قازاقستان ءتۋريزمى دەگەندە «اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي» اتانعان ماڭعىستاۋ ءتۋريزمى تاسادا قالا المايدى. وڭىردە قازىر بۇل باعىتتا ءبىراز جۇمىستار جاسالىنىپ، بىرقاتار باعىتتار باعامدالدى. ايتسە دە «ءتۋريزمدى تۇگەندەي الدىق» دەپ توقمەيىلسۋگە ءالى ەرتە. «سىرت كوز – سىنشى» دەگەندەي، بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەر ورەلى جاستاردىڭ ءبىرى، تۇركىتانۋشى، ولكەتانۋشى بەكبولات تولەگەنۇلىمەن ماڭعىستاۋ ءتۋريزمى باعىتىندا سۇحباتتاسقان ەدىك.
– بەكبولات، ءسىز ءوڭىردىڭ ءون بويىنا ءجيى ساپارعا شىعىپ، زەرتتەپ-زەردەلەپ جۇرگەن ىزدەنۋشى رەتىندە تۇبەكتە ءتۋريزمدى قانداي باعىتتاردا دامىتا تۇسۋگە بولادى دەپ ويلايسىز؟
– ءيا، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تۋريستىك الەۋەتىن بىرنەشە باعىتتاردا دامىتۋعا بولادى. ونىڭ ءبىرى – كلاسسيكالىق تۋريزم، ياعني كاسپي تەڭىزى، قالا ارقىلى دەۋگە بولادى. بىراق تەڭىز جەر بەتىندە تەك بىزدە عانا ما؟ ءبىز شەتەلدىكتەردى نەمەن قىزىقتىرا الامىز؟ وسى جاعىن ويلاۋ كەرەك. ءبىزدىڭ باسقا وڭىرلەردەن ايىرماشىلىعىمىز تابيعي جانە تاريحي، مادەني مۇرالارىمىز – ەسكەرتكىشتەرىمىزدى تانىستىرۋ مۇمكىندىگىمىز. مۇنى ءوڭىردىڭ وزىندىك كەلبەتى دەۋگە بولادى. سونداي-اق ماڭعىستاۋدا ەكوتۋرزيمدى – ءوڭىردىڭ لاندشافتتىق، ەكولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتۋگە نەگىزدەلگەن ەكولوگيالىق ءتۋريزمدى دامىتۋعا بولادى. وڭىردە بارىنشا قولايلى تۋريزم ءتۇرى – ەتنوتۋريزم. اتى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل باعىتتىڭ دا كوكجيەگى كەڭ، ياعني ءوڭىردىڭ قولونەرى، ەتنواۋىلدار، جالپى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. اتالمىش باعىتتا اداي جىلقىسىن دامىتۋ ءىسىن، قولونەر مەن زەرگەرلىكتى، اۋىلدىق جەرلەردىڭ وزىندە سيرەپ كەلە جاتقان كيىز باسۋ، باۋ-باسقۇر توقۋ، شي وراۋ، تەكەمەت ويۋ، اتقا شابۋ، كيىز ءۇي، دومبىرا جاساۋ، قامشى ءورۋ، تاعى باسقا ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى، ونەر، ەڭبەك، ساۋلەت ىستەرىن قامتۋعا بولادى. كەلەسى تۋريزم ءتۇرى تابيعي، گەولوگيالىق نىسانداردى كورسەتۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىن بيوتۋريزم دەسەك، تاعى ءبىر باعىت رەتىندە كاسىپقويلارعا ارنالعان ەكسترەمالدى تۋريزم باعىتىن ايتا الامىز. ماڭعىستاۋدا قازىردىڭ وزىندە اۆتوراللي وتكىزىلىپ كەلەدى. ەندى وسىنى كەڭەيتىپ، سۋ استىنا ءتۇسۋ، بىزدەگى جال-جال قۇمداردىڭ ۇستىندە بولۋ نەمەسە پاراپلاندار ارقىلى ءۇستىرت كەمەرلەرىنەن سەكىرۋ، وزگە دە ءارتۇرلى تابيعات جاعدايىندا جارىستار ۇيىمداستىرۋعا بولادى. جانە گەوتۋريزم اسا كەڭ تانىمال بولماعانمەن، بۇل كوپتەگەن عىلىم، اسىرەسە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىندا، كاسىبي جيھانگەرلەرگە قىزىقتى دۇنيە بولار ەدى. سەبەبى بۇل ارقىلى ءبىز ماڭعىستاۋدىڭ وزىندىك گەولوگيالىق تۇرعىداعى تابيعي جانە گەومورفولوگيالىق لاندشافتىق ەرەكشەلىكتەرىن تانىستىرۋعا مۇمكىندىك الامىز.
– سىزدىڭشە ءتۋريزمدى دامىتۋدا ولقى ءتۇسىپ، تاسادا قالىپ كەلە جاتقان تۇستار بار ما؟ سونداي-اق، قازىر كيەلى ورىندار باسىندا تۋريستەر قاپتاپ جۇرەدى. بۇل زيارات پا، تۋريستىك ساياحات پا؟ مۇنىڭ قۇقىقتىق رەتتەلۋى نەمەسە قاداعالاناتىن ءتارتىبى بار ما؟
– ماڭعىستاۋدىڭ تاريحىنىڭ ءوزىن ەكىگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى – تابيعات جاساعان تاريح، ەكىنشىسى – ادامزات جاساعان تاريح. ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن ۇشتاسىپ جاتادى. ولكەنىڭ تابيعاتى مەن تاريحىن ءبولىپ قاراۋ قيىن، ەكەۋى بىرگە جۇرەدى، كوپتەگەن وقيعالاردىڭ كۋاگەرى بولعان جەرلەر، تابيعاتتىڭ سونى تۋىندىلارى – كەلۋشىلەرگە ەڭ ءبىرىنشى قۋانا كورسەتەتىن جانە ولاردى سۇيسىندىرە الاتىن قۇندىلىقتارىمىز. قازىرگى تاڭدا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستارعا قاراپ تاسادا قالىپ جاتقان تۇستار جوق دەۋگە بولاتىن شىعار. ال ماڭعىستاۋ ءتۋريزمىن دامىتۋ، ءتىپتى جارنامالاۋ ءۇشىن كوپشىلىككە ءمالىم نەمەسە بەيمالىم دەگەن ۇعىمدارمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك سياقتى. ماڭعىستاۋدىڭ ەسكەرتكىشتەرى ءبىراز بەلگىلى دەپ ويلايمىز، الداعى ۋاقىتتا شەتەلدىكتەردى ايتپاعاندا، قازاقستاندىقتار ءۇشىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ورىنداردى، نىسانداردى تانىتا ءتۇسۋ قاجەت. ال زيارات ەتۋ بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بار جانە بولاشاقتا دا جويىلىپ كەتەتىن ءداستۇر ەمەس. ول ينفراقۇرىلىمنىڭ بولۋ-بولماۋىنا قاراماي دامىپ جاتقان باعىت. دۇرىس ايتاسىز، ونىڭ باسقا دا قىرلارى بار. جۇرت ونى كوپشىلىكپەن وتەتىن تۋريزم رەتىندە قابىلدايدى دا، نىساننىڭ كيەلى ورىن ەكەنى ۇمىت قالدىرادى، سول سەبەپتەن ادامداردىڭ ءوزىن-ءوزى ۇستاۋ تارتىپتەرىندە ولقىلىقتار كەتىپ جاتادى. ءبىز مۇنى دەر كەزىندە قولعا الىپ، ءتارتىبى بويىنشا، ارنايى نۇسقاۋلىعى بويىنشا قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك جانە سول جەرگە باراتىن ادامدار ونى ءمىنسىز ورىنداۋ مىندەتىن قويۋ كەرەك. مىسالى، يزرايل، يران ەلدەرىنىڭ دە تۋريستەرگە كورسەتەتىن ەسكەرتكىشتەرى، نىساندارى كوپ، بىراق كەلۋشىلەر ول جەردىڭ ءتارتىبىن قاتاڭ ساقتاۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە وسى ماسەلەلەر ەسكەرىلگەنى دۇرىس دەپ ويلايمىز. جالپى، سالادا بولاشاقتا پەرسپەكتيۆاسى بار جۇمىستار كوپ. مىسالى، تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قازۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىندا پراكتيكا رەتىندە ەلىمىزدەگى ۇلكەن ۋنيۆەرسيتتەردەگى ارحەولوگيالىق، ارحيتەكتۋرالىق سالاداعى ستۋدەنتتەردى قاتىستىرۋعا بولادى. بۇل، بىرىنشىدەن، جاستاردىڭ ورەسىن كەڭەيتۋگە، ەلىن، جەرىن تانۋىنا، سۇيۋىنە ىقپال ەتسە، ەكىنشىدەن، ارزان ەڭبەك كۇشى. وسىلايشا، ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇراتىن جۇمىستاردى جاساۋعا بولادى. مۇنىڭ ءبارى ءتۇپتەپ كەلگەندە، ەستەتيكالىق تۋريزمگە الىپ كەلەدى. عالىم سەرىكبول قوندىباي اعامىزشا ايتساق، جەردىڭ بولمىسى، جەردىڭ ءتۇسىنىگى، ءتىپتى جەردىڭ قاسيەتى ادامدى ەرەكشە ءبىر ويلاۋ قابىلەتىنە جەتەلەپ، دەمالدىرۋعا سەبى تيەدى. سۋرەتتى، زەرگەرلىك بۇيىمدى كورگەندە ادامنىڭ جانى راقاتتانىپ، كوزى قۋانىپ، كوڭىلى دەمالادى عوي، سول سەكىلدى تابيعاتتىڭ، جەردىڭ جاۋھارىن كورگەندە ادام جان-جاقتى دەمالادى. تۋريزمدە مىندەتتى تۇردە «سالۋلى توسەك، سالقىن ءۇي» دەگەندەي جايلى جاعداي جاساۋ ماقسات ەمەس، شىنايى تابيعاتتىڭ ءوزىن كورۋ ادامعا ايرىقشا رۋحاني كۇش بەرەدى.
– ماڭعىستاۋداعى ءتۋريزمنىڭ قازىرگى احۋالى قاي دەڭگەيدە دەپ ويلايسىز؟
– بۇل سالا ءالى دە تولىقتاي كونۆەيەرلىك باعىتقا قويىلماعان. ىشكى ءتۋريزمدى بىلاي قويعاندا، سىرتتان كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانىن ساناقتا ۇستاپ وتىرۋ وتە قيىن، ولاردىڭ كوبى ءارتۇرلى جولمەن كەلەدى، ولارعا كومەكتەسەتىن، ولاردى تىركەپ وتىراتىن ورتالىق جوق ءجانە وبلىس بويىنشا ءبىرەن-ساران عانا ىشكى تۋريزم باعىتى بويىنشا ەكسكۋرسيالار ۇيىمداستىراتىن كومپانيالاردىڭ ءوزى از، از بولعاندىقتان كەيبىر كەزدەردە باعالارى كوڭىلدەن شىعا قويمايدى. كوبى ءوزىنىڭ باعىتىن شەتەلدىكتەرمەن بايلانىستىرعان سوڭ باعاسى قىمبات بولادى، ول ءوز كەزەگىندە تۋريستەردى الىستاتۋعا اسەر ەتەدى. شەتەلدىكتىڭ ءبارى قالتالى ەمەس قوي، قالتالى بولعاننىڭ وزىندە ارنارسەنىڭ ءوزىنىڭ شاماسى، رەتى بار. تۋريستەردى تاسىمالداۋ قۇنى، باعىتىندا اركەلكىلىك بار جانە ولاردىڭ قاۋىپسىزدىك جاعى، ولارعا بەرىلەتىن ماعلۇمات سياقتى دۇنيەلەر اركىمنىڭ جاساعان ەڭبەگىنە ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. سونداي-اق سالادا اقپارات، ياعني جارناما جەتىسپەيدى. كەڭ تانىمالدىلىق كەرەك، قوناقتاردى كۇتىپ الۋدا قولايلىلىق كەرەك. جۇمىس جاسالماي جاتىر دەپ تە ايتپايمىز، بىراق قاناعاتتانارلىق دەڭگەيدە دەپ تە ايتا المايمىز. اقپاراتتاردى تاراتىپ، كەلگەن تۋريستەردى قاداعالاپ، رەتتەستىرىپ، ولارعا باعىت-باعدار بەرىپ وتىراتىن ورتالىقتار قاجەت. بۇعان دەيىن تۋريستەردى تەڭىز جاعاسىنداعى دەمالىس ورىندارىنا الىپ كەلگەن، تەڭىزدىڭ جىلى بولۋ ماۋسىمى ءارى كەتسە ءۇش اي، ودان ءارى اسپايدى. جالعىز «كەندىرلى» – ونىڭ جىلۋ ورتالىعى كوپشىلىككە ارنالماعان، ول تەك «وزەنمۇنايگاز» مۇنايشىلارىنا ارنالعان. ول جاققا جولدامانىڭ ساتىلمايتىنى دا وكىنىشتى. ەكىنشىدەن، الىس. كەلگەن ءتۋريستىڭ ءبارى تەك تەڭىز دەپ كەلمەيدى، ولار تاريحي-تابيعي ەسكەرتكىشتەردى، ەستەتيكانى، ەكزوتيكانى، وسى جەردىڭ مارسياندىق پەيزاجىن كورىپ، سودان ءلاززات الۋ ءۇشىن دە كەلەدى. دۇرىس ۇيىمداستىرىلىپ، دۇرىس سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتىلسە، قوناقتاردىڭ دا قازاقستان تۋرالى ويى جاقسى بولادى. قانداي باعىتتاعى، قانداي پيعىلداعى ادامدار كەلىپ وتىرعانىن ستاتيستيكالىق تۇرعىدان تىركەپ، قاداعالاپ وتىرۋدىڭ ەش ايىبى جوق. قازىر كىم كەلىپ، كىم شىعىپ جاتقانىن ەسەپكە الۋ وتە قيىن. تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە قول سۇعاتىندارى بار شىعار، تەمىر ىزدەيتىن ارنايى قۇرالدارمەن جۇرەتىن ادامدار بار ەكەنى دە جاسىرىن ەمەس. ماڭعىستاۋ جەرىندە ءومىر سۇرگەن ەجەلگى جانۋارلار قالدىقتارىنىڭ، باسقا دا باعا جەتپەس قۇندىلىقتاردىڭ وبلىستان، ءتىپتى ەلدەن شىعىپ كەتىپ جاتپاسىنا كىم كەپىل؟ ءتۋريزمدى دامىتامىز دەپ ءجۇرىپ اسىلدارىمىزدان ايىرىلىپ قالماساق ەكەن دەگەن تىلەك قوي بىزدىكى. ءتۋريزمدى دامىتۋعا مىندەتتىمىز، بىراق ءتارتىپ جاعىن تاسادا قالدىرماۋىمىز كەرەك. «ۇشىقتاي سالا «جازىلدىڭ با؟» دەۋگە بولمايتىنى سياقتى، بىرتە-بىرتە ءتۋريزمنىڭ كەمەلدەنگەن كەزىنە دە جەتەرمىز، بىراق وعان دەيىن قاۋىپسىزدىك، ءتارتىپ ماسەلەلەرىن ۇمىت قالدىرماي، ءبىرىنشى كەزەكتە جولعا قويىپ الۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
اڭگىمەلەسكەن گۇلايىم شىنتەمىرقىزى، «ەگەمەن قازاقستان»، ماڭعىستاۋ وبلىسى
