būl monumenttı köru arqyly kez kelgen adam Atatürıktıŋ ärı qol bastaǧan batyr ekendıgıne, ärı eldıŋ damu baǧdaryn aiqyndaǧan saiasatkerlıgıne de qanyq bola alady.
Amerikandyq tuyndy nemese Ramşor tauy, AQŞ
Kez-kelgen salada erekşelıktıŋ iısın aŋqytatyn amerikandyqtar öz prezidentterıne eskertkış ornatu jaǧynan da top ışınen qara üzıp şyqty. Dakota Qara taularynan Amerikandyqtar tört bırdei prezidentınıŋ beinesın jasap, barşa älem jūrtşylyǧyn eleŋ etkızdı. Tört basşysyn törıne şyǧarǧan būl taular ejelgı zamanda «Alty baba» degen atauǧa ie bolǧan. 1927 jyly mesenat Charlz Ramşordyŋ pärmenımen bastau alǧan eskertkış 1941 jyly tolyǧymen jasalyp bıttı jäne 1931 jyly memorialǧa mesenat Ramşordyŋ atauy berıldı. Negızgı eŋbek amerikandyq müsınşı Gudzon Borglumnyŋ ülesınde.
Amerikalyq keremet sanalatyn būl tuyndyny sız är türlı filmderden körmeuıŋız mümkın emes. Eskertkış jüzden asa filmdar men multfilmdarda, türlı plakattarda beinelengen. Ramşor tauynan tört prezidenttıŋ bas müsının köresız. Būl tūlǧalar Amerika halqynda būryn-soŋdy bolmaǧan erekşelıkterdı syiǧa tartqany üşın el arasyndaǧy eŋ syily prezidentterdıŋ bırı bolyp sanalady. Atap aitar bolsaq Djordj Vaşington Ramşor tauynda Amerika halqyn demokratiiaǧa jetkızgenı üşın körınıs tapqan. Jäne de Täuelsızdık Deklarasiiasyn engızgenı üşın Tomas Djefferson, qūldyqty joiǧany üşın Avraam Linkoln, Panama kanaldaryn salyp, memlekettıŋ jäne biznestyŋ örkendeuıne zor üles qosqany üşın Teodor Ruzvelt beinelerı salynǧan.
Dünie jüzınde eskertkışter sany öte köp bolǧanymen, memleket basşylaryna arnalǧan tas tūǧyrlar el nazaryn bırden özıne audarary sözsız. Qyzyǧy keibır tūlǧalarǧa müsın tym erte jasalsa, keibır saiasatkerler köptıŋ közınen tys qalyp qoiyp jatady. Keibır eskertkışterdıŋ eldıŋ ruhyn köterer ūlttyq simvolǧa ainalyp, al keibırınıŋ jaǧdaiy müldem kerısınşe bop jatatyny da barşamyzǧa aian. Desek te, tūlǧaǧa da, onyŋ qūrmetıne salynǧan eskertkışke de şyn töreşı tek uaqyt ekendıgın ūmytpaiyq.
Ūqsas jaŋalyqtar
