كوشپەلىلەردىڭ مىڭجىلدىقتارعا ۇلاسقان كۇن تۇبىنە جورىتقان داڭقتى جورىقتارى تاريح قويناۋىنا ءسىڭىپ تەككە جوعالعان جوق. ول سول ساحارا كوشپەلىلەرىنىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ يەسى – قازاق حالقىنىڭ وي-ساناسىندا ساقتالىپ، رۋحاني مادەنيەتىنە نەگىز بولدى. سوندىقتان كوشپەلىلىك ءومىر سالتى – اسكەري ونەرمەن بىتە قايناسقان، ساباقتاسقان، سالالاسقان ەرەكشە تۇرپاتتى، ءتولتۋما مادەنيەتتى دۇنيەگە اكەلدى دەسە دە بولادى. سونىڭ ايعاعى «اقساق قۇلان»، «ەل ايىرىلعان» كۇيلەرى، دوسپانبەت، شالكيىز، قازتۋعان، جيەمبەت، مارعاسقا مۇرالارى. بارلىعى ەلدىككە ۇندەيتىن، ەرلىكتى ماداقتايتىن، باتىرلىق رۋحقا تولى الداسپان جىرلار. مۇنىڭ ءتۇپ نەگىزى – كوشپەلىلەردىڭ ۇنەمى سوعىس جاعدايىندا عۇمىر كەشۋىندە جاتىر دەر ەدىك.
قازىرگى قوعامتانۋشىلاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، اسكەري-دەموكراتيالىق قۇرىلىم جۇيەسى سالتانات قۇرعان ەۋرازيا كوشپەلىلەرى ەۋروپا وتىرىقشىلارى وت قارۋلارعا يە بولعانشا الەمگە ات ۇستىنەن قارادى. قاشاندا جيناقىلىق، سەرگەكتىك، جاۋىنگەرلىك باپتا بولۋ – كوشپەلىلەر ءۇشىن ۇلانعايىر كەڭىستىكتە ەركىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءارى باسقالاردان ۇستەم بولۋدىڭ العىشارتى ەدى. ول زاماندا، ءاماندا، ەر جىگىتتىڭ اتى كەرمەدە بايلاۋلى، نايزاسى بەلدەۋدە سۇيەۋلى تۇردى. ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جارايتىن ەركەك كىندىكتى بىتكەن توتەننەن جورىق دابىلى قاعىلىپ، اتوي سالىنىپ، اتا-بابا ارۋاعى شاقىرىلعاندا تۇگەل دۇرىك كوتەرىلىپ، دەمدە ءبورىلى بايراقتى تۋدىڭ استىنان تابىلىپ، لەزدە سۇرەڭ سالىسىپ جاۋعا اتتانىپ كەتە الاتىن. وتباسى، وشاق قاسىندا جاتىپ اۋىرىپ ءولۋ – قورلىقتىڭ ۇلكەنى، ال تۇزدە جاۋ قولىنان اجال قۇشۋدى ءتاڭىردىڭ سىيىنا بالايتىن كوشپەلىلەر، مەيلى جورىقتا ءجۇرسىن، مەيلى ەل ىشىندە بولسىن، قايعىعا بەرىلىپ، ۇيكۇشىك بوركەمىكتەرشە كۇيكى ءان ايتپايتىن. تۋماسىنان جاۋجۇرەك كوشپەلى جۇرتتىڭ ساربازدارىنا قايعى باپتاپ بورداي ەزىلۋ، كۇيرەكتىك تانىتۋ جات ەدى. قايىڭنىڭ بەزىندەي قاتتى، قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاقتاي مىقتى بولۋ، باسقا تۇسكەن قيىنشىلىقتىڭ ىعىندا ءجۇنجىپ كەتپەۋ – كيىز تۋىرلىقتى جاۋىنگەر جۇرتتىڭ جاۋگەرشىلىك ءومىر سالتى شىڭداعان بەرىك ۇستانىمى ەدى. ويتكەنى، قايعىعا سالىنۋ، زار توگىپ، زاپىران شەگۋ – جاۋىنگەرلىك رۋحتى السىرەتپەك.
رۋحى السىرەگەن ساربازدىڭ جاۋعا اتوي سالىپ شايقاسپاق تۇگىلى، قوسىن بولىپ ەرۋگە جارامايتىنى بەلگىلى. وسىندايدا اتاقتى شىڭعىس حاننىڭ زارلاۋىق، جىلاڭقى ءان ايتقانداردى قاتاڭ جازالاعانى ەسكە تۇسەدى. قايعىلى ءان-كۇي جايلاعان مەملەكەتتىڭ بولاشاعى جوق ەكەنىن وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن قىتايدىڭ ۇلى تاريحشىسى سىما تسيان دا (ب.ز.ب. 145-86 ج.) جازىپ قالدىرعان: «ولىمگە بوي ۇسىنعان مەملەكەتتىڭ ءان-كۇيى قايعىلى، جانىڭدى قۇلازىتادى. ال حالقىنىڭ كورگەن كۇنى قورلىق بولىپ كەلەدى».
ەلدىڭ رۋحىن تۇسىرەتىن جاسىق ءان ايتۋعا تىيىم سالۋ بەرتىنگە دەيىن كەلگەنگە ۇقسايدى. اسىرەسە، ول مىناۋ قاپقازداعى تاۋ حالىقتارىندا كۇنى كەشەگە دەيىن ساقتالىپ كەلسە كەرەك. وعان دالەل اتاقتى يمام ءشامىلدىڭ مىنا ءبىر اڭگىمەسى.
رەسەي وتارشىلدارىنا قارسى شيرەك عاسىر بويى قايتپاي سوعىسقان ءشامىلدى بۇل كۇندە كىم بىلمەيدى؟! ءبىر كۇنى سول ءشامىل كەسكىلەسكەن قاندى ۇرىستاردىڭ بىرىنەن سوڭ، الاماندارىنا تىنىس بەرگەن ەس جيار شاقتا ءبىر جاۋىنگەرىنىڭ مۇڭلى اۋەنگە سالىپ وتىرعانىن قۇلاعى شالىپتى. ساربازدارىن دەرەۋ دۇرك كوتەرىپ، ساپقا تۇرعىزعان ءشامىل الگى ءانشىنى قالىڭ قولدىڭ الدىنا شىعارىپ قاتاڭ ەسكەرتۋ جاساپتى; سونان سوڭ، كىمدە-كىم بۇدان بىلاي مۇڭلى، قايعىلى ءان ايتاتىن بولسا، سوعان اياۋسىز دۇرە سوعىلسىن دەگەن پارمەن بەرىپتى. ءسويتىپ، شامىلگە ەرگەن تاۋ تايپالارى قايعىلى ءان سالۋدان ساپ تيىلىپتى. كۇندەردىڭ-كۇنىندە ءبىر بيىك شىڭدى بەكىنىس قىپ، جاۋ جاساعىن توسىپ جاتقان ءشامىلدىڭ قۇلاعىنا الدەقايدان مۇڭلى اۋەننىڭ ءالسىز ءۇنى تالىپ جەتىپتى. «كىم دە بولسا، ۇستاپ الىپ جازالاڭدار»، – دەپ بۇيىرىپتى. جان دارمەن ءتۇن قۇشاعىنا سۇڭگىگەن جاۋىنگەرلەر، سالدەن سوڭ باستارى سالبىراپ، ءشامىلدىڭ الدىنا قايتىپ كەلىپتى. «قايدا، الگى زارجاق، نەگە بوس قايتتىڭدار»، – دەپ سۇراپتى ءشامىل. جاساۋىلدار ەتىكتەرىنىڭ باسىنا قاراپ، ەشتەڭە ايتا الماي كۇمىلجي بەرگەن سوڭ، قانى باسىنا شاۋىپ، بويىن اشۋ بۋعان ءشامىل ساۋالىن قايتا قويىپتى. ەندى كەشىكسە، كوسەمدەرىنىڭ قاھارىنا وزدەرى ۇشىرايتىنىن سەزگەن جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءبىرى:
– دات، تاقسىر، – دەپتى.
– ايت، – دەسە كەرەك ءشامىل.
– تاقسىر، ءاننىڭ يەسى كىم ەكەنىن انىقتادىق. بىراق جازا قولدانۋ تۇگىلى، ول ادامنىڭ ەسىمىن سىزگە ايتۋعا باتپاي تۇرمىز.
– وسىنشاما باتىلدارىڭ جەتپەيتىن، ونىڭ كىم بولعانى سونشاما، – دەپ تاڭىرقاپتى ءشامىل. – جازالانباۋلارىڭا مەن كەپىل، ايتىڭدار جاسىرماي!
– ول ءسىزدىڭ اناڭىز ەكەن، تاقسىر، – دەپتى جاساۋىل.
يمام ءشامىل تۇنجىراپ ءبىر ءسات ويعا باتىپتى. سالدەن سوڭ:
– وندا دۇرەنى ماعان سوعىڭدار، انامنىڭ جازاسىن ءوزىم تارتامىن.
ءسويتىپ، ءوزىن جازاعا بۇيىرىلعان جاننىڭ دارەگەيىنە كەلتىرىپ، ارقاسىن جالاڭاشتاپ، ەتپەتىڭنەن دۇرەگە جاتىپتى.
الايدا، ءازىز باسشىنى ساباۋعا كىم تاۋەكەل ەتسىن، نوكەر بىتكەن داعدارىپ قالىپتى.
– قانى، سوق دۇرەنى، – دەپ اقىرىپتى ءشامىل باعاناعى جاساۋىلدارىنىڭ بىرىنە. قولىنا ورمە قامشىنى ەپپەن العان جاساۋىل ايەنشەك قيمىلمەن يمامدى جايلاپ ۇرا باستاپتى. سوندا شىداماي كەتكەن ءشامىل ورنىنان اتىپ تۇرىپ، الگى جاساۋىلدىڭ قولىنان قامشىنى جۇلىپ الا سالا جون ارقاسىنان شىقپىرتا وسىپ-وسىپ جىبەرىپتى دە: – مىنە، وسىلاي سوق مەنى، – دەپ دۇرسە قايتا جاتىپتى. امالى قالماعان جاساۋىل ءشامىلدىڭ بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىنداعان ەكەن دەسەدى. تاۋ اڭىزدارى وسىلاي دەيدى.
مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ءاسىلى، جىلاۋ، جوقتاۋ، زارلاۋ – ەجەلدەن ايەل عۇرىپتى دۇنيە.
ال، شىن مانىندە، ەل ابىزدارى – دانا جىراۋلار قولىنا دومبىرا ۇستاماعان عوي. ەرتەرەكتە قاداۋ-قاداۋ عانا ونەرپازداردىڭ قولىنان تابىلاتىن قارا دومبىرا – ىلكىدەن سال-سەرىلەر اسپابى. سودان بولار، دومبىرانىڭ باعى سال-سەرىلەر ءداۋىرى – ءبىرجان سال، اقان سەرى، بالۋان شولاق زامانىندا اشىلدى; تىنىسى انشىلىك-كۇيشىلىك ءداستۇر قانات جايعان قۇرمانعازى، تاتتىمبەت كۇيشى، جاياۋ مۇسا، ۇكىلى ىبىراي، مۇحيت ءانشى داۋىرىندە كەڭىدى. مۇنى ۇلى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆتا قۋاتتايدى. ءوز ەڭبەگىندە ول ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، ەل ىشىندە قوبىزبەن تاڭدى تاڭعا ۇرىپ، باعزى ءداۋىر جىرلارىن تولعايتىن جىرشىلاردىڭ ازايا تۇسكەنىن، جۇرتتىڭ جىردان گورى انگە كوبىرەك اۋەس بولا باستاعانىن، سونىڭ سالدارىنان دومبىرانىڭ قوبىزدى ىعىستىرىپ كەلە جاتقانىن قىنجىلا باياندايدى.
ال بىزگە جەتكەن ەل اۋزىنداعى جىراۋلاردىڭ سيپاتى، تىپتەن بولەك. اڭىز اڭگىمەلەردىڭ ەشقايسىنان دا قولىنا دومبىرا ۇستاپ، ولەڭ ايتقان بىردە-ءبىر جىراۋ، بي، شەشەن ۇشىراسپايدى. ماسەلەن، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ بۇقار جىراۋدى حالىق اڭىزدارى بويىنشا سۋرەتتەۋىنە نازار اۋدارايىق: «ورتا ءجۇز ارعىنداعى ءتورتۋىل قارجاس التىنتورىدان شىققان قالقامان باتىردىڭ بالاسى بۇقار جىراۋ اتانعان قاريا توقسان ءۇش جاسىندا ابىلاي حان الدىندا جىر تولعاعان. ءوز زامانىنداعى جاندار بۇل كىسىنى كومەكەي اۋليە دەسەدى ەكەن. ءبىر ءسوز بىلمەيدى، تەك كومەيى بۇلكىلدەپ جىرلاي باستايدى ەكەن».
قازاقتا «نار بالاسى باقىرماس» دەگەن ءسوز بار. ءبىزدىڭ ەلدە شوڭ بي (1828-1902) دەگەن ادام وتكەن. ونىڭ ادىلدىگىنە، قايىرىمدىلىعىنا، تۋراشىلدىعىنا سۇيسىنگەن، رازى بولعان جۇرت: «تەلعوزىنىڭ شوڭى – جاقسىلاردىڭ سوڭى» دەپ اسپەتتەپ، ارداق تۇتقان. سول شوڭ بىردە القالى جيىندا كوپپەن بىرگە ءماسليحات قۇرىپ وتىرسا كەرەك. بۇل ءحىح عاسىردىڭ سوڭى – ەل ومىرىنە مول وزگەرىس كىرىپ جاتقان ۋاقىت، سونىمەن بىرگە ەل ىشىندە ءان ونەرىنىڭ دە سالتانات قۇرىپ جاتقان شاعى دەگەندەي. شوڭ وتىرعان جيىن دا ءانسىز، كۇيسىز بولماپتى. ءان شالقىپ، كۇي تارتىلسا كەرەك. وسى جيىننىڭ ىشىندە شوڭ بالاسى احمەتجان (1870-1932) دا بار ەكەن دەيدى. بۇرىن اكەسىنەن يمەنىپ دومبىرا ۇستامايدى ەكەن، سول جولى ءانشى، كۇيشىلەردىڭ ونەرىنە ەلىگىپ، شىداماي كەتكەن بولۋى كەرەك – احمەتجان دومبىرامەن انگە باسىپتى.
جۇرتپەن بىرگە شوڭ بي دە ءۇنسىز تىڭداپتى. ءان اياقتالعان مەزەتتە ەلدىڭ ءبارى شوڭنىڭ اۋزىن باعىپتى. شوڭ سوندا: «نار بالاسى باقىرماس بولار» دەپ احمەتجاندى تىيىپ تاستاپتى. وسى وقيعادان كەيىن احمەتجان مىرزا قولىنا دومبىرا ۇستاماي كەتكەن دەسەدى.
وسىندايدا، وندا نەگە «نار بالالارى» كەيىن ونەرپاز اتاندى، سەرى بولىپ، انشىلىك، كۇيشىلىك جولعا ءتۇستى دەگەن ساۋال تۋى زاڭدى. وسىعان قىسقاشا جاۋاپ بەرە كەتەيىك. قازاق حاندىعى ءبىرجولا قۇلاپ، ەل تىزگىنى رەسەي وتارشىلدارىنىڭ قولىنا كوشكەننەن كەيىن سان عاسىرلار بويى ساقتالىپ كەلگەن، ساحارا جۇرتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنا اينالعان كوپتەگەن قۇندىلىقتار وزگەرىسكە ۇشىرادى. جىراۋلار تاريح ساحناسىنان كەتتى. قارا قىلدى قاق جارعان ۇلى بيلەر ينستيتۋتى جويىلىپ، ەل باسقارۋ جۇيەسى كۇيرەدى. كەشەگى ەل قورعانى باتىرلاردىڭ ورنىن ەكى اۋىلدىڭ ورتاسىن شاڭ، ەكى رۋدىڭ اراسىن داڭ قىلعان بارىمتاشىلار باستى. بۇرىن تاس ءتۇيىن، جىپ-جيناقى جاۋىنگەر حالىق، ساۋىققوي، ايت پەن تويشىل، مەيرامشىل جۇرتقا اينالدى. ۇلتتىڭ سان عاسىرلار بويى جاۋگەرشىلىككە جۇمسالىپ كەلگەن كۇش-قۋاتى، ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان بەيبىت زاماندا، بەينەلەپ ايتقاندا، «ءوزىن قويارعا جەر تاپپادى» شارق ۇرىپ سىرتقا شىعار ساڭىلاۋ ىزدەدى. ءسويتىپ، سىرتقا لىقسىعان بۇلا قۋات حالىق جۇرەگىن ساف التىنداي ءتولتۋما ونەر فورماسىندا جارىپ شىقتى. باياعى «نار بالالارى» ەندى ەل كەزىپ، ساۋىق-سايران سالعان سال-سەرىلەرگە اينالدى. بىراق سونىڭ وزىندە ولار وزدەرىنىڭ كەشەگى «نار بالاسى» ەكەنىن ۇمىتپاي، ونەردە دە سول نارلىقتىڭ قولتاڭباسىن قالدىردى. ءسويتىپ، «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان» دەگەندەي وتارشىلدىق قامىتىن كيىپ، ءومىر سالتى كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعان قازاق جۇرتى جاڭا ءداۋىر كوشىنە ىلىكتى. بۇل ۋاقىتتا تاريح دوڭگەلەگى ءحىح عاسىردىڭ بەلىنەن اسىپ بارا جاتقان. (107-115 بب. جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ. الماتى، ونەر، 2013. ە.تولەۋتاي)
ال قازىر ءححى عاسىر. ءبىرجان سال، اقان سەرىلەردەن بەرى قانشا ۋاقىت ءوتىپ، قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى وزگەرىسكە ءتۇستى. كوشپەلىلىك ومىردەن قول ۇزگەن قازاق حالقى حح عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان باستاپ كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ساياساتى كەسىرىنەن الاپات اشتىققا ۇشىراپ، قالعان جاقسىسى مەن جايساڭىن 1937 جىلعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنى كەزىندە قۋعىنعا سالىپ قۇرتتى. سوعىس جىلدارى مەن تىڭ كوتەرۋ كەزىندە، كەڭەس وداعى داۋىرلەپ تۇرعان شاقتا ۇلتتىڭ مادەنيەتى، ءتىلى مەن دىلىنەن مۇلدە ايىرىلىپ قالا جازداپ، تاۋەلسىزدىككە اياق ىلىكتىردىك. ولگەنىمىز ءتىرىلدى، وشكەنىمىز جاندى. سال-سەرىلىك ونەر دە قۇرىپ كەتپەپتى. تەك سىرتقى ءتۇرىن وزگەرتكەن، جاڭاشا جول تاپقان. سول سال-سەرىلەردىڭ بۇگىنگى سارقىتى بار ەكەن.
«ەرەكەڭ – ەرلان تولەۋتاي ءوزى دە، ونەرى دە، تانىمى دا، بولمىسى دا بولەك ادام. بىرنەشە ونەردى ءبىر بويىنا سىيعىزعان، ناعىز سينكرەتتى ونەردىڭ XXI عاسىرداعى يەسى – وسى ەرەكەڭ! ونىڭ زەينەتىنەن بەينەتى مول، كوزگە كورىنبەيتىن كوپ جۇمىسىنىڭ بارلىعىندا ەلدىك دەگەن ۇعىم جاتادى.
ونىڭ مارقۇم تاكەڭ – تالاسبەك اسەمقۇلوۆپەن از عانا ديدار-عايىپ ۋاقىتتا پىكىرلەس، سىرلاس، بولىپ كەتۋىنىڭ ءوزى – ەكەۋىنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ رۋحتاس، ۇندەس، وزەكتەس بولۋىندا شىعار. ەكەۋى بابالار رۋحىمەن تىلدەسىپ جۇرەتىن سياقتى. مۇمكىن، تىلدەسەتىن دە شىعار. ايتەۋىر، وتكەندى ايتىپ، نوقتاسىن كەرىپ، كىسىنەپ تۇرادى. ويتكەنى وندا «سولاردان قالعان جۇرەك» بار.
«دىلدەرىنە وركەنيەتتىك ىنساپ» كىرگەندەر ونىڭ بابالار رۋحىن اڭسارلاتۋىن كونسەرۆاتور دەپ «مويىنداعىسى كەلمەيدى». ونىڭ ءان ايتىسىندا قازاقى «سالاقتىق» بار. كەيىنگى مىنا بىزدە جوق. تىم اكادەميچنىيمىز. ال وندا بار. ونىڭ اندەرى دە وتكەنمەن وزەكتەس، بۇگىنگىمەن ۇندەس، ساباقتاس. ەرەكەڭ بۇرىنعىنىڭ مۇراگەرى، بۇگىنگىنىڭ بۇيداگەرى – دەپ باعا بەرىپتى مايتالمان ءانشى، قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءان ونەرىن بيىككە كوتەرىپ جۇرگەن ەركىن شۇكىمان.
وسى اپتادا الماتى قالاسىنداعى «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىندا ءانشى، كومپوزيتور، ونەرتانۋشى، كينوگەر ەرلان تولەۋتايدىڭ «سال سەرىنىڭ سارقىتى ول كەشەگى…» اتتى شىعارماشىلىق كەشى وتەدى.
كەشتىڭ باستى ماقساتى – ۇلتىمىزدىڭ ۇلى مۋزىكاسىن ۇلىقتاۋ. سان قىرلى تالانت يەسى ەرلان تولەۋتاي «كەش سال-سەرىلىك ونەرگە، سولاردىڭ ۇلى رۋحىنا ارنالادى. ءبىرجان سال باستاعان ۇلى سال-سەرىلەردىڭ ءومىرى مەن ونەرىن پاش ەتەمىن. سال-سەرىنىڭ ونەردى ۇلىقتايمىن. ولاردىڭ تراگەدياسىن توقتالامىن. كوپتەگەن اندەر شىعاردىم. سول اندەرىم ورىندالادى. كوبىسى العاش رەت ورىندالماق»، – دەيدى.
وسى كەشتە كومپوزيتوردىڭ كوپتەگەن ءانى تۇڭعىش رەت ۇلكەن ساحناعا جول تارتقالى وتىر.
ارداق بەركىمباي،
جۋرناليست-زەرتتەۋشى
