Tügeldei derlık, tarihşy-zerteuşıler, öz eŋbekterınde Qyrǧyz tarihşysy Belek Soltonoevtyŋ (1878-1938) eŋbekterın paidalanyp, sıltemeler jasaidy. Osy belgıgılı tūlǧanyŋ, Kenesary han turaly jazbalaryna toqtala ketsek. Belek Soltonoev - Qyrǧyzdyŋ ataqty tarihşy, ädebietşısı. Qyrǧyz tarihyna arnap jazǧan belgılı eŋbegın arab ärıpımen 1895 jyldan bastap, 1934 jyly (40 jyldai uaqyt) aiaqtaǧan eken. Özı, 1938 jyly quǧyn-sürgınge ūşyrap, atylyp ketken, 1955-jyly aqtalǧan.
B.Soltonoev
Eŋbegı basynda «Qyrǧyz-qazaq tarihy» dep atalynyp, keiınnen, «Qyzyl Kyrgyz taryhy» bolyp özgertılgen. Osydan-aq, būl ataqty ǧalym adamnyŋ eŋbegı tura sol küiınde jettı me; tüpnūsqasy bar ma; keibır jerlerınde qospalar, qysqartular bar ekendıgı nelıkten anyq körınetındei; eŋbek arab grafikasynan tura sol küiınde osy ärıpterge köşırıldı me nemese būrmalandy ma (sebebı, bıraz grammatikalyq qateler bar eken) jäne t.b. sūraqtar tuyndaidy. Baiandalǧan oqiǧalardyŋ kei tūstarynda, Keŋes Ökımetı saiasatynyŋ qysymyn jäne öz rulastaryna «büiregı būryŋqyrap» jazylǧandyǧyn da (adam senbes, balalardy bauyzdau, ekıqabat äielderdıŋ ışın jaru), keibır qarama-qaişylyqtardy da aŋǧaruǧa bolady. Bıraz zerteuşılerdıŋ osy eŋbekke jasaǧan kei sıltemelerın öz basym, osy jerden kezdestıre almadym, iaǧni, şyǧarmanyŋ bırneşe nūsqalary da bar ma, olai bolsa mındettı türde «jūlmalanǧany» ǧoi degen oiǧa qaldym. Eŋbektı oqi otyrsaŋyz, tarihi qūjattar ūşyraspaidy, el auzynan jinaǧan sözder ekenı (anau bylai degen, mynau bylai degen; «cherikchiler 100 kişi, bir kabarda 180 kişi» siiaqty...) aiqyn baiqalady. Sondyqtan, būl ataqty eŋbektı tarihi emes, ädebi, auyz ädebietı (folklor) türıne jatqyzyp, sıltemeler jasaǧanda osyny eskergen dūrys bolar degen oidamyz. Būl jerde basa eskeretın taǧy bır jait, ol eŋbektıŋ Kene Han oqiǧalarynan keiın 50 jyldan keiın jazylǧandyǧy (auyz ädebietı üşın ülken uaqyt)! Osy, 2 tomdyq eŋbekte Kenesary hanǧa qatysty: Abylai Han uuly Kene Handyn Kyrgyz menen soguşu (Jylky jyly) 1846-jylynda; Solto Bölökbailardyn kazak Şooruk baatyrdy öltürgönü; 1847-jylynda Kene Handyn kyrgyzga ekinchi chabuuluu (koi jyly) atty taraulary bar. Taraularda köptegen qazaq-qyrǧyz kısılerınıŋ attary, jer ataulary, oqiǧalar baiandalady. Oqiǧa jelısı Abylai hannyŋ jäne Qasym sūltannyŋ qyrǧyz jerıne kelgendıgı, körsetken qysymdarynan bıraz mälımetter berılıp kelıp, Kenesary han tūsyna oiysady. «Kazakta oruska bagyna baştaganda Kün batyş Sibirde törölördön başka kara kazaktan bagyngandary..» dei kele, qazaqtyŋ keibırı Orysqa, keibırı Kene hanǧa qaraǧan, qoldaǧan adamdary, rulary atalady. Kene hannyŋ 1846 jyly Qyrǧyz manaptaryna «bırleseiık, el bolaiyq...» degenıne, olardyŋ aqyldasyp, «Ne da bolso kazak menen birde el, birde joo bolo kelsek da azap-asylybyz aralaş jurt elek, kandai bolso da el bolup turaly, dep, chaar atka jolborstun terisin jaap, tartuu kyla Tynaaly menen Baiterek, Ükü Bii uulun jiberıp», keiınırek būl kelısımnıŋ «Bölökbai kyrgyzdary baryp, Kenenhandyn...» bıraz jylqysyn ūrlap alyp, ızdeuşılerge mazaq söz aitqany baiandalady. Osydan keiın avtor, «Kyrgyz menen uruşuuga şyltoo tappai turgan Kenenhan...» şabuyldardy bastady deidı. Bırtalai ūrystar (köbıne senımsızdeu) baiandalady. Būdan keiın ekı jaq ta kelısımge tyrysqan, tūtqyndar bosatylǧan, «jaraştyrabyz dep Chapyraşty Şooruk baatyr araket kylganda soltodon Bölökbai, Jamankara baatyr menen Bolottu baş kylyp, 15 kişini jibergen» delınedı. Osy jerde mülde tüsınıksız aitylǧan jaǧdai, elşı Jamanqaranyŋ oqiǧasy bylai: «Bulardy Kenensary öltürüügö oop kalganda, kazaktan Ekei, Sarybai bul kyrgyzdardy men kütüp turaiyn dep barganda Kenensary: men özüm kütömün dep Sarybaidy ynandyryp kaita jibergen. Sarybai ketken tünü Jamankarany chök tüşürüp olturguzup koiup, bir böirögün suurup alganda Jamankara bylk etken emes. Ekinchi böirögün suurup alganda chalkasynan ketip, agaŋ koşo Tursun degendi dagy öltürüp, kalgan joldoştorun koio bergen. Ölüktörün jurtka taştap, özü köchüp ketken» aitylady. Olardy ne üşın öltırgenı aitylmaidy jäne eŋ kümän tuǧyzatyny būdan keiın barǧan elşı «tynai kyrgyzy Kalygul» jaqsy qarsy alynǧan (kyzyl-ala bachaiy kürmö kiigen, kiiimderi taza uzun boiluu ichke şyptai bolgon ak chekir syiaktuu sakal-murutu chyga elek jaş jigit «bizdikine konok boluŋuz» dep alyp ketken. Bul jigit baiagy, aityluu Noruzbai törö eken»). Mıne, osydan-aq būl oqiǧanyŋ şala ekendıgı bılınedı. Kenesary ataqty aqsüiek, jeke basy erjürek batyr, ata-saltty būljytpai oryndaǧan adam ekenın bärımız bılemız. Olai bolsa Jamanqaraǧa qatysty aitylǧandar oiǧa syiǧysyz! Aitylu boiynşa, hannyŋ özı öltırgen degen mülde şyndyqqa janaspaidy! Ol han! Jendet emes! Ondai jazalau, ükım oryndauşylardyŋ arnaiy adamdary bolǧanyn da (I.Esenberlinde hannyŋ işarasynan ūǧatyn, özı mylqau, dülei küş iesı «Qara Ülek» atalady) bılemız. Hannyŋ jeke basynyŋ közsız er ekenın avtor da bırneşe epizodtarda özı keltırgen. Mysaly: «Ormonbek... ölüp jatkan agasy Subanbekti körüp, kazaktyn soŋuna tüşkön... Kenenhanga jetip, «kara bolsoŋ jürö ber, kan bolsoŋ tokto» dep, chakyrganda kairylyp körüp, Kenenhan kylychyn suurup ala burulup karap turgan, Ormonbek kylych menen şiltep jibergende Kenenhanga tiibesten, terdigin taaryp ketken. Kenenhandyn şiltegen kylychy Ormonbektin chekesine tiiip, esi oop bara jatkanda attyn jalyna süiönö, kaita «chu» dep kachkan...», deidı. Belek jaryqtyq, öz-sözıne özı qarsy şyǧa qoimas edı... degen oidamyz. Aqyry, ekı jaq: «Başka karyialar jana Kalygul öz sözündö bul saparda bergen ubadasy anygy myndai bolgon: kazak, kyrgyzdyn joosu bolso birgeleşip joolaily, özübüz el bolup turaly, choŋ keŋeşibizdi Kenenhanga salyp anyn aitkanynan chykpaily»,- degen kelısımge kelgen. Osy tūsta (eŋbekte aitylmaǧan) han Kene de öz tarapynan «ötkenge salauat jariialap» tūtqyndardy bosatqany belgılı. Alaida köp ūzamai kelısım-şart būzylyp, Solto Bölekbailar «70-80 tandalmaluu azamattar attanyp chygyp» jylqysyn barymtalap, artynan quǧan Sauryq batyrdy «Samak menen Kürpük üzöŋgü tiiiştire kachyryşyp biri attan yrgyta saiganda, biri jöö kachyp bara jatkan Şooruktu dalydan saigan...» öltıredı. Sodan, «1847-jylynda Kene Handyn kyrgyzga ekinchi chabuuluu» bastalǧan. Qoqannyŋ Merke qamaly alynǧandyǧyn estıgen qyrǧyzdar, «Pişpektegi özübektin begi Alişerge kelip, Kenensarynyn kabaryn aityp: «Siz uruşasyzby, jaki jaraşyp turasyzby»,- degende bek: «Merkenin begi aramzada korkok jana bacha ele. Han aziretibizdin tuzu ursun, menin eki zambiregim bar. Azireti hanybyzdyn tuzun kantip aktabaiyn, uruşamyn»,-degen. Özı, Pışpekke (qazırgı Bişkek) Kene Han kelse, ainaladaǧy qyrǧyzdarǧa habarlaitynyn aitqan. Jan-jaqqa jauşylar jıberılıp Solto, Şerıkşı, Tynai, Sarybaǧyş jäne basqalar tügel qamdanyp, soǧysqa daiyndalǧan. Mıne, osydan, avtor anyqtap aitpaǧanmen, qyrǧyzdardy (özderıne baǧynyşty el sebeptı) Qoqandyqtar tolyq qoldap, basqaryp, üilestırıp otyrǧanyn jäne äskeri ıştırtın (tyl) kömek bergenın köremız. Ary qarai avtor: «Kenenhan kazaktan 8-9 min kol jyinap, kyz-kelinge tumak kiigizip, kögöön jelesin bailanta jürüp, Pişpekten ötüp kyrgyzga chabuul kylgan. Kol başchylary: chymyrdan - Baizak datka, botbaidan - Supatai, Tülöberdi, karakoiludan - Kudaibergen, akkoiluudan - Baiet, argyndan - Chuburtbaly, Agybai, tamandan - Bogoguschul baatyr menen Barmen datka bolgon» deidı. Bırtalai soǧys epizodtary baiandalady. Bır tüsınıksız jer, Erjan töre turaly jazbalardyŋ mülde anyq emestıgı (būl turaly qazaq derekterı tıpten basqaşa): «Bölökbaidyn boz baldary betteşip soguşup jürgöndö kara kyzyl at minip jürgön Erjan törönü Jooseiit, bir kabarda jetikaşkadan Andaş bet aldynan naiza menen saiyp tüşürgön. Noruzbai bura tartyp, kyrgyzdy kachyryp kirip kelip naiza sala albastan «Erjan törö degen osu, kyrgyzdar jaksylap bagyŋdar» dep, kaita ketken. Erjan törö ekenin kyrgyzdar bilgen soŋ keskilep öltürgön. Bir kabarda Jamankaranyn agaiyndary bagyp turup, kiiin öltürgön. Jana bir kabarda Jamankaranyn Samak degen tuugany Erjan ekenin biler zamat bychak menen jara tartyp jiberip, kanynan üch uurtap alyp, Jamankaranyn küiütü emi ketti,- dep atyna minip kazakty kaptagan joldoştoruna koşulgan». Mıne, özderıŋız de körıp otyrǧandai, qai habarǧa senerımızdı bılmedık. Ahmet sūltannyŋ (Kenesaryūly) jazbasynda «Erjan töre, Nauryzbai ekeuı tauda qyrǧyzdardy quyp bara jatyp, Erjannyŋ aty boldyrady, «Köke» degenın estıgen Nauryzbai būrylyp kelıp, qorşaǧan qyrǧyzdardy quyp tastap, Erjandy qūtqaryp alady. Keiın, qolǧa tüsıp, öltırılgen» delıngen. Jazbada «Kudaimende törö Chyngyştyn koluna tüşüp, any Alimbek menen Bolot öltürgön»delıngen. Jazbada Nauryzbaidyŋ jeke erlıkterı de surettelgen: «Noruzbai üch kün katary menen jekege chygyp kelip, üch kyrgyzdy saiyp ketken. Munun biri ölüp, eköö aman kalgan... Noruzbai mingen Kertailak, Tekelikten seŋirden, Chyga keldi kol jainap. Korkkonunan köp kyrgyz Oibailagan kudailap. Ötüp chykkan ötünüp, Orto jol menen tötölöp, Öŋ jüirügün jetelep...» jäne t.b. jazbalar bar. Avtor qazaqtardyŋ jeŋıluıne basty jaǧdaidyŋ bırı retınde «Myndan soŋ kyrgyzdar jalpy atka minip, Chüidün suusun bögöp, taş salyp jiberip, suunu Kyzyl-Suu, Şamşynyn oiun közdöp burup jibergende kazaktar suuga jetpei kalgan» degendı keltıredı. Jan-jaqtan kömekke qyrǧyzdar kele bergen, Orman manap ta jetken, kerneiletıp. Soŋǧy şaiqasta küşı basym jau, «Bölökbai, Atake, Abaiyldagan!» uraan chygyp, myltyktar atylyp, kün abdan batyp, el orunga oltura kazak kachty, joo kachty dep kaptagan kyrgyzdyn dübürtünön, atkan oktun ününön oido-toodogu kyikyryktan jer-suu düŋgüröp ketken» dep jazǧandai, jeŋıske jetedı. Qazaq ışındegı satqyndyqtardyŋ, keibır üreilenudıŋ de sebepterı köp ekenın mynadan, iaǧni: «Kazaktan ak köinök kiiip aman kalgany Chymyr Baizaktyn eli bolgon. Ol ... astyrtan Ormongo kişi jibergende: «eline tekşi ak köinök kiigizsin, men kyrgyzga ak köinök kiigizem»,- degenınen baiqaimyz. Bır «qyzyǧy» avtor būl jerde Rüstem töre men Sypataidyŋ ūrys alaŋynan elın bastap, qaşyp ketkenın aitpaidy (älde bır sebepter boldy ma eken?). Olarǧa qosymşa, Baizaq datqanyŋ da «ışten şyqqan jau» bolǧany, naqty jazylypty. Keiınnen osyndailardy qyrǧyzdar qalai bosatqany turaly, jazbada derekter bar: «Kudaibergendin saryger aty bermet bastyrgan ichi-tyşy kunduz börkü, altyn kemeri jana kunduz bolgon. Jantai kudalaşyp, 100 töö, 1000 koi kalyŋdykka ubadalaşyp uzatyp jibergen. Chymyr Baizakty at baştagan bir toguz menen Ormon uzatkan...» Al Aǧybai turaly: «Chuburtbaly Agybai öz kazaktaryn bir bölüp, kyrgyzdyn kuuguntugu ötkönchö jardyn tübündögü muiuşka jaşyryp, kyrgyz tekşi ötkön soŋ Tokmoktun aral joluna salyp aman-esen kutulup ketken» delıngen. Endı, avtor qanşa «jūmsartqanmen», anyq körınetın naǧyz tragediialy tūsqa da jettık. Osydan ary qarai, jazbadaǧy qisynsyzdyqtar, qarama-qaişylyqtar köbeie tüsedı. Han men Nauryzbai sūltannyŋ qolǧa tüskenderı (san türlı) bylai baiandalady: «Tynai kyrgyzynan Daiyrbek, Kalcha degender taŋ atarda Noruzbaidy karmagan. Jana Tynai kyrgyzynan Karmyştyn baldary Tekeliktin toosunda Kene handy şaşkede karmagan»;jäne «Bir kabarda Kenen han Noruzbaidy karmagan Chechei Atambektin Opu, Topu, degen baldary karmagan. Ak koiluu Baiettin 19 jaştagy Kudaibergen balasyn Tynai kyrgyzy Abyla urugunan Aaly karmagan»... Körıp otyrǧanymyzdai anyqtyq joq. Endı «Kenensary, Noruzbai eki başka aiylda bolup 7-8 kün bagyp turgan» delınedı. Alaida, būl turaly mülde basqaşa derekterdıŋ bar ekendıgın, qazır köpşılık bıledı. Mysal retınde, orys zertteuşılerınıŋ bırı A. Dobrosmyslov bylai jazǧanyn keltırelık: «Ony öltırmes būryn, qyrǧyzdar asa erekşe batyldyǧy men qaisarlyǧy asyp tuǧan Kenesary Qasymūlynan özderıne ūrpaq alu üşın, qyryq tün boiy qoinyna qalauly qyzdaryn salumen boldy».Bıraq ūlttyq qaharman, ärı bileuşı būl joly da bas imedı. Al, Nauryzbaidyŋ qolǧa tüskenı turaly jazbada, «ūstalyndy» degenmen, köptegen estelık-derekter, onyŋ özı barǧanyn rastaidy. Han ömırınıŋ soŋǧy sätın avtor bylaişa baiandaidy: «Kyrgyzdar Kene handy öltürüügö makuldaşyp kişi jiberip, murunku jyly elchi jibergen kişi bar ma degende Kene han «bolso boolor» degen. Kyrgyzdyn öltürmök bolgonun Kene han bilgen soŋ: «Men daarat alyp, namaz okup alaiyn, anan soŋ işaara kylaiyn, oşondo janymdy kyinabai kylych menen bir chaap öltürgülö»,- degen. Erteŋ menen namaz bagymdatty okup bolup, işaara kylganda murunku jyly Kenensarydan ölgön Ormonbek Subanbektin Taisary degen inisi Taştanbektin bolotu menen şiltep jibergende başy yrgyp ketken. Başy tomolonup, kyimyldap jatkanda jesir katyndar churkap kelip kulaktaryn kesip algan. Ölügün Kyzyl Suu menen Şamşynyn ortosundagy Bordu degen saidyn orto böksösü toogo kömgön. Kenensaryny öltürör zamat kün katuu jaagan.» Al Nauryzbai turaly bylai aitylǧan: «Noruzbaidan murunku jylky elchiler barby degende: «Jamankaraŋdy jailagan, Ormonbegiŋdi oirondogon, Subanbegiŋdi sulatkan, Kalpagyŋdy talpak kylgan kolum osy»,- degen. «Ötüŋ eminege dary?» degende, “Kyzyŋdyn... daary,- degen. Tört armanym kaldy: birinchi - apam baiga uzatylgan jok dedi, ekinchi - perzentim kalgan jok, üchünchü armanym - tokson töödö bul achylgan jok. Törtünchü armanym - alty ata alach balasyn artyma salyp, Edil Jaiyk, Sary Arkada orus menen betteşpedim»,- degen. Murunku jyly kazaktan ölgön Kalpaktyn katyny kylych menen chabaarda Noruzbai: «Kyrgyzda erkek jokpu?»,- degen. Kalpaktyn Tülöbai degen jigiti kylych menen başka tartyp kalganda oŋkosunan ketip ölgön. Kalpaktyn katyny ichin jara tartyp, kanynan üch uurtap algan. Söögün Şamşynyn kün chygyş jakky kaşatka kömgön». Alaida, būl turaly da basqa köptegen derekter bar ekendıgın köpşılık qazır bıledı. Avtor, endı osyndai «aiarlyq-qanıpezerlıkterdı» barynşa jūmsartyp, öz taipalastaryn aqtauǧa tyrysady: «Bütkül kyrgyzdyn baş kişileri Ormon ichinde bolup keŋeş kylyp, kazak menen el bolup turaly, ölgön öldü, kalganybyz jurt bololu, Kenensary, Noruzbaiga katyn alyp berip uzataly degende murunku jyly ölgön jigitterdin, erlerdin aga-inileri bolboston alardyn eneleri, katyndary aiyl kurchap jatyp algan. Kene han kyrgyzdyn bir baş kişisine meŋi jolukturgun degende kyrgyzdar makul albagan. Kyrgyzdar akyry myndai degen: “Bulardy koio bersek birinchide, elibiz buzulat eken, eger öltürböstön bagyp jürsök kazaktar Törögeldini koio berbesten bagyp jürüp, Kenensary menen Noruzbaiga oro-para kylyp bulardy boşotup ketet eken». Jinalǧan elder: «Kene han Noruzbai kolgo tüşüptür dep ugup, öltüröbüz dep Kenensary jatkan jolbundun üiün kurchap kalgan». Jäne «Bulardyn ölgönün yrastoo üchün Kenensarynyn başyn orustun uluguna tartuu kylsaŋar Törögeldini boşotot degende, Jantai öz jakyn tuugandarynan Kalygul Alybek uulunan Kenensarynyn başyn berip, Ombudagy orustun jandyralsyna jibergen. Orus ulugu Kalygulga jana başka kyrgyz öküldörünö medal, chepken berip, Törögeldini boşotkon». Osyndai tektes sözderden soŋ, Kene Han, Nauryzbaidyŋ älpetterı, kiımderı sipattalyp, qazaq pen qyrǧyzdyŋ qaru-jaraqtary, attary da söz bolǧan. Qoqan hanyna ekı arbaǧa tiep aparǧan qazaq sarbazdarynyŋ bastary turaly (kapitan Rylsovtyŋ mälımetı) mülde aitylmaidy. Köptegen äŋgımelerdı Qalyǧūldyŋ (1899 jyly ölgen) öz auzynan 1895-jyly jazyp aldym, «Kenensarynyn başyn alyp barganda algan altyn medaldary bar eken» dei kele, onyŋ naqty köptegen derekterın keltırmegendei. Avtor: «Kökjal Baraktan (1770-jyl) baştalgan kyrgyz-kazak soguşu el chabyş, kedei-dyikan orto charbany eziş, öltürüş, jylky tiiiş menen jürüp, keede jaraş, keede uruş bolup, kedeiden miŋdegen kişiler, baatyrlar kyrylyp, alardyn ech biri aitylbastan, alar aman-esen kalgansyp, baiaky kankor feodal manaptardan ondogon gana kişileri, kansorguchtar ölgön bolso, alar gana aitylgan. Bul kyrgyz-kazaktyn arasyndagy jaŋjal 77 jyldan kiiin kan sorguch Kenehan, Noruzbai, Erjan, Kudaimende törölördün kyrgyzdan öltürülgönü menen toktodu»,- dep, būl taraulardy kommunistık ruhta tüiındeidı (öz sözı me... kım bılsın?). Ärine, öz elıŋnıŋ osaldyǧy, älsızdık-qatıgezdıgı turaly jazu, eşkımge de oŋai emes! Sondyqtan bolar, Belek jaryqtyqtyŋ, handy bır adamdar emes, «jalpy jinalǧan köpşılık tobyr öz betterınşe jazalady (rasprava)» retınde keltıruge tyrysqandyǧy! Būl jerde ne aituǧa bolady, sondai ǧūlama adam, ejelden kele jatqan, «Hannyŋ basyn han alar; Qonaqty jäbırleuge jol joq... t.b.»siiaqty, Ūly Dala qaǧidasynyŋ būzylǧandyǧyn bılmedı, tüsınbedı dep aituǧa auyzymyz barmaidy! Bıraq, ol ata-dästür saqtalmady... Taraulardyŋ «Abylai Han uuly Kene Handyn Kyrgyz menen soguşu» dep ataluy da, oilantady. Nege, qazaq-qyrǧyz soǧysy demegen? Tıpten, Halyqaralyq Zaŋdylyqtarǧa jügınsek, (sol kezdegı qyrǧyzdyŋ Qoqan elı ekenın eskerıp), būl – «Qazaq pen Qoqan Handyqtarynyŋ soǧysy» ataluy kerek emes pe? Al Qoqan handyǧy ol kezde Ūlybritaniianyŋ qoldauyn (Reseige qarsy qoldanǧan) sezıne bastaǧan. Būqara ämırlıgımen, Taşkent jäne basqa jerler üşın, Hiua Handyǧymen baǧynyşty elder üşın, tatu qarym-qatynasta bolǧan joq. Solai bola tūra, Kene Hannyŋ Reseige qas ekenın bıle tūra, Qazaq Handyǧyn qūrtuǧa bırınşı kezekte müddelı boldy! Özderınıŋ de keşıkpei, Resei bodandyǧyna tüsetındıkterın ūǧyna almady. Qazaq-qyrǧyz arasyndaǧy şaiqastardyŋ bastaluyna äleumettık-tūrmystyq (jylqy ūrlau t.s.s.) deŋgeidegı sebepterge bailanystyrǧan sol kezdıŋ adamdarynan, Orta Aziiadaǧy kürdelı - saiasi, ekonomikalyq ahualdyŋ sebepker ekendıgın tüsındırmegendıkterıne renjuge qaqymyz joq bolar...Azken Altai
Abai.kz
