Biyl elımız täuelsızdık alǧaly Qazaqstanda üşınşı ret halyq sanaǧy ötpek. Būl tek halyqtyŋ sanyn bılu üşın ǧana emes, tarihi-äleumettık özgerısterdı saraptap, demografiialyq ahualdy baǧamdau üşın qajet. Biylǧy ūlttyq sanaqtyŋ erekşelıgı – ol onlain formatta, iaǧni elektrondy jäne üi-üidı aralap, derek jinau negızınde ıske asyrylady. Biylǧy sanaqqa memleket tarapynan 9 mlrd teŋge qarajat bölınıp otyr. Sonymen...
Tarihi derekter ne deidı?
Tarihqa köz jügırtsek, eŋ alǧaşqy sanaq patşa ükımetı kezınde 1897 jyly ötken. Sol jyly qazaqtardyŋ sany 6 mln-nan asqan. Odan keiın 1920 jyly, 1923 jyly, 1926 jyly, 1937 jyly sätsız sanaq, 1939 jyly sättı sanaq bolǧan. Sondai-aq halyq sanaǧy 1959, 1970, 1979, 1989, 1999, 2009 jyldary jürgızılgen.
Amerikalyq professor, ǧalym Sara Kameron 1930 jyldaǧy Qazaqstandaǧy aştyq jaiynda «The Hungry Steppe: The Making of Soviet Kazakhstan» atty kıtap şyǧarǧan. Sondai-aq Stiven Uitkroft pen Robert Devis siiaqty ǧalymdar keŋes ükımetı kezındegı sanaqqa qatysty kıtap şyǧaryp, aşarşylyq jyldary turaly jazǧan. Keŋes odaǧy kezındegı qiyn-qystau kezeŋ, Ukraina jaily kölemdı kıtaptar jazǧan, Garvard universitetınıŋ professory Robert Konkvest – sanaq turaly zertteu jasaǧan alǧaşqy şeteldık ǧalym. Ol 1920-40 jyldar aralyǧynda aştyqtan qyrylǧan qazaqtardyŋ sany 1 mln-nan asatynyn aitsa, keiın Robert Devis pen Stiven Uitkroft 1,5 mln dep tüiın jasady. Sara Kameronnyŋ deregı boiynşa aştyqtan ölgenderdıŋ sany 1 million 600 myŋǧa jetken.
Keibır derekterge süiensek, 1926 jylǧy sanaqta qazaqtardyŋ sany 3 968 289 bolsa, 1937 jyly ol 2 862 458 adamǧa deiın kemıgen. Iаǧni, osy jyldar arasynda aşarşylyq, quǧyn-sürgın kezınde 1 105 831 adam qaza tapty degen derek keltırıledı. Joǧaryda atap ötken Batys ǧalymdarynyŋ süienetını de osy derek.
Al otyryqtandyru mälımetterı turaly sifrlarǧa köz jügırtsek, halqymyzdyŋ sany 4 mln 800 myŋ bolǧan. Tarihşylardyŋ aituynşa, sanaq materialdary resmi bolǧandyqtan, būlar tarihi derekterdıŋ şynaiylyǧyna kedergı keltırıp otyr.
Taǧy bır aita keterlıgı, 1937 jylǧy sanaqta Qazaqstannan tys jerlerdegı qazaqtardyŋ sany turaly da derekter jinaqtalǧan. Reseide qazaqtardyŋ sany 292 099, Qalmykiiada 2004, Volga boiyndaǧy nemıster şoǧarlanǧan jerde 6268 qazaq tūrǧan. Novosibirsk oblysynda 22 288, Omskıde 49 685, Orynborda 69 666, Saratovta 19663, Stalingrad oblysynda 71 225, Türkmen elınde 60 035, Özbekstanda 287 214, Täjıkstanda 12 396, Qyrǧyzstanda 25 441 qazaq bar delınedı. Al Qazaqstandaǧy qazaqtardyŋ sany 2 181 520-ǧa deiın jetken.
1989 jylǧy sanaq paraqtarynda respondentterdıŋ tūrǧyn üi jaǧdaiy turaly sūraqtar bolǧan. Jeke päterler men jeke üilerde barlyq otbasylardyŋ 86%-y tūrǧan.
1989 jylǧy sanaqqa säikes halyqtyŋ etnodemografiialyq qūramy körsetkendei, 1979-1989 jj halyqtyŋ jalpy ösımınde qazaqtardyŋ üles salmaǧy 70%-dy, orystar – 13%, nemıster - 3% qūraǧan. Qazaqstandaǧy qazaqtardyŋ ösımı 23,5%, orystar - 3,9%, nemıster - 6,4%, tatar - 4,6%, özbekter - 26,1%, belorustar - 0,6%, ūiǧyrlar - 25,3% men koreiler - 12,3% qūraǧan.
Odan bergıde elımız täuelsızdık alǧannan keiın Qazaqstanda ekı sanaq ötkızıldı. 2009 jylǧy sanaqta ekı türlı mälımet boldy. Bırınşı mälımette tituldy etnostyŋ üles salmaǧy 67% dep körsetılse, ekınşısınde 63%-ǧa deiın tömendegen.
Mysaly, 1999 jylǧy sanaq pen 2009 jyly ötken sanaqty salystyratyn bolsaq, halyqtyŋ jalpy sany 1 mln 27 myŋ adamǧa ösıp, etnikalyq qūramy bıraz özgergen.
Demograf Erbolat Mūsabektıŋ aituynşa, elımızde 2009 jyly aqpannyŋ 2 men 3-ı aralyǧynda 16 mln-şy adam dünie esıgın aşqan. 2013 jyldyŋ mamyrynyŋ 21-ı men 22-sı arasynda 17 mln-şy adam tudy.2017 jyly mamyrdyŋ 11 men 12-sı arasynda ömırge 18 mln-şy adam keldı.
Endı 19 mln degen äŋgımege kelsek, onyŋ aituynşa, 2021 jyly şılde aiynda Qazaqstandaǧy halyq sany 19 mln-ǧa toldy deuge tolyq negız bar.
Ötken jyly keibır baspasöz betterınde Qazaqstan halqynyŋ sany 292 704 adamǧa ūlǧaiyp, jyl soŋynda 19 189 022 adamdy qūrady dep jazyldy. Alaida biylǧy jyldyŋ nauryz aiynda Ūlttyq biuro mamandary halyq sany 19 mln-ǧa jetpegenın aitty.
Jyl basyndaǧy resmi derekterge süiensek, Qazaqstanda 18 877 128 adam bar.
Sonymen bız 19 mln-ǧa jettık pe, älde joq pa degen saualǧa jauapty aldaǧy küzde ötetın ūlttyq sanaq kezınde bıletın bolamyz.
Endı biylǧy sanaqqa kelsek, elımızde üşınşı sanaq 2019 jylǧa josparlanǧan edı. Alaida 2020 jyldyŋ nauryz aiynda bükılälemdı dürsılkındırgen koronovirus pandemiiasyna qatysty elde ornaǧan tötenşe jaǧdai jäne şekteulerge bailanysty QR Ükımetı sanaqty keiıngı merzımge qaldyruǧa mäjbür boldy. Osylaişa 2021 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq halyq sanaǧyn ötkızu uaqyty men kezeŋı Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 2019 jylǧy 19 mausymdaǧy №419 qaulysyna säikes 2021 jylǧy 1 qyrküiekten 30 qazanǧa deiıngı kezeŋ aralyǧynda ötetın boldy.
Sanaq ne üşın qajet jäne qalai ötkızıledı?
Sanaq — tek bızdıŋ elımızde ǧana emes, düniejüzınde mındettı türde ötkızıluge tiıstı şara. Sebebı sanaq 10 jyldaǧy damu deŋgeiın, sandyq tūrǧydan köp mäselelerdı aiqyndap aluǧa mümkındık beredı. Sol arqyly qoǧamda halyqtyŋ ösuı, tūrmys jaǧdaiy, ekonomikasynyŋ damuy — bärı sanaq arqyly anyqtalady.
Biylǧy Ūlttyq halyq sanaǧy şartty ekı kezeŋnen tūrady.
Bırınşı — daiyndyq kezeŋı. Būl kezeŋ 1-30 mausym aralyǧynda ötkızıledı. Būl kezeŋde tūrǧyn üiler men tūrǧyn emes üi-jailardyŋ, qūrylystardyŋ, sondai-aq ondaǧy tūratyn tūrǧyndardyŋ naqty sanyn anyqtau maqsatynda ärbır eldı mekendı aralap şyǧady. Būl kezeŋde audandastyruǧa daiyndyq jürgızıledı.
Sanaqtyq audandastyru – sanaqtyŋ 2 kezeŋın ötkızu üşın öŋırdegı ärbır eldı mekennıŋ aumaǧyn sanaqty ötkızu üşın nūsqauşylyq jäne eseptık uchaskelerge bölu.
1 mausymnan bastap elımızde barlyǧy 5 405interviuer jäne 773 nūsqauşy-baqylauşy tūrǧyndar turaly qajettı aqparatty jinaidy.
Ekınşı kezeŋ — negızgı kezeŋ.Būl 2021 jyldyŋ 1 qyrküiegı men 30 qazany aralyǧynda ötedı. 1 qyrküiek pen 15 qazan aralyǧynda, qazaqstandyqtar onlain-rejimde arnaiy sanaq.gov.kz saitynda sanaqqa qatysty barlyq sūraqtarǧa jauap bere alady. Jüie täulıgıne 24 saǧat boiy qoljetımdı bolady. Respondent sanaqqa qatysu üşın özıne yŋǧaily kez-kelgen uaqytty taŋdai alady, sondai-aq saitta blankty toltyrudy toqtatu jäne ony toltyrudy keiın qaita jalǧastyru mümkındıgı bolady.
Sonymen qatar, egov.kz elektrondy ükımet platformasynda sanaq.gov.kz saitynyŋ qosymşa paraǧy ornalastyrylady,ol arqyly elektrondy sifrly qoltaŋbany (ESQ) qoldanyp, sanaqqa qatysuǧa bolady. «Aitu» mobildı qosymşasy arqyly da Ūlttyq sanaqqa qatysu mümkındıgı ūsynylady.
1 qyrküiekten bastap sanaq.gov.kz arnaiy saity jūmysyn bastaidy, mūnda qazaqstandyqtar 15 qazanǧa deiın onlain-rejimde sanaqqa qatysty barlyq sūraqtarǧa jauap bere alady. Dästürlı jalpy aralau 1-30 qazan aralyǧynda jürgızıledı jäne ol belgılengen merzım ışınde sanaqtan onlain-rejimde ötpegen respondentter arasynda jürgızıletın bolady. Dästürlı kezeŋnıŋ jaŋaşyldyǧy - interviuerlerdıŋ üi aralau kezınde elektrondy planşetterdı paidalanuy bolmaq. Būl sanaq jürgızetın qyzmetkerlerdıŋ eŋbek şyǧynyn tömendetuge, mälımetter sapasyna adam faktorynyŋ yqpalyn azaituǧa, JSN-ın engıze otyryp, sanaq mälımetterınıŋ naqtylyq deŋgeiın arttyruǧa, qaǧaz ben keŋselık qūraldardy aitarlyqtai ünemdeuge, sondai-aq, interviuerler üşın qolailylyq pen olardyŋ jinaqylyǧyn arttyruǧa mümkındık beredı.
Sanaq kezınde mälımetter jinau üşın säikestendırgış aqparat retınde saualnamaǧa qatysuşynyŋ JSN-ı qoldanylady. Būl aqparattyŋ qaitalanuyn boldyrmauǧa mümkındık beredı.
Kımder qatysa alady?
Sanaqqa negızınen Qazaqstan azamattary, elde tūraqty tūratyn şeteldıkter men azamattyǧy joq adamdar, 12 ai jäne odan da köp merzımge şetelde Qazaqstannyŋ memlekettık bilık organdarynda (diplomatiialyq korpus) qyzmettık mındetterın oryndauǧa bailanysty nemese ūzaq käsıptı jüzege asyratyn, sapar nemese oqudaǧy («Bolaşaq» baǧdarlamasy boiynşa studentterdı qosqanda) Qazaqstan azamattary (olarmen bırge jürgen olardyŋ otbasy müşelerın qosa alǧanda), tūraqty tūrǧylyqty jerı basqa elde bolǧan, bıraq halyqty tırkeu kezınde uaqytşa (12 aidan az) Qazaqstan aumaǧynda bolǧan Qazaqstan azamattary qatysa alady.
Al şetelde tūraqty tūratyn Qazaqstan azamattary, «Bolaşaq» halyqaralyq baǧdarlamasy men almasu baǧdarlamalary boiynşa oqityn studentterdı (magistranttardy) qospaǧanda, şetelge 12 aidan nemese odan da köp merzımge jūmys ısteuge nemese oquǧa ketken (12 aidan aspaityn ūzaqtyǧyna qaramastan) Qazaqstan azamattary sanaqqa qatysa almaidy.
Qaida habarlasuǧa bolady?
2021 jyldyŋ Ūlttyq sanaǧy kezınde «1446» bıryŋǧai call-ortalyǧy jūmys jasaidy. «1446» nömırı eldıŋ barlyq aumaǧyndaǧy mobildı jäne stasionar telefondar üşın bıryŋǧai nömır bolady. Sondai-aq, 8 8000 800 878 nömırı jūmys jasaidy. Sall-ortalyqqa qoŋyrau şalu tegın.
Respondent call-ortalyqqa 1446 nömırı boiynşa qoŋyrau şalǧan kezde keibır aiqyn sūraqtar boiynşa Biuronyŋ aimaqtardaǧy jäne Ortalyq apparattaǧy säikestı telefon nömırlerıne avtomatty türde qosular jürgızıledı.
Sonymen qatar, respondentter kez-kelgen aryz-saualmen nemese keŋes alu üşın Biuronyŋ stat.gov.kz internet-resursyna, Biuro basşysynyŋ blogyna, sondai-aq, äleumettık jelıler arqyly (YouTube, Facebook, Instagram, Telegram) jügıne alady.
Sanaq kezınde ne turaly sūraidy?
2021 jyldyŋ Ūlttyq sanaǧyn jürgızu kezınde Qazaqstan azamattaryna barlyǧy 87 sūraq qoiylady. Sanaq paraqtaryndaǧy sūraqtar tızbesı aitarlyqtai ūlǧaitylǧan. Mūnda barlyǧy 67 sūraq jäne oǧan qosymşa 20 naqtylauşy sūraqtar kırıstırılgen. Sūraqtardyŋ aiasyn keŋeituge Europalyq sanaqşylardyŋ 2020 jylǧy tūrǧyn üi qoryn jäne tūrǧyndar sanaǧyn jürgızu jönındegı ūsynystary men TMD Memleketaralyq statistikalyq komitettıŋ ädıstemelık materialdary negız boldy.
Saualnama 73 sūraq aiasynda jürgızılgen 2009 jyldyŋ ūlttyq sanaǧynan erekşelıgı, 2021 jyldyŋ sanaǧynda köşı-qon, eŋbekpen qamtu, neke jaǧdaiy, bala tuu jäne tıl bıluı boiynşa sūraqtar aiasy keŋeitılgen. Sondai-aq, BŪŪ-nyŋ mügedektık statistikasy jönındegı jaŋa sūraqtar qosylǧan, mūnda mügedektık kriteriilerın eskerıp, densaulyq saqtau statistikasy aiasynda halyqaralyq yntymaqtastyqty keŋeituge yqpal etu közdelgen.
2021 jylǧy Ūlttyq sanaqty jürgızu jūmysyna 32 myŋnan astam adam tartylatyn bolady. İnterviuer qyzmetıne bastamaşyl, jauapty, kommunikabeldı, kompiuterde jūmys jasai alatyn 18 jastan asqan Qazaqstan azamattary ümıtker bola alady.
İnterviuerdıŋ mındetıne elımızdıŋ qalalary men auyldaryndaǧy üilerdı jappai aralau kıredı. Üilerdı aralau kezeŋınde interviurerge arnaiy kuälıkter men Ūlttyq sanaqtyŋ atributtary berıletın bolady.
«Kuälıkte interviuerdıŋ fotosuretı, tegı, aty, äkesınıŋ aty, kuälıktıŋ berılgen uaqyty men jaramdylyq merzımı, sondai-aq, aumaqtyq statistika bölımşesınıŋ qoly men mörı bolady. Barlyq interviuerlerde halyq sanaǧynyŋ belgılerı bar kök tüstı moiynoraǧyş pen portfel boluy tiıs», — deidı Ūlttyq statistika biurosynyŋ resmi ökılı Oljas Sailaubekūly.
Qazırgı uaqytta 17 aimaqtan jalpy sany 85 adamnan tūratyn ūlttyq sanaqty daiyndau jäne ötkızu jönındegı ştattan tys bölımder qūrylǧan. Barlyq qyzmetkerlermen eŋbek kelısım şarty jasaldy, därejelerıne bailanysty 65-105 myŋ teŋge aralyǧynda ailyq eŋbekaqy belgılendı. Būl bölımder öz aimaqtary boiynşa sanaqqa daiyndyq jäne ötkızu boiynşa ūiymdastyru jūmystaryn jürgızude, uäkılderdıŋ, nūsqauşy-baqylauşylardyŋ jäne interviuerlerdıŋ jūmystaryn baqylauda.
Sanaqty daiyndau jäne ötkızu üşın audandyq ortalyqtardaǧy jäne auyldyq okrugterdegı statistikanyŋ aumaqtyq bölımşelerınde ūlttyq sanaqty daiyndau jäne ötkızu boiynşa 997 nūsqauşy (uäkılder) jūmysqa tartylady. Uäkılderdıŋ eŋbekaqysy 85 477 teŋgenı qūraidy, sondai-aq, ailyqtyŋ 10% mölşerınde jalaqyǧa üsteme qarastyrylǧan.
Nūsqauşylardyŋ mındetıne daiyndyq ıs-şaralaryn ötkızu kıredı: sanaqtyŋ jürgızıluın BAQ-ta jariialaudy ūiymdastyru; sanaq qyzmetkerlerın taŋdau, olardy oqytu jäne üilestıru boiynşa ūiymdastyru jūmystary; sanaqtyq audandastyrudy (tırkeu, nūsqauşylyq jäne eseptık uchaskelerge bölu) qūrudy qamtamasyz etu; tūrǧyndar sanaǧyn ötkızuge qatysu.
Mälımetter jinau boiynşa tıkelei jūmys üşın uaqytşa 32 313 sanaq qyzmetkerlerı: nūsqauşy-baqylauşylar jäne interviuerler tartylatyn bolady. İnterviuerlermen jäne nūsqauşy-baqylauşylarmen aqyly qyzmet körsetu boiynşa kelısım-şarttar jasalady. İnterviuerlerdıŋ 1-şı jäne 2-şı kezeŋnıŋ jūmysyna aqy töleu tolyq kölemde qyzmet körsetılgen jaǧdaida 30 künge 83-104 myŋ teŋgenı qūraidy. 1-şı jäne 2-şı kezeŋnıŋ nūsqauşy-baqylauşylaryna tolyq kölemde körsetılgen qyzmet üşın 45 künge 125 014 teŋge töleu josparlanuda.
Aita ketu kerek, 2018-2023 jyldarǧa arnalǧan Ūlttyq halyq sanaqty qarjylandyruǧa 9,1 mlrd teŋge qarastyrylǧan. Onyŋ bügınge deiın 3 397,6 mln teŋgesı igerılgen.
«Adyrnanyŋ» anyqtamasy
Ūlttyq sanaq kezınde planşetter satyp aluǧa 1 milliard teŋge (27 412 dana), sanaq logotipı bar şarftar men portfolioǧa — 56 million teŋge (ärqaisysy 30 255 dana), baǧdarlamalyq jasaqtama, server jäne bailanys jabdyqtaryn äzırleuge — 932 million teŋge, kölık qūraldaryna — 475 million teŋge (139 bırlık), kompiuterler men keŋse jabdyqtaryna — 213,2 mln.teŋge, sanaq qūraldarynyŋ köşırmesıne — 52,3 mln.teŋge, jihaz jäne keŋse tauarlaryna— 100,6 mln.teŋge, ştattan tys qyzmetkerlerdıŋ jalaqy qory, interviuerlerdıŋ qyzmetterı üşın tölemderge — 444,2 mln.teŋge, ıssapar şyǧyndaryna — 20 mln.teŋge, janar-jaǧarmaiǧa 16,9 mln.teŋge bölıngen.
Al 5,2 mlrd.teŋgege biudjettık ötınım, onyŋ ışınde ştattan tys qyzmetkerlerge jalaqy qory, sanaq personalynyŋ qyzmetıne aqy töleuge — 4,3 mlrd.teŋge, ıssapar şyǧyndaryna — 338,3 mln.teŋge, bailanys jäne internet qyzmetterıne — 237,9 mln-245 mln.teŋge, derekterdı öŋdeu şyǧyndaryna— 102 mln.teŋge, basqa şyǧyndarǧa 47,6 mln.teŋge qarastyrylǧan.
Danagül BAIMŪQAŞ,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
Ūqsas jaŋalyqtar
