Bıyl elimiz táýelsizdik alǵaly Qazaqstanda úshinshi ret halyq sanaǵy ótpek. Bul tek halyqtyń sanyn bilý úshin ǵana emes, tarıhı-áleýmettik ózgeristerdi saraptap, demografııalyq ahýaldy baǵamdaý úshin qajet. Bıylǵy ulttyq sanaqtyń ereksheligi – ol onlaın formatta, ıaǵnı elektrondy jáne úı-úıdi aralap, derek jınaý negizinde iske asyrylady. Bıylǵy sanaqqa memleket tarapynan 9 mlrd teńge qarajat bólinip otyr. Sonymen...
Tarıhı derekter ne deıdi?
Tarıhqa kóz júgirtsek, eń alǵashqy sanaq patsha úkimeti kezinde 1897 jyly ótken. Sol jyly qazaqtardyń sany 6 mln-nan asqan. Odan keıin 1920 jyly, 1923 jyly, 1926 jyly, 1937 jyly sátsiz sanaq, 1939 jyly sátti sanaq bolǵan. Sondaı-aq halyq sanaǵy 1959, 1970, 1979, 1989, 1999, 2009 jyldary júrgizilgen.
Amerıkalyq professor, ǵalym Sara Kameron 1930 jyldaǵy Qazaqstandaǵy ashtyq jaıynda «The Hungry Steppe: The Making of Soviet Kazakhstan» atty kitap shyǵarǵan. Sondaı-aq Stıven Ýıtkroft pen Robert Devıs sııaqty ǵalymdar keńes úkimeti kezindegi sanaqqa qatysty kitap shyǵaryp, asharshylyq jyldary týraly jazǵan. Keńes odaǵy kezindegi qıyn-qystaý kezeń, Ýkraına jaıly kólemdi kitaptar jazǵan, Garvard ýnıversıtetiniń professory Robert Konkvest – sanaq týraly zertteý jasaǵan alǵashqy sheteldik ǵalym. Ol 1920-40 jyldar aralyǵynda ashtyqtan qyrylǵan qazaqtardyń sany 1 mln-nan asatynyn aıtsa, keıin Robert Devıs pen Stıven Ýıtkroft 1,5 mln dep túıin jasady. Sara Kameronnyń deregi boıynsha ashtyqtan ólgenderdiń sany 1 mıllıon 600 myńǵa jetken.
Keıbir derekterge súıensek, 1926 jylǵy sanaqta qazaqtardyń sany 3 968 289 bolsa, 1937 jyly ol 2 862 458 adamǵa deıin kemigen. Iaǵnı, osy jyldar arasynda asharshylyq, qýǵyn-súrgin kezinde 1 105 831 adam qaza tapty degen derek keltiriledi. Joǵaryda atap ótken Batys ǵalymdarynyń súıenetini de osy derek.
Al otyryqtandyrý málimetteri týraly ıfrlarǵa kóz júgirtsek, halqymyzdyń sany 4 mln 800 myń bolǵan. Tarıhshylardyń aıtýynsha, sanaq materıaldary resmı bolǵandyqtan, bular tarıhı derekterdiń shynaıylyǵyna kedergi keltirip otyr.
Taǵy bir aıta keterligi, 1937 jylǵy sanaqta Qazaqstannan tys jerlerdegi qazaqtardyń sany týraly da derekter jınaqtalǵan. Reseıde qazaqtardyń sany 292 099, Qalmykııada 2004, Volga boıyndaǵy nemister shoǵarlanǵan jerde 6268 qazaq turǵan. Novosıbırsk oblysynda 22 288, Omskide 49 685, Orynborda 69 666, Saratovta 19663, Stalıngrad oblysynda 71 225, Túrkmen elinde 60 035, Ózbekstanda 287 214, Tájikstanda 12 396, Qyrǵyzstanda 25 441 qazaq bar delinedi. Al Qazaqstandaǵy qazaqtardyń sany 2 181 520-ǵa deıin jetken.
1989 jylǵy sanaq paraqtarynda respondentterdiń turǵyn úı jaǵdaıy týraly suraqtar bolǵan. Jeke páterler men jeke úılerde barlyq otbasylardyń 86%-y turǵan.
1989 jylǵy sanaqqa sáıkes halyqtyń etnodemografııalyq quramy kórsetkendeı, 1979-1989 jj halyqtyń jalpy ósiminde qazaqtardyń úles salmaǵy 70%-dy, orystar – 13%, nemister - 3% quraǵan. Qazaqstandaǵy qazaqtardyń ósimi 23,5%, orystar - 3,9%, nemister - 6,4%, tatar - 4,6%, ózbekter - 26,1%, belorýstar - 0,6%, uıǵyrlar - 25,3% men koreıler - 12,3% quraǵan.
Odan bergide elimiz táýelsizdik alǵannan keıin Qazaqstanda eki sanaq ótkizildi. 2009 jylǵy sanaqta eki túrli málimet boldy. Birinshi málimette tıtýldy etnostyń úles salmaǵy 67% dep kórsetilse, ekinshisinde 63%-ǵa deıin tómendegen.
Mysaly, 1999 jylǵy sanaq pen 2009 jyly ótken sanaqty salystyratyn bolsaq, halyqtyń jalpy sany 1 mln 27 myń adamǵa ósip, etnıkalyq quramy biraz ózgergen.
Demograf Erbolat Musabektiń aıtýynsha, elimizde 2009 jyly aqpannyń 2 men 3-i aralyǵynda 16 mln-shy adam dúnıe esigin ashqan. 2013 jyldyń mamyrynyń 21-i men 22-si arasynda 17 mln-shy adam týdy.2017 jyly mamyrdyń 11 men 12-si arasynda ómirge 18 mln-shy adam keldi.
Endi 19 mln degen áńgimege kelsek, onyń aıtýynsha, 2021 jyly shilde aıynda Qazaqstandaǵy halyq sany 19 mln-ǵa toldy deýge tolyq negiz bar.
Ótken jyly keıbir baspasóz betterinde Qazaqstan halqynyń sany 292 704 adamǵa ulǵaıyp, jyl sońynda 19 189 022 adamdy qurady dep jazyldy. Alaıda bıylǵy jyldyń naýryz aıynda Ulttyq bıýro mamandary halyq sany 19 mln-ǵa jetpegenin aıtty.
Jyl basyndaǵy resmı derekterge súıensek, Qazaqstanda 18 877 128 adam bar.
Sonymen biz 19 mln-ǵa jettik pe, álde joq pa degen saýalǵa jaýapty aldaǵy kúzde ótetin ulttyq sanaq kezinde biletin bolamyz.
Endi bıylǵy sanaqqa kelsek, elimizde úshinshi sanaq 2019 jylǵa josparlanǵan edi. Alaıda 2020 jyldyń naýryz aıynda búkilálemdi dúrsilkindirgen koronovırýs pandemııasyna qatysty elde ornaǵan tótenshe jaǵdaı jáne shekteýlerge baılanysty QR Úkimeti sanaqty keıingi merzimge qaldyrýǵa májbúr boldy. Osylaısha 2021 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq halyq sanaǵyn ótkizý ýaqyty men kezeńi Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2019 jylǵy 19 maýsymdaǵy №419 qaýlysyna sáıkes 2021 jylǵy 1 qyrkúıekten 30 qazanǵa deıingi kezeń aralyǵynda ótetin boldy.
Sanaq ne úshin qajet jáne qalaı ótkiziledi?
Sanaq — tek bizdiń elimizde ǵana emes, dúnıejúzinde mindetti túrde ótkizilýge tıisti shara. Sebebi sanaq 10 jyldaǵy damý deńgeıin, sandyq turǵydan kóp máselelerdi aıqyndap alýǵa múmkindik beredi. Sol arqyly qoǵamda halyqtyń ósýi, turmys jaǵdaıy, ekonomıkasynyń damýy — bári sanaq arqyly anyqtalady.
Bıylǵy Ulttyq halyq sanaǵy shartty eki kezeńnen turady.
Birinshi — daıyndyq kezeńi. Bul kezeń 1-30 maýsym aralyǵynda ótkiziledi. Bul kezeńde turǵyn úıler men turǵyn emes úı-jaılardyń, qurylystardyń, sondaı-aq ondaǵy turatyn turǵyndardyń naqty sanyn anyqtaý maqsatynda árbir eldi mekendi aralap shyǵady. Bul kezeńde aýdandastyrýǵa daıyndyq júrgiziledi.
Sanaqtyq aýdandastyrý – sanaqtyń 2 kezeńin ótkizý úshin óńirdegi árbir eldi mekenniń aýmaǵyn sanaqty ótkizý úshin nusqaýshylyq jáne eseptik ýchaskelerge bólý.
1 maýsymnan bastap elimizde barlyǵy 5 405ıntervıýer jáne 773 nusqaýshy-baqylaýshy turǵyndar týraly qajetti aqparatty jınaıdy.
Ekinshi kezeń — negizgi kezeń.Bul 2021 jyldyń 1 qyrkúıegi men 30 qazany aralyǵynda ótedi. 1 qyrkúıek pen 15 qazan aralyǵynda, qazaqstandyqtar onlaın-rejımde arnaıy sanaq.gov.kz saıtynda sanaqqa qatysty barlyq suraqtarǵa jaýap bere alady. Júıe táýligine 24 saǵat boıy qoljetimdi bolady. Respondent sanaqqa qatysý úshin ózine yńǵaıly kez-kelgen ýaqytty tańdaı alady, sondaı-aq saıtta blankty toltyrýdy toqtatý jáne ony toltyrýdy keıin qaıta jalǵastyrý múmkindigi bolady.
Sonymen qatar, egov.kz elektrondy úkimet platformasynda sanaq.gov.kz saıtynyń qosymsha paraǵy ornalastyrylady,ol arqyly elektrondy ıfrly qoltańbany (EQ) qoldanyp, sanaqqa qatysýǵa bolady. «Aitu» mobıldi qosymshasy arqyly da Ulttyq sanaqqa qatysý múmkindigi usynylady.
1 qyrkúıekten bastap sanaq.gov.kz arnaıy saıty jumysyn bastaıdy, munda qazaqstandyqtar 15 qazanǵa deıin onlaın-rejımde sanaqqa qatysty barlyq suraqtarǵa jaýap bere alady. Dástúrli jalpy aralaý 1-30 qazan aralyǵynda júrgiziledi jáne ol belgilengen merzim ishinde sanaqtan onlaın-rejımde ótpegen respondentter arasynda júrgiziletin bolady. Dástúrli kezeńniń jańashyldyǵy - ıntervıýerlerdiń úı aralaý kezinde elektrondy planshetterdi paıdalanýy bolmaq. Bul sanaq júrgizetin qyzmetkerlerdiń eńbek shyǵynyn tómendetýge, málimetter sapasyna adam faktorynyń yqpalyn azaıtýǵa, JSN-in engize otyryp, sanaq málimetteriniń naqtylyq deńgeıin arttyrýǵa, qaǵaz ben keńselik quraldardy aıtarlyqtaı únemdeýge, sondaı-aq, ıntervıýerler úshin qolaılylyq pen olardyń jınaqylyǵyn arttyrýǵa múmkindik beredi.
Sanaq kezinde málimetter jınaý úshin sáıkestendirgish aqparat retinde saýalnamaǵa qatysýshynyń JSN-i qoldanylady. Bul aqparattyń qaıtalanýyn boldyrmaýǵa múmkindik beredi.
Kimder qatysa alady?
Sanaqqa negizinen Qazaqstan azamattary, elde turaqty turatyn sheteldikter men azamattyǵy joq adamdar, 12 aı jáne odan da kóp merzimge shetelde Qazaqstannyń memlekettik bılik organdarynda (dıplomatııalyq korpýs) qyzmettik mindetterin oryndaýǵa baılanysty nemese uzaq kásipti júzege asyratyn, sapar nemese oqýdaǵy («Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha stýdentterdi qosqanda) Qazaqstan azamattary (olarmen birge júrgen olardyń otbasy múshelerin qosa alǵanda), turaqty turǵylyqty jeri basqa elde bolǵan, biraq halyqty tirkeý kezinde ýaqytsha (12 aıdan az) Qazaqstan aýmaǵynda bolǵan Qazaqstan azamattary qatysa alady.
Al shetelde turaqty turatyn Qazaqstan azamattary, «Bolashaq» halyqaralyq baǵdarlamasy men almasý baǵdarlamalary boıynsha oqıtyn stýdentterdi (magıstranttardy) qospaǵanda, shetelge 12 aıdan nemese odan da kóp merzimge jumys isteýge nemese oqýǵa ketken (12 aıdan aspaıtyn uzaqtyǵyna qaramastan) Qazaqstan azamattary sanaqqa qatysa almaıdy.
Qaıda habarlasýǵa bolady?
2021 jyldyń Ulttyq sanaǵy kezinde «1446» biryńǵaı call-ortalyǵy jumys jasaıdy. «1446» nómiri eldiń barlyq aýmaǵyndaǵy mobıldi jáne staıonar telefondar úshin biryńǵaı nómir bolady. Sondaı-aq, 8 8000 800 878 nómiri jumys jasaıdy. Sall-ortalyqqa qońyraý shalý tegin.
Respondent call-ortalyqqa 1446 nómiri boıynsha qońyraý shalǵan kezde keıbir aıqyn suraqtar boıynsha Bıýronyń aımaqtardaǵy jáne Ortalyq apparattaǵy sáıkesti telefon nómirlerine avtomatty túrde qosýlar júrgiziledi.
Sonymen qatar, respondentter kez-kelgen aryz-saýalmen nemese keńes alý úshin Bıýronyń stat.gov.kz ınternet-resýrsyna, Bıýro basshysynyń blogyna, sondaı-aq, áleýmettik jeliler arqyly (YouTube, Facebook, Instagram, Telegram) júgine alady.
Sanaq kezinde ne týraly suraıdy?
2021 jyldyń Ulttyq sanaǵyn júrgizý kezinde Qazaqstan azamattaryna barlyǵy 87 suraq qoıylady. Sanaq paraqtaryndaǵy suraqtar tizbesi aıtarlyqtaı ulǵaıtylǵan. Munda barlyǵy 67 suraq jáne oǵan qosymsha 20 naqtylaýshy suraqtar kiristirilgen. Suraqtardyń aıasyn keńeıtýge Eýropalyq sanaqshylardyń 2020 jylǵy turǵyn úı qoryn jáne turǵyndar sanaǵyn júrgizý jónindegi usynystary men TMD Memleketaralyq statıstıkalyq komıtettiń ádistemelik materıaldary negiz boldy.
Saýalnama 73 suraq aıasynda júrgizilgen 2009 jyldyń ulttyq sanaǵynan ereksheligi, 2021 jyldyń sanaǵynda kóshi-qon, eńbekpen qamtý, neke jaǵdaıy, bala týý jáne til bilýi boıynsha suraqtar aıasy keńeıtilgen. Sondaı-aq, BUU-nyń múgedektik statıstıkasy jónindegi jańa suraqtar qosylǵan, munda múgedektik krıterıılerin eskerip, densaýlyq saqtaý statıstıkasy aıasynda halyqaralyq yntymaqtastyqty keńeıtýge yqpal etý kózdelgen.
2021 jylǵy Ulttyq sanaqty júrgizý jumysyna 32 myńnan astam adam tartylatyn bolady. Intervıýer qyzmetine bastamashyl, jaýapty, kommýnıkabeldi, kompıýterde jumys jasaı alatyn 18 jastan asqan Qazaqstan azamattary úmitker bola alady.
Intervıýerdiń mindetine elimizdiń qalalary men aýyldaryndaǵy úılerdi jappaı aralaý kiredi. Úılerdi aralaý kezeńinde ıntervıýrerge arnaıy kýálikter men Ulttyq sanaqtyń atrıbýttary beriletin bolady.
«Kýálikte ıntervıýerdiń fotosýreti, tegi, aty, ákesiniń aty, kýáliktiń berilgen ýaqyty men jaramdylyq merzimi, sondaı-aq, aýmaqtyq statıstıka bólimshesiniń qoly men móri bolady. Barlyq ıntervıýerlerde halyq sanaǵynyń belgileri bar kók tústi moıynoraǵysh pen portfel bolýy tıis», — deıdi Ulttyq statıstıka bıýrosynyń resmı ókili Oljas Saılaýbekuly.
Qazirgi ýaqytta 17 aımaqtan jalpy sany 85 adamnan turatyn ulttyq sanaqty daıyndaý jáne ótkizý jónindegi shtattan tys bólimder qurylǵan. Barlyq qyzmetkerlermen eńbek kelisim sharty jasaldy, dárejelerine baılanysty 65-105 myń teńge aralyǵynda aılyq eńbekaqy belgilendi. Bul bólimder óz aımaqtary boıynsha sanaqqa daıyndyq jáne ótkizý boıynsha uıymdastyrý jumystaryn júrgizýde, ýákilderdiń, nusqaýshy-baqylaýshylardyń jáne ıntervıýerlerdiń jumystaryn baqylaýda.
Sanaqty daıyndaý jáne ótkizý úshin aýdandyq ortalyqtardaǵy jáne aýyldyq okrýgterdegi statıstıkanyń aýmaqtyq bólimshelerinde ulttyq sanaqty daıyndaý jáne ótkizý boıynsha 997 nusqaýshy (ýákilder) jumysqa tartylady. Ýákilderdiń eńbekaqysy 85 477 teńgeni quraıdy, sondaı-aq, aılyqtyń 10% mólsherinde jalaqyǵa ústeme qarastyrylǵan.
Nusqaýshylardyń mindetine daıyndyq is-sharalaryn ótkizý kiredi: sanaqtyń júrgizilýin BAQ-ta jarııalaýdy uıymdastyrý; sanaq qyzmetkerlerin tańdaý, olardy oqytý jáne úılestirý boıynsha uıymdastyrý jumystary; sanaqtyq aýdandastyrýdy (tirkeý, nusqaýshylyq jáne eseptik ýchaskelerge bólý) qurýdy qamtamasyz etý; turǵyndar sanaǵyn ótkizýge qatysý.
Málimetter jınaý boıynsha tikeleı jumys úshin ýaqytsha 32 313 sanaq qyzmetkerleri: nusqaýshy-baqylaýshylar jáne ıntervıýerler tartylatyn bolady. Intervıýerlermen jáne nusqaýshy-baqylaýshylarmen aqyly qyzmet kórsetý boıynsha kelisim-sharttar jasalady. Intervıýerlerdiń 1-shi jáne 2-shi kezeńniń jumysyna aqy tóleý tolyq kólemde qyzmet kórsetilgen jaǵdaıda 30 kúnge 83-104 myń teńgeni quraıdy. 1-shi jáne 2-shi kezeńniń nusqaýshy-baqylaýshylaryna tolyq kólemde kórsetilgen qyzmet úshin 45 kúnge 125 014 teńge tóleý josparlanýda.
Aıta ketý kerek, 2018-2023 jyldarǵa arnalǵan Ulttyq halyq sanaqty qarjylandyrýǵa 9,1 mlrd teńge qarastyrylǵan. Onyń búginge deıin 3 397,6 mln teńgesi ıgerilgen.
«Adyrnanyń» anyqtamasy
Ulttyq sanaq kezinde planshetter satyp alýǵa 1 mıllıard teńge (27 412 dana), sanaq logotıpi bar sharftar men portfolıoǵa — 56 mıllıon teńge (árqaısysy 30 255 dana), baǵdarlamalyq jasaqtama, server jáne baılanys jabdyqtaryn ázirleýge — 932 mıllıon teńge, kólik quraldaryna — 475 mıllıon teńge (139 birlik), kompıýterler men keńse jabdyqtaryna — 213,2 mln.teńge, sanaq quraldarynyń kóshirmesine — 52,3 mln.teńge, jıhaz jáne keńse taýarlaryna— 100,6 mln.teńge, shtattan tys qyzmetkerlerdiń jalaqy qory, ıntervıýerlerdiń qyzmetteri úshin tólemderge — 444,2 mln.teńge, issapar shyǵyndaryna — 20 mln.teńge, janar-jaǵarmaıǵa 16,9 mln.teńge bólingen.
Al 5,2 mlrd.teńgege bıýdjettik ótinim, onyń ishinde shtattan tys qyzmetkerlerge jalaqy qory, sanaq personalynyń qyzmetine aqy tóleýge — 4,3 mlrd.teńge, issapar shyǵyndaryna — 338,3 mln.teńge, baılanys jáne ınternet qyzmetterine — 237,9 mln-245 mln.teńge, derekterdi óńdeý shyǵyndaryna— 102 mln.teńge, basqa shyǵyndarǵa 47,6 mln.teńge qarastyrylǵan.
Danagúl BAIMUQASh,
«Adyrna» ulttyq portaly.
