Qazaqstan týrızmi degende «ashyq aspan astyndaǵy murajaı» atanǵan Mańǵystaý týrızmi tasada qala almaıdy. Óńirde qazir bul baǵytta biraz jumystar jasalynyp, birqatar baǵyttar baǵamdaldy. Áıtse de «týrızmdi túgendeı aldyq» dep toqmeıilsýge áli erte. «Syrt kóz – synshy» degendeı, bolashaǵynan úlken úmit kúttirer óreli jastardyń biri, túrkitanýshy, ólketanýshy Bekbolat TÓLEGENULYMEN Mańǵystaý týrızmi baǵytynda suhbattasqan edik.
– Bekbolat, siz óńirdiń ón boıyna jıi saparǵa shyǵyp, zerttep-zerdelep júrgen izdenýshi retinde túbekte týrızmdi qandaı baǵyttarda damyta túsýge bolady dep oılaısyz?
– Iá, Mańǵystaý oblysynyń týrıstik áleýetin birneshe baǵyttarda damytýǵa bolady. Onyń biri – klassıkalyq týrızm, ıaǵnı Kaspıı teńizi, qala arqyly deýge bolady. Biraq teńiz jer betinde tek bizde ǵana ma? Biz sheteldikterdi nemen qyzyqtyra alamyz? Osy jaǵyn oılaý kerek. Bizdiń basqa óńirlerden aıyrmashylyǵymyz tabıǵı jáne tarıhı, mádenı muralarymyz – eskertkishterimizdi tanystyrý múmkindigimiz. Muny óńirdiń ózindik kelbeti deýge bolady. Sondaı-aq Mańǵystaýda ekotýrzımdi – óńirdiń landshafttyq, ekologııalyq erekshelikterin kórsetýge negizdelgen ekologııalyq týrızmdi damytýǵa bolady. Óńirde barynsha qolaıly týrızm túri – etnotýrızm. Aty aıtyp turǵandaı, bul baǵyttyń da kókjıegi keń, ıaǵnı óńirdiń qolóneri, etnoaýyldar, jalpy ulttyq erekshelikteri dep túsinýge bolady. Atalmysh baǵytta Adaı jylqysyn damytý isin, qolóner men zergerlikti, aýyldyq jerlerdiń ózinde sırep kele jatqan kıiz basý, baý-basqur toqý, shı oraý, tekemet oıý, atqa shabý, kıiz úı, dombyra jasaý, qamshy órý, taǵy basqa ulttyq salt-dástúrlerdi, óner, eńbek, sáýlet isterin qamtýǵa bolady. Kelesi týrızm túri tabıǵı, geologııalyq nysandardy kórsetý arqyly júzege asatyn bıotýrızm desek, taǵy bir baǵyt retinde kásipqoılarǵa arnalǵan ekstremaldy týrızm baǵytyn aıta alamyz. Mańǵystaýda qazirdiń ózinde avtorallı ótkizilip keledi. Endi osyny keńeıtip, sý astyna túsý, bizdegi jal-jal qumdardyń ústinde bolý nemese paraplandar arqyly Ústirt kemerlerinen sekirý, ózge de ártúrli tabıǵat jaǵdaıynda jarystar uıymdastyrýǵa bolady. Jáne geotýrızm asa keń tanymal bolmaǵanmen, bul kóptegen ǵylym, ásirese jaratylystaný ǵylymdarynda, kásibı jıhangerlerge qyzyqty dúnıe bolar edi. Sebebi bul arqyly biz Mańǵystaýdyń ózindik geologııalyq turǵydaǵy tabıǵı jáne geomorfologııalyq landshaftyq erekshelikterin tanystyrýǵa múmkindik alamyz.
– Sizdińshe týrızmdi damytýda olqy túsip, tasada qalyp kele jatqan tustar bar ma? Sondaı-aq, qazir kıeli oryndar basynda týrıster qaptap júredi. Bul zııarat pa, týrıstik saıahat pa? Munyń quqyqtyq rettelýi nemese qadaǵalanatyn tártibi bar ma?
– Mańǵystaýdyń tarıhynyń ózin ekige bólýge bolady. Birinshisi – tabıǵat jasaǵan tarıh, ekinshisi – adamzat jasaǵan tarıh. Ekeýi bir-birimen ushtasyp jatady. Ólkeniń tabıǵaty men tarıhyn bólip qaraý qıyn, ekeýi birge júredi, kóptegen oqıǵalardyń kýágeri bolǵan jerler, tabıǵattyń sony týyndylary – kelýshilerge eń birinshi qýana kórsetetin jáne olardy súısindire alatyn qundylyqtarymyz. Qazirgi tańda júrgizilip jatqan jumystarǵa qarap tasada qalyp jatqan tustar joq deýge bolatyn shyǵar. Al Mańǵystaý týrızmin damytý, tipti jarnamalaý úshin kópshilikke málim nemese beımálim degen uǵymdarmen jumys isteý kerek sııaqty. Mańǵystaýdyń eskertkishteri biraz belgili dep oılaımyz, aldaǵy ýaqytta sheteldikterdi aıtpaǵanda, qazaqstandyqtar úshin belgisiz bolyp kelgen oryndardy, nysandardy tanyta túsý qajet. Al zııarat etý buryn da bolǵan, qazir de bar jáne bolashaqta da joıylyp ketetin dástúr emes. Ol ınfraqurylymnyń bolý-bolmaýyna qaramaı damyp jatqan baǵyt. Durys aıtasyz, onyń basqa da qyrlary bar. Jurt ony kópshilikpen ótetin týrızm retinde qabyldaıdy da, nysannyń kıeli oryn ekeni umyt qaldyrady, sol sebepten adamdardyń ózin-ózi ustaý tártipterinde olqylyqtar ketip jatady. Biz muny der kezinde qolǵa alyp, tártibi boıynsha, arnaıy nusqaýlyǵy boıynsha qalyptastyrýymyz kerek jáne sol jerge baratyn adamdar ony minsiz oryndaý mindetin qoıý kerek. Mysaly, Izraıl, Iran elderiniń de týrısterge kórsetetin eskertkishteri, nysandary kóp, biraq kelýshiler ol jerdiń tártibin qatań saqtaýy tıis. Bizdiń elimizde de osy máseleler eskerilgeni durys dep oılaımyz. Jalpy, salada bolashaqta perspektıvasy bar jumystar kóp. Mysaly, tarıhı eskertkishterdi qazý-zertteý jumystarynda praktıka retinde elimizdegi úlken ýnıversıtterdegi arheologııalyq, arhıtektýralyq saladaǵy stýdentterdi qatystyrýǵa bolady. Bul, birinshiden, jastardyń óresin keńeıtýge, elin, jerin tanýyna, súıýine yqpal etse, ekinshiden, arzan eńbek kúshi. Osylaısha, bir-birimen baılanysty, birin-biri tolyqtyryp turatyn jumystardy jasaýǵa bolady. Munyń bári túptep kelgende, estetıkalyq týrızmge alyp keledi. Ǵalym Serikbol Qondybaı aǵamyzsha aıtsaq, jerdiń bolmysy, jerdiń túsinigi, tipti jerdiń qasıeti adamdy erekshe bir oılaý qabiletine jetelep, demaldyrýǵa sebi tıedi. Sýretti, zergerlik buıymdy kórgende adamnyń jany raqattanyp, kózi qýanyp, kóńili demalady ǵoı, sol sekildi tabıǵattyń, jerdiń jaýharyn kórgende adam jan-jaqty demalady. Týrızmde mindetti túrde «salýly tósek, salqyn úı» degendeı jaıly jaǵdaı jasaý maqsat emes, shynaıy tabıǵattyń ózin kórý adamǵa aıryqsha rýhanı kúsh beredi.
– Mańǵystaýdaǵy týrızmniń qazirgi ahýaly qaı deńgeıde dep oılaısyz?
– Bul sala áli de tolyqtaı konveıerlik baǵytqa qoıylmaǵan. Ishki týrızmdi bylaı qoıǵanda, syrttan keletin týrısterdiń sanyn sanaqta ustap otyrý óte qıyn, olardyń kóbi ártúrli jolmen keledi, olarǵa kómektesetin, olardy tirkep otyratyn ortalyq joq jáne oblys boıynsha biren-saran ǵana ishki týrızm baǵyty boıynsha ekskýrsııalar uıymdastyratyn kompanııalardyń ózi az, az bolǵandyqtan keıbir kezderde baǵalary kóńilden shyǵa qoımaıdy. Kóbi óziniń baǵytyn sheteldiktermen baılanystyrǵan soń baǵasy qymbat bolady, ol óz kezeginde týrısterdi alystatýǵa áser etedi. Sheteldiktiń bári qaltaly emes qoı, qaltaly bolǵannyń ózinde árnárseniń óziniń shamasy, reti bar. Týrısterdi tasymaldaý quny, baǵytynda árkelkilik bar jáne olardyń qaýipsizdik jaǵy, olarǵa beriletin maǵlumat sııaqty dúnıeler árkimniń jasaǵan eńbegine ártúrli bolyp keledi. Sondaı-aq salada aqparat, ıaǵnı jarnama jetispeıdi. Keń tanymaldylyq kerek, qonaqtardy kútip alýda qolaılylyq kerek. Jumys jasalmaı jatyr dep te aıtpaımyz, biraq qanaǵattanarlyq deńgeıde dep te aıta almaımyz. Aqparattardy taratyp, kelgen týrısterdi qadaǵalap, rettestirip, olarǵa baǵyt-baǵdar berip otyratyn ortalyqtar qajet. Buǵan deıin týrısterdi teńiz jaǵasyndaǵy demalys oryndaryna alyp kelgen, teńizdiń jyly bolý maýsymy ári ketse úsh aı, odan ári aspaıdy. Jalǵyz «Kendirli» – onyń jylý ortalyǵy kópshilikke arnalmaǵan, ol tek «Ózenmunaıgaz» munaıshylaryna arnalǵan. Ol jaqqa joldamanyń satylmaıtyny da ókinishti. Ekinshiden, alys. Kelgen týrıstiń bári tek teńiz dep kelmeıdi, olar tarıhı-tabıǵı eskertkishterdi, estetıkany, ekzotıkany, osy jerdiń marsıandyq peızajyn kórip, sodan lázzat alý úshin de keledi. Durys uıymdastyrylyp, durys servıstik qyzmet kórsetilse, qonaqtardyń da Qazaqstan týraly oıy jaqsy bolady. Qandaı baǵyttaǵy, qandaı pıǵyldaǵy adamdar kelip otyrǵanyn statıstıkalyq turǵydan tirkep, qadaǵalap otyrýdyń esh aıyby joq. Qazir kim kelip, kim shyǵyp jatqanyn esepke alý óte qıyn. Tarıhı eskertkishterge qol suǵatyndary bar shyǵar, temir izdeıtin arnaıy quraldarmen júretin adamdar bar ekeni de jasyryn emes. Mańǵystaý jerinde ómir súrgen ejelgi janýarlar qaldyqtarynyń, basqa da baǵa jetpes qundylyqtardyń oblystan, tipti elden shyǵyp ketip jatpasyna kim kepil? Týrızmdi damytamyz dep júrip asyldarymyzdan aıyrylyp qalmasaq eken degen tilek qoı bizdiki. Týrızmdi damytýǵa mindettimiz, biraq tártip jaǵyn tasada qaldyrmaýymyz kerek. «Ushyqtaı sala «jazyldyń ba?» deýge bolmaıtyny sııaqty, birte-birte týrızmniń kemeldengen kezine de jetermiz, biraq oǵan deıin qaýipsizdik, tártip máselelerin umyt qaldyrmaı, birinshi kezekte jolǵa qoıyp alýymyz kerek dep oılaımyn.
Áńgimelesken Gúlaıym ShYNTEMIRQYZY, «Egemen Qazaqstan», Mańǵystaý oblysy
