Qaırat NURLYQASYMULY: Qazaq toqaldan bas tartyp ne utty, neden utyldy?!

4426
Adyrna.kz Telegram

Qazaqta: «Eki sıyr – aıran, eki qatyn – oıran» degen maqal bar. Dál osy maqaldy burynǵy qazaq aıtty dep oılaısyz ba? Joq! Jaratqan ıemiz adamzatqa tórt áıel alýǵa ulyqsat etken. Burynǵy qazaq babalarymyz qudaıdyń pendesine qastyq oılamaıtynyn bizden jaqsy bilgen. «Eki qatyn oıran» degen tirkes Keńes úkimeti, ateızm kezindegi sholaq belsendiler oılap tapqan dúnıe.

 

Qazaq jaýynger halyq bolǵan, qazaq kóshpendi el bolǵan. Jaýgershilik zamanda soǵystan kóptegen adam opat bolyp otyrǵan. Mert bolǵandardyń januıasy men bala-shaǵasynyń ómirde jalǵasyn taýyp, ósip-ónýin qazaq oılamady deısińder me? Qazaqta: «Balaly úı – bazar» degen ustanym bolǵan. Ár qazaqtyń shańyraqtarynda 5-15 bala bolǵan. Aýyl aqsaqaldary sharıǵat boıynsha úkim shyǵaryp opat bolǵan shahıtterdiń áıelderin, ıaǵnı, jesirlerdi «teń-teńimen, tezek qabymen» degendeı úılesimdi etip, bir-birine nekelep bergen. Osyndaı jaýgershilik jaǵdaıdan keıin ár qazaq jigitti 2-3 áıel alýǵa májbúr.

 

Sóıtip qazaq atalarymyz ne utty:

 

Qudaı qaǵıdasyn oryndap, jesir alyp jetimin baǵyp saýapqa batty,

 

El ishinde qorǵansyz jesir men jetimniń bolmaýyna úles qosty.

 

Urpaq ósirý arqyly qazaq óz qataryn sarbazben tolyqtyrdy.

 

Jesir bolmaǵandyqtan jezókshe bolmaǵan.

 

Jezókshe bolmaǵandyqtan zına bolmaǵan.

 

Zına bolmaǵandyqtan shata urpaq týylmaǵan.

 

Shata bolmaǵandyqtan qyzteke-erkekshora bolmaǵan,

 

Qysqasy qazaq jazırasynda jetimder úıi men qarttar úıi bolmaǵan.

 

Alla úkimi oryndalǵandyqtan qazaq halqyna Ol ashýlanyp qaharyn tikpegen.

 

Sol sebepti elde tornada, taıfýn, ýnamı, býlkan, jer silkiný t.s.s zulmatty apattar bolmaǵan.

 

Sharıǵat boıynsha nekelep berip otyrǵan sol kezdegi aqsaqaldar jesirlerdi kúshpen, aldap ne zorlap, qysqasy qorqytyp nekelemegen. «Aǵama jeńgem saı» degendeı, psıhologııalaryna qarap teńdegen.

 

Qazir joǵarydaǵy atajoly adyram qaldy. Qazaqtyń ishki birligin buzýdy oılaǵan dushpandar ishten iritý josparyn qurdy. Josparda: bir-birine aıdap salý, óz kúshterin ózderine sarp etý, qańqý sóz, ósek jaıý arqyly ulttyq tanymyn ózgertýge kúsh saldy.

 

Mysaly, «Ózbek baıysa tam salady, qazaq baıysa qatyn alady» dep maqal bar. Maqaldaǵy «qatyn alady» degen jerin kekesin, mazaq retinde, qazaqty basy jasamaıtyn, nápsi shyrmaýynan shyǵa almaıtyn, tek qana rahatty meńzeıtin ult etip kórsetken. Al, ózbekti úlgi qylǵan.

 

Sol sııaqty, «Ertekke sengenshe, eki bosaǵańa sen!» maqaldy ateızm kezinde «erkekke sengenshe óz bosaǵańa sen» dep ózgertip jibergen. Mundaǵy maqsaty erkektiń rýhyn aıaqqa taptaý. Keıin rasynda da erkekterdiń rýhy, jalaýy tómen tústi, qurylǵan torǵa tústi, ishimdikke salynyp ý ishti, úı, januıa baǵý esinen shyǵyp ketti, januıaǵa qyrǵıdaı tıdi, taǵysyn taǵy…

 

Bul ult jaýlarynyń jasaǵan qastandyqtarynyń búgingi kúngi jemisteri. Ol ótirik, ekinshi áıeldiń ataýy – kishi jar! Kishi jardan tátti baýyr dúnıege kelgen, onymen qosa «tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi» degen maqal dúnıege kelgen, maqaldyń astarynda tórt qatynnan shyqqan tórt ul aýyzbirlikte bolsa senderdi eshkim ala almaıdy degen sóz. Tórt aıaqty tulpar eshkimge aldyrmaıdy dep te aıtqan. Kezinde bir shańyraqqa ul kelse, balaǵa azan shaqyryp at qoıyp, myqty bata bergen. Batanyń eń myqtysy «seniń balań emes, eldiń balasy bolsyn» degen. Iaǵnı mundaı bata alǵan urpaq óse kele el-halqyn oılap eli úshin kúresken. «Ulym degen eliń bolmasa, elim dep eńireıtin ul qaıdan shyǵady» degeni osy emes pe?

 

Al qazir bizdiń shatasqanymyz sol, dúnıege qyz kelse, eldiń qyzy bolsyn deımiz. Bul degen óte nadandyq, óte saýatsyzdyq, óte uıat nárse. Qyz degen – gúl! Qyz degen el úshin dúnıege kelmeıdi, bir ǵana erkek úshin ǵana dúnıege keledi. Iaǵnı qyz – eldiń qoljaýlyǵy emes. Sony este myǵym ustaǵan jón.

 

Endi qazirgi kúnge keleıik. Elde jesir kóp. Osylardy retin, jigin taýyp rettep, bir-birine qosyp otyratyn aqsaqaldar qaıda? Qazirgi aqsaqaldar qoǵam, bılik, quzyrly oryn, sarapshy, zııalylar emes pe? Bularǵa qyryq úıden tyı degen qyz ben meniń balam emes eldiń balasy bolsyn deıtin ul kerek bolmaı qaldy.

 

Qazannan qaqpaq, ıtten uıat ketti. Joǵarydaǵylar ulttyń qamy emes urpaqtyń nesibesin urlaýmen shuǵyldanyp ketti. Qazynany qymqyrdy, juǵyn qaldyrmaı jymqyrdy. Shetel asty, ózderinshe eshkim kórmeıtin jerge qashty. Aqyry ne boldy, qyz jezókshege aınalyp tánin satty, zınadan shata tapty, jappaı ózge ultqa (qytaı, orys, amerıkan-aǵylshyn, t.s.s) baıǵa shyqty, ulttyń sapasyn, ımmýnıtetin joıdy. Elde jetimder úıi, zınaqorlar úıi, qarttar úıi, t.s.s uıat úıler qaptady. Ul namys pen jigerden aıyryldy, qanaty qaıyrlyp satqynǵa aınaldy. Apıyn men ıne, temeki men ishimdik, óltirý-tonaý, urlap-zorlaý saltqa aınaldy.

 

«Zııaly» degen laýazymdylar alaıaq, paraqor, jemqor, sybaılasqa aınaldy. Elde bitpeıtin problema! Shylqyǵan baılyq ústinde otyrǵan el daǵdarys pen krızıske ushyraý kerek pe? Osy bizdi tapa-taltúste Alla haram etken nesıe men paıyzǵa tyǵyp qoıǵan kim? Qaryzdar adam ýaıymshyl bolady. Al ýaıym eń birinshi bótekeni buzady eken. Statıstıka boıynsha eldiń 68 paıyzy búırek aýrýyna shaldyqqan...

 

 

"Adyrna" ulttyq  portaly 

Pikirler