Kóshpelilerdiń myńjyldyqtarǵa ulasqan Kún túbine jorytqan dańqty joryqtary tarıh qoınaýyna sińip tekke joǵalǵan joq. Ol sol sahara kóshpelileriniń qara shańyraǵynyń ıesi – qazaq halqynyń oı-sanasynda saqtalyp, rýhanı mádenıetine negiz boldy. Sondyqtan kóshpelilik ómir salty – áskerı ónermen bite qaınasqan, sabaqtasqan, salalasqan erekshe turpatty, tóltýma mádenıetti dúnıege ákeldi dese de bolady. Sonyń aıǵaǵy «Aqsaq qulan», «El aıyrylǵan» kúıleri, Dospanbet, Shalkıiz, Qaztýǵan, Jıembet, Marǵasqa muralary. Barlyǵy eldikke úndeıtin, erlikti madaqtaıtyn, batyrlyq rýhqa toly aldaspan jyrlar. Munyń túp negizi – kóshpelilerdiń únemi soǵys jaǵdaıynda ǵumyr keshýinde jatyr der edik.
Qazirgi qoǵamtanýshylardyń tilimen aıtqanda, áskerı-demokratııalyq qurylym júıesi saltanat qurǵan Eýrazııa kóshpelileri Eýropa otyryqshylary ot qarýlarǵa ıe bolǵansha álemge at ústinen qarady. Qashanda jınaqylyq, sergektik, jaýyngerlik bapta bolý – kóshpeliler úshin ulanǵaıyr keńistikte erkin ómir súrýdiń ári basqalardan ústem bolýdyń alǵysharty edi. Ol zamanda, ámándá, er jigittiń aty kermede baılaýly, naızasy beldeýde súıeýli turdy. At jalyn tartyp minýge jaraıtyn erkek kindikti bitken tótennen joryq dabyly qaǵylyp, atoı salynyp, ata-baba árýaǵy shaqyrylǵanda túgel dúrik kóterilip, demde bórili baıraqty týdyń astynan tabylyp, lezde súreń salysyp jaýǵa attanyp kete alatyn. Otbasy, oshaq qasynda jatyp aýyryp ólý – qorlyqtyń úlkeni, al túzde jaý qolynan ajal qushýdy Táńirdiń syıyna balaıtyn kóshpeliler, meıli joryqta júrsin, meıli el ishinde bolsyn, qaıǵyǵa berilip, úıkúshik borkemiktershe kúıki án aıtpaıtyn. Týmasynan jaýjúrek kóshpeli jurttyń sarbazdaryna qaıǵy baptap bordaı ezilý, kúırektik tanytý jat edi. Qaıyńnyń bezindeı qatty, qaraǵaıǵa qarsy bitken butaqtaı myqty bolý, basqa túsken qıynshylyqtyń yǵynda júnjip ketpeý – kıiz týyrlyqty jaýynger jurttyń jaýgershilik ómir salty shyńdaǵan berik ustanymy edi. Óıtkeni, qaıǵyǵa salyný, zar tógip, zapyran shegý – jaýyngerlik rýhty álsiretpek.
Rýhy álsiregen sarbazdyń jaýǵa atoı salyp shaıqaspaq túgili, qosyn bolyp erýge jaramaıtyny belgili. Osyndaıda ataqty Shyńǵys hannyń zarlaýyq, jylańqy án aıtqandardy qatań jazalaǵany eske túsedi. Qaıǵyly án-kúı jaılaǵan memlekettiń bolashaǵy joq ekenin osydan eki myń jyl buryn ómir súrgen qytaıdyń uly tarıhshysy Syma ıan da (b.z.b. 145-86 j.) jazyp qaldyrǵan: «Ólimge boı usynǵan memlekettiń án-kúıi qaıǵyly, janyńdy qulazytady. Al halqynyń kórgen kúni qorlyq bolyp keledi».
Eldiń rýhyn túsiretin jasyq án aıtýǵa tyıym salý bertinge deıin kelgenge uqsaıdy. Ásirese, ol mynaý Qapqazdaǵy taý halyqtarynda kúni keshege deıin saqtalyp kelse kerek. Oǵan dálel ataqty ımam Shámildiń myna bir áńgimesi.
Reseı otarshyldaryna qarsy shırek ǵasyr boıy qaıtpaı soǵysqan Shámildi bul kúnde kim bilmeıdi?! Bir kúni sol Shámil keskilesken qandy urystardyń birinen soń, alamandaryna tynys bergen es jııar shaqta bir jaýyngeriniń muńly áýenge salyp otyrǵanyn qulaǵy shalypty. Sarbazdaryn dereý dúrk kóterip, sapqa turǵyzǵan Shámil álgi ánshini qalyń qoldyń aldyna shyǵaryp qatań eskertý jasapty; sonan soń, kimde-kim budan bylaı muńly, qaıǵyly án aıtatyn bolsa, soǵan aıaýsyz dúre soǵylsyn degen pármen beripti. Sóıtip, Shámilge ergen taý taıpalary qaıǵyly án salýdan sap tıylypty. Kúnderdiń-kúninde bir bıik shyńdy bekinis qyp, jaý jasaǵyn tosyp jatqan Shámildiń qulaǵyna áldeqaıdan muńly áýenniń álsiz úni talyp jetipti. «Kim de bolsa, ustap alyp jazalańdar», – dep buıyrypty. Jan dármen tún qushaǵyna súńgigen jaýyngerler, sálden soń bastary salbyrap, Shámildiń aldyna qaıtyp kelipti. «Qaıda, álgi zarjaq, nege bos qaıttyńdar», – dep surapty Shámil. Jasaýyldar etikteriniń basyna qarap, eshteńe aıta almaı kúmiljı bergen soń, qany basyna shaýyp, boıyn ashý býǵan Shámil saýalyn qaıta qoıypty. Endi keshikse, kósemderiniń qaharyna ózderi ushyraıtynyn sezgen jaýyngerleriniń biri:
– Dat, taqsyr, – depti.
– Aıt, – dese kerek Shámil.
– Taqsyr, ánniń ıesi kim ekenin anyqtadyq. Biraq jaza qoldaný túgili, ol adamnyń esimin sizge aıtýǵa batpaı turmyz.
– Osynshama batyldaryń jetpeıtin, onyń kim bolǵany sonshama, – dep tańyrqapty Shámil. – Jazalanbaýlaryńa men kepil, aıtyńdar jasyrmaı!
– Ol sizdiń anańyz eken, taqsyr, – depti jasaýyl.
Imam Shámil tunjyrap bir sát oıǵa batypty. Sálden soń:
– Onda dúreni maǵan soǵyńdar, anamnyń jazasyn ózim tartamyn.
Sóıtip, ózin jazaǵa buıyrylǵan jannyń dáregeıine keltirip, arqasyn jalańashtap, etpetińnen dúrege jatypty.
Alaıda, áziz basshyny sabaýǵa kim táýekel etsin, nóker bitken daǵdaryp qalypty.
– Qany, soq dúreni, – dep aqyrypty Shámil baǵanaǵy jasaýyldarynyń birine. Qolyna órme qamshyny eppen alǵan jasaýyl áıenshek qımylmen Imamdy jaılap ura bastapty. Sonda shydamaı ketken Shámil ornynan atyp turyp, álgi jasaýyldyń qolynan qamshyny julyp ala sala jon arqasynan shyqpyrta osyp-osyp jiberipti de: – Mine, osylaı soq meni, – dep dúrse qaıta jatypty. Amaly qalmaǵan jasaýyl Shámildiń buıryǵyn buljytpaı oryndaǵan eken desedi. Taý ańyzdary osylaı deıdi.
Munyń bárin nege aıtyp otyrmyz? Ásili, jylaý, joqtaý, zarlaý – ejelden áıel ǵurypty dúnıe.
Al, shyn máninde, el abyzdary – dana jyraýlar qolyna dombyra ustamaǵan ǵoı. Erterekte qadaý-qadaý ǵana ónerpazdardyń qolynan tabylatyn qara dombyra – ilkiden sal-seriler aspaby. Sodan bolar, dombyranyń baǵy sal-seriler dáýiri – Birjan sal, Aqan seri, Balýan Sholaq zamanynda ashyldy; tynysy ánshilik-kúıshilik dástúr qanat jaıǵan Qurmanǵazy, Táttimbet kúıshi, Jaıaý Musa, Úkili Ybyraı, Muhıt ánshi dáýirinde keńidi. Muny uly ǵalym Shoqan Ýálıhanovta qýattaıdy. Óz eńbeginde ol HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap, el ishinde qobyzben tańdy tańǵa uryp, baǵzy dáýir jyrlaryn tolǵaıtyn jyrshylardyń azaıa túskenin, jurttyń jyrdan góri ánge kóbirek áýes bola bastaǵanyn, sonyń saldarynan dombyranyń qobyzdy yǵystyryp kele jatqanyn qynjyla baıandaıdy.
Al bizge jetken el aýzyndaǵy jyraýlardyń sıpaty, tipten bólek. Ańyz áńgimelerdiń eshqaısynan da qolyna dombyra ustap, óleń aıtqan birde-bir jyraý, bı, sheshen ushyraspaıdy. Máselen, Máshhúr Júsiptiń Buqar jyraýdy halyq ańyzdary boıynsha sýretteýine nazar aýdaraıyq: «Orta júz arǵyndaǵy tórtýyl Qarjas Altyntorydan shyqqan Qalqaman batyrdyń balasy Buqar jyraý atanǵan qarııa toqsan úsh jasynda Abylaı han aldynda jyr tolǵaǵan. Óz zamanyndaǵy jandar bul kisini kómekeı áýlıe desedi eken. Bir sóz bilmeıdi, tek kómeıi búlkildep jyrlaı bastaıdy eken».
Qazaqta «Nar balasy baqyrmas» degen sóz bar. Bizdiń elde Shoń bı (1828-1902) degen adam ótken. Onyń ádildigine, qaıyrymdylyǵyna, týrashyldyǵyna súısingen, razy bolǵan jurt: «Telǵozynyń Shońy – jaqsylardyń sońy» dep áspettep, ardaq tutqan. Sol Shoń birde alqaly jıynda kóppen birge máslıhat quryp otyrsa kerek. Bul HIH ǵasyrdyń sońy – el ómirine mol ózgeris kirip jatqan ýaqyt, sonymen birge el ishinde án óneriniń de saltanat quryp jatqan shaǵy degendeı. Shoń otyrǵan jıyn da ánsiz, kúısiz bolmapty. Án shalqyp, kúı tartylsa kerek. Osy jıynnyń ishinde Shoń balasy Ahmetjan (1870-1932) da bar eken deıdi. Buryn ákesinen ımenip dombyra ustamaıdy eken, sol joly ánshi, kúıshilerdiń ónerine eligip, shydamaı ketken bolýy kerek – Ahmetjan dombyramen ánge basypty.
Jurtpen birge Shoń bı de únsiz tyńdapty. Án aıaqtalǵan mezette eldiń bári Shońnyń aýzyn baǵypty. Shoń sonda: «Nar balasy baqyrmas bolar» dep Ahmetjandy tyıyp tastapty. Osy oqıǵadan keıin Ahmetjan myrza qolyna dombyra ustamaı ketken desedi.
Osyndaıda, onda nege «nar balalary» keıin ónerpaz atandy, seri bolyp, ánshilik, kúıshilik jolǵa tústi degen saýal týýy zańdy. Osyǵan qysqasha jaýap bere keteıik. Qazaq handyǵy birjola qulap, el tizgini Reseı otarshyldarynyń qolyna kóshkennen keıin san ǵasyrlar boıy saqtalyp kelgen, sahara jurtynyń ómir súrý daǵdysyna aınalǵan kóptegen qundylyqtar ózgeriske ushyrady. Jyraýlar tarıh sahnasynan ketti. Qara qyldy qaq jarǵan uly bıler ınstıtýty joıylyp, el basqarý júıesi kúıredi. Keshegi el qorǵany batyrlardyń ornyn eki aýyldyń ortasyn shań, eki rýdyń arasyn dań qylǵan barymtashylar basty. Buryn tas túıin, jyp-jınaqy jaýynger halyq, saýyqqoı, aıt pen toıshyl, meıramshyl jurtqa aınaldy. Ulttyń san ǵasyrlar boıy jaýgershilikke jumsalyp kelgen kúsh-qýaty, uzaq jyldarǵa sozylǵan beıbit zamanda, beınelep aıtqanda, «ózin qoıarǵa jer tappady» sharq uryp syrtqa shyǵar sańylaý izdedi. Sóıtip, syrtqa lyqsyǵan bula qýat halyq júregin saf altyndaı tóltýma óner formasynda jaryp shyqty. Baıaǵy «nar balalary» endi el kezip, saýyq-saıran salǵan sal-serilerge aınaldy. Biraq sonyń ózinde olar ózderiniń keshegi «nar balasy» ekenin umytpaı, ónerde de sol narlyqtyń qoltańbasyn qaldyrdy. Sóıtip, «elý jylda el jańa, júz jylda qazan» degendeı otarshyldyq qamytyn kıip, ómir salty kúrdeli ózgeristerge ushyraǵan qazaq jurty jańa dáýir kóshine ilikti. Bul ýaqytta tarıh dóńgelegi HIH ǵasyrdyń belinen asyp bara jatqan. (107-115 bb. Júsipbek Elebekov. Almaty, Óner, 2013. E.Tóleýtaı)
Al qazir HHI ǵasyr. Birjan sal, Aqan serilerden beri qansha ýaqyt ótip, qazaq halqynyń ómir súrý formasy ózgeriske tústi. Kóshpelilik ómirden qol úzgen qazaq halqy HH ǵasyrdyń 30-jyldarynan bastap kúshtep ujymdastyrý saıasaty kesirinen alapat ashtyqqa ushyrap, qalǵan jaqsysy men jaısańyn 1937 jylǵy saıası qýǵyn-súrgini kezinde qýǵynǵa salyp qurtty. Soǵys jyldary men tyń kóterý kezinde, Keńes odaǵy dáýirlep turǵan shaqta ulttyń mádenıeti, tili men dilinen múlde aıyrylyp qala jazdap, táýelsizdikke aıaq iliktirdik. Ólgenimiz tirildi, óshkenimiz jandy. Sal-serilik óner de quryp ketpepti. Tek syrtqy túrin ózgertken, jańasha jol tapqan. Sol sal-serilerdiń búgingi sarqyty bar eken.
«Erekeń – Erlan Tóleýtaı ózi de, óneri de, tanymy da, bolmysy da bólek adam. Birneshe ónerdi bir boıyna syıǵyzǵan, naǵyz sınkretti ónerdiń XXI ǵasyrdaǵy ıesi – osy Erekeń! Onyń zeınetinen beıneti mol, kózge kórinbeıtin kóp jumysynyń barlyǵynda eldik degen uǵym jatady.
Onyń marqum Tákeń – Talasbek Ásemqulovpen az ǵana dıdar-ǵaıyp ýaqytta pikirles, syrlas, bolyp ketýiniń ózi – ekeýiniń jan dúnıesiniń rýhtas, úndes, ózektes bolýynda shyǵar. Ekeýi babalar rýhymen tildesip júretin sııaqty. Múmkin, tildesetin de shyǵar. Áıteýir, ótkendi aıtyp, noqtasyn kerip, kisinep turady. Óıtkeni onda «solardan qalǵan júrek» bar.
«Dilderine órkenıettik ynsap» kirgender onyń babalar rýhyn ańsarlatýyn konservator dep «moıyndaǵysy kelmeıdi». Onyń án aıtysynda qazaqy «salaqtyq» bar. Keıingi myna bizde joq. Tym akademıchnyımyz. Al onda bar. Onyń ánderi de ótkenmen ózektes, búgingimen úndes, sabaqtas. Erekeń burynǵynyń murageri, búginginiń buıdageri – dep baǵa beripti maıtalman ánshi, qazaqtyń klassıkalyq án ónerin bıikke kóterip júrgen Erkin Shúkimán.
Osy aptada Almaty qalasyndaǵy «Alataý» dástúrli óner teatrynda ánshi, kompozıtor, ónertanýshy, kınoger Erlan Tóleýtaıdyń «Sal seriniń sarqyty ol keshegi…» atty shyǵarmashylyq keshi ótedi.
Keshtiń basty maqsaty – ultymyzdyń uly mýzykasyn ulyqtaý. San qyrly talant ıesi Erlan Tóleýtaı «Kesh sal-serilik ónerge, solardyń uly rýhyna arnalady. Birjan sal bastaǵan uly sal-serilerdiń ómiri men ónerin pash etemin. Sal-seriniń ónerdi ulyqtaımyn. Olardyń tragedııasyn toqtalamyn. Kóptegen ánder shyǵardym. Sol ánderim oryndalady. Kóbisi alǵash ret oryndalmaq», – deıdi.
Osy keshte kompozıtordyń kóptegen áni tuńǵysh ret úlken sahnaǵa jol tartqaly otyr.
Ardaq Berkimbaı,
jýrnalıst-zertteýshi
