Qazaqta: «Ekı siyr – airan, ekı qatyn – oiran» degen maqal bar. Däl osy maqaldy būrynǧy qazaq aitty dep oilaisyz ba? Joq! Jaratqan iemız adamzatqa tört äiel aluǧa ūlyqsat etken. Būrynǧy qazaq babalarymyz qūdaidyŋ pendesıne qastyq oilamaitynyn bızden jaqsy bılgen. «Ekı qatyn oiran» degen tırkes Keŋes ükımetı, ateizm kezındegı şolaq belsendıler oilap tapqan dünie.
Qazaq jauynger halyq bolǧan, qazaq köşpendı el bolǧan. Jaugerşılık zamanda soǧystan köptegen adam opat bolyp otyrǧan. Mert bolǧandardyŋ janūiasy men bala-şaǧasynyŋ ömırde jalǧasyn tauyp, ösıp-önuın qazaq oilamady deisıŋder me? Qazaqta: «Balaly üi – bazar» degen ūstanym bolǧan. Är qazaqtyŋ şaŋyraqtarynda 5-15 bala bolǧan. Auyl aqsaqaldary şariǧat boiynşa ükım şyǧaryp opat bolǧan şahitterdıŋ äielderın, iaǧni, jesırlerdı «teŋ-teŋımen, tezek qabymen» degendei üilesımdı etıp, bır-bırıne nekelep bergen. Osyndai jaugerşılık jaǧdaidan keiın är qazaq jıgıttı 2-3 äiel aluǧa mäjbür.
Söitıp qazaq atalarymyz ne ūtty:
Qūdai qaǧidasyn oryndap, jesır alyp jetımın baǧyp sauapqa batty,
El ışınde qorǧansyz jesır men jetımnıŋ bolmauyna üles qosty.
Ūrpaq ösıru arqyly qazaq öz qataryn sarbazben tolyqtyrdy.
Jesır bolmaǧandyqtan jezökşe bolmaǧan.
Jezökşe bolmaǧandyqtan zina bolmaǧan.
Zina bolmaǧandyqtan şata ūrpaq tuylmaǧan.
Şata bolmaǧandyqtan qyzteke-erkekşora bolmaǧan,
Qysqasy qazaq jazirasynda jetımder üiı men qarttar üiı bolmaǧan.
Alla ükımı oryndalǧandyqtan qazaq halqyna Ol aşulanyp qaharyn tıkpegen.
Sol sebeptı elde tornada, taifun, sunami, bulkan, jer sılkınu t.s.s zūlmatty apattar bolmaǧan.
Şariǧat boiynşa nekelep berıp otyrǧan sol kezdegı aqsaqaldar jesırlerdı küşpen, aldap ne zorlap, qysqasy qorqytyp nekelemegen. «Aǧama jeŋgem sai» degendei, psihologiialaryna qarap teŋdegen.
Qazır joǧarydaǧy atajoly adyram qaldy. Qazaqtyŋ ışkı bırlıgın būzudy oilaǧan dūşpandar ışten ırıtu josparyn qūrdy. Josparda: bır-bırıne aidap salu, öz küşterın özderıne sarp etu, qaŋqu söz, ösek jaiu arqyly ūlttyq tanymyn özgertuge küş saldy.
Mysaly, «Özbek baiysa tam salady, qazaq baiysa qatyn alady» dep maqal bar. Maqaldaǧy «qatyn alady» degen jerın kekesın, mazaq retınde, qazaqty basy jasamaityn, näpsı şyrmauynan şyǧa almaityn, tek qana rahatty meŋzeitın ūlt etıp körsetken. Al, özbektı ülgı qylǧan.
Sol siiaqty, «Ertekke sengenşe, ekı bosaǧaŋa sen!» maqaldy ateizm kezınde «erkekke sengenşe öz bosaǧaŋa sen» dep özgertıp jıbergen. Mūndaǧy maqsaty erkektıŋ ruhyn aiaqqa taptau. Keiın rasynda da erkekterdıŋ ruhy, jalauy tömen tüstı, qūrylǧan torǧa tüstı, ışımdıkke salynyp u ıştı, üi, janūia baǧu esınen şyǧyp kettı, janūiaǧa qyrǧidai tidı, taǧysyn taǧy…
Būl ūlt jaularynyŋ jasaǧan qastandyqtarynyŋ bügıngı küngı jemısterı. Ol ötırık, ekınşı äieldıŋ atauy – kışı jar! Kışı jardan tättı bauyr düniege kelgen, onymen qosa «törteu tügel bolsa töbedegı keledı» degen maqal düniege kelgen, maqaldyŋ astarynda tört qatynnan şyqqan tört ūl auyzbırlıkte bolsa senderdı eşkım ala almaidy degen söz. Tört aiaqty tūlpar eşkımge aldyrmaidy dep te aitqan. Kezınde bır şaŋyraqqa ūl kelse, balaǧa azan şaqyryp at qoiyp, myqty bata bergen. Batanyŋ eŋ myqtysy «senıŋ balaŋ emes, eldıŋ balasy bolsyn» degen. Iаǧni mūndai bata alǧan ūrpaq öse kele el-halqyn oilap elı üşın küresken. «Ūlym degen elıŋ bolmasa, elım dep eŋıreitın ūl qaidan şyǧady» degenı osy emes pe?
Al qazır bızdıŋ şatasqanymyz sol, düniege qyz kelse, eldıŋ qyzy bolsyn deimız. Būl degen öte nadandyq, öte sauatsyzdyq, öte ūiat närse. Qyz degen – gül! Qyz degen el üşın düniege kelmeidı, bır ǧana erkek üşın ǧana düniege keledı. Iаǧni qyz – eldıŋ qoljaulyǧy emes. Sony este myǧym ūstaǧan jön.
Endı qazırgı künge keleiık. Elde jesır köp. Osylardy retın, jıgın tauyp rettep, bır-bırıne qosyp otyratyn aqsaqaldar qaida? Qazırgı aqsaqaldar qoǧam, bilık, qūzyrly oryn, sarapşy, ziialylar emes pe? Būlarǧa qyryq üiden tyi degen qyz ben menıŋ balam emes eldıŋ balasy bolsyn deitın ūl kerek bolmai qaldy.
Qazannan qaqpaq, itten ūiat kettı. Joǧarydaǧylar ūlttyŋ qamy emes ūrpaqtyŋ nesıbesın ūrlaumen şūǧyldanyp kettı. Qazynany qymqyrdy, jūǧyn qaldyrmai jymqyrdy. Şetel asty, özderınşe eşkım körmeitın jerge qaşty. Aqyry ne boldy, qyz jezökşege ainalyp tänın satty, zinadan şata tapty, jappai özge ūltqa (qytai, orys, amerikan-aǧylşyn, t.s.s) baiǧa şyqty, ūlttyŋ sapasyn, immunitetın joidy. Elde jetımder üiı, zinaqorlar üiı, qarttar üiı, t.s.s ūiat üiler qaptady. Ūl namys pen jıgerden aiyryldy, qanaty qaiyrlyp satqynǧa ainaldy. Apiyn men ine, temekı men ışımdık, öltıru-tonau, ūrlap-zorlau saltqa ainaldy.
«Ziialy» degen lauazymdylar alaiaq, paraqor, jemqor, sybailasqa ainaldy. Elde bıtpeitın problema! Şylqyǧan bailyq üstınde otyrǧan el daǧdarys pen kriziske ūşyrau kerek pe? Osy bızdı tapa-taltüste Alla haram etken nesie men paiyzǧa tyǧyp qoiǧan kım? Qaryzdar adam uaiymşyl bolady. Al uaiym eŋ bırınşı bötekenı būzady eken. Statistika boiynşa eldıŋ 68 paiyzy büirek auruyna şaldyqqan...
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
