Jyl saiyn qasiettı sanalatyn Ramazan aiy bastalǧanda oraza ūstaudyŋ adam densaulyǧyna mol paidasy turaly türlı aqparattardy estimız. Oraza ūstaudyŋ paidalylyǧyn anau eldıŋ ǧalymy däleldedı, mynau eldıŋ ǧalymy däleldep aitty dep, islam dınıne qatysy joq adamdardyŋ eŋbekterın mysalǧa keltırıp qosyp aqparat taratady. Osy aitylyp jürgen aqparattar dūrys pa, būrys pa, taldap köreiın.
Arabtyŋ «ramazan» degen sözı qaidan şyqty?
Ramadan (arab. رمضان [ra.ma.dˤaːn]) – arab küntızbesındegı 9-şy ai atauy, jaz mezgılınıŋ şılde aiyna säikes kelgen. Tübırı ramad (arab. رمض [ra.ma.dˤa]) – ystyq degendı bıldıredı. Būl tübırden taǧy mynadai sözder şyǧady: ramida (arab. رَمِضَ [ramiḍa]) – ystyq bolu, qyzu; armada (arab. أَرْمَضَ [ạảr̊maḍa]) – (künnen) küidıru, örteu; auyrtu, azaptau; ramadun (arab. رَمَضٌ [ramaḍuⁿ]) – künge qyzdyrynu; ramdau (arab. رَمْضَاءُ [ram̊ḍāʾu]) – şyjyǧan ystyq. Sonymen «ramazan» sözınde ystyqta qinalu degen maǧyna jatyr. Arabtardyŋ İslam dınıne deiıngı küntızbesı boiynşa ramazan aiy jazdyŋ ystyq şılde ailaryna säikes kelıp tūrǧan. Ol ailar ystyq boluyna bailanysty otyz kün oraza ūstaudyŋ tübı ertedegı arabtardyŋ şaruaşylyq-tūrmys jaǧdaiynyŋ qiyndyǧyna bailanysty tuyndaǧan. Negızı mūsylman küntızbesı dūrys eseptelıp jazylsa Ramazan aiy Şılde aiymen tūsta -tūs kelıp «oraza» ystyq şılde aiynda ūstaluy kerek. Bıraq, küntızbenıŋ qate esepteluımen bailanysty jyl saiyn on künge jylji beredı. İslam dınınen köp būryn taiau şyǧystaǧy halyqtar ystyq şıldede kün būryn när tartpai kökke qarap, jaŋbyr tıleumen bolǧan. Tırşılıktıŋ qamyn keşke jäne tünde ǧana oilap, jetımsız azyq-tülıktı tek tünde ǧana ışken. Arabtarǧa künnıŋ ystyq közınen, tündegı aidyŋ säulesı jaqsy kömektesken. Iаǧni, aiǧa tabynǧan halyq bolǧan. Sondyqtan meşıtterdıŋ kümbezınde aidyŋ (aişyq) belgısı tūrady. Arabtarda şöl dalada künnıŋ közı öte ystyq bolǧandyqtan tozaqta ystyq, ot, adam janynyŋ qinaluy degen azaptar bar. Tozaqta suyq aiazben qinau turaly joq, sol kezdegı kıtap jazuşylar suyq, aiaz, boran turaly bılmegen bolar. Qūranda orazany «as-saum» (arab. الصوم) deidı. Oraza sözı (ruza) parsy tılınen engen, mümkın ejelgı türkı tılı de bolar. Bıraq, orazany būrynǧy qazaqtar astan auyrǧan kezde ūstaǧan desedı. Oǧan Alaş aqyny Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ myna öleŋı de dälel: Moldeke, sızge bır aryz, Oraza degen ne paryz? Auyrmai astan qalǧanda, Öteitınıŋ ne qaryz? Aş jür dep alla aiasa, Jarylqar edı kedeidı. Köpke bırdei qarasa, Jaqsy, jaman demeidı. Künädan adam qoryqsa, Kısı aqysyn jemeidı. Bıreu jalşy, bıreu bai, Qai kezde kım teŋeidı? Tamaqtan tyiylu islamnan būrynǧy dınderde de bolǧan jäne är dınde ūstanu bır-bırıne ūqsamaidy. Al, İslam dını orazaǧa jaŋaşa män berıp, būrynǧy arabtardyŋ ystyq şılde aiynda kündız demalyp, tüngı salqynda ışıp-jeitın salttaryn (as-saum) engızdı. Osylai orazanyŋ mänı adamdardy bır Allaǧa qūlşylyq etuge, tırı ömırdegı jalǧan ömırge qyzyqpai, keleşek mäŋgılık «O dünienıŋ» qamyn oilauǧa baulityn boldy. Sonymen, islamşa oraza ūstau densaulyqqa paidaly ma, älde ziian ba? Qūrannyŋ «Baqara» süresınıŋ 187-aiaty, 7-şı söilemınde bylai aitylady: «Jäne taŋnan, qara jıpten aq jıp (qaraŋǧylyqtan säule) airylǧanǧa deiın ışıŋder, jeŋder de soŋsoŋ orazany keşke deiın tolyq oryŋdandar» (Halifa Altai audarmasy). Tüsınıktıleu bolu üşın orysşa audyramasyn ūsynaiyn: «Eşte i peite, poka vy ne smojete otlichit beluiu nitku rassveta ot chernoi, a zatem postites do nochi» (Smyslovoi perevod Korana na russkom iazyke (E. Kuliev)). Iаǧni, taŋǧy qaraŋǧyda qara jıppen aq jıp qatar tūrǧanda, aq jıptıŋ säulesı qaraŋǧydan körınetın kezge deiın ışıŋder, jeŋder, sodan-soŋ tünge deiın auyz bekıtıŋder dep tūr. Būl, arabtardyŋ ejelgı dästürı ramazan aiynda (şılde) kündızgı ystyqta demalyp, tüngı salqynda tırşılıgın jasap ūstanǧan saltynan alynyp tūr. Qazırgı uaqyttyŋ özınde orazany tünımen ışıp-jep, kündız demalyp, ūiyqtap ötkızu de islamnyŋ şarttaryna qaişy emes, tek mındettelgen qūlşylyqty Allaǧa jasap jürse boldy. Osy oraida, qoly bos mūsylmandar ramazan aiynda tünde oiau jürıp tamaǧyn jep alady, esesıne künımen tünde ūiyqtamaǧan ūiqysyn qandyryp jüredı. Al, kündız jūmysy bar oraza ūstauşylar densaulyqtaryna jäne jūmystaryna qandai ziian tigızıp jürgenderın bıledı me!? Kündızgı şarşaǧannan demalyp qalpyna kelıp jatqan adam aǧzasyn qaraŋǧy 4-5 terde oiatyp alyp oǧan täbetıŋ bolmasa da tamaq jegızu, odan keiın kündız şöldep qalamyn dep tamaqtyŋ artynan köbırek su ışıp alyp qaita tösekke jatu adam densaulyǧyna öte köp ziian bolatyny belgılı. Kündız şöldegennen aǧzanyŋ susyzdanuy bolady. Adam denesınde su jetkılıktız bolǧannan kletkalarda zat almasu qūbylysy tejelıp qalady, sodan adamnyŋ denesı de, miynyŋ oilau qabıletı de qyzmetın tolyq atqarmai kündızgı jūmysynyŋ nätijesı osal bolyp tūrady. Susyz asqazan, bauyr, büirek, ışekter de öz-özın tazalai almai denede kereksız boqat (şlak) pen jalqyqtar (sliz) köbeiedı. Būlardyŋ adam densaulyǧyna ziian ekenı aitpasa da belgılı, aldymen immunitettı tüsırıp keiın «rak» onkologiialyq aurularǧa deiın alyp barady. Al, keşkı auyz aşarda taǧy da tamaqty toiyp jeidı, toimai jeu mümkın emes, öitkenı mida kündızgı aştyqtan jäne susyzdyqtan küizelıs boldy, mida bölınetın dopamin arqyly qinalǧannyŋ ornyn toltyru kerek, onyŋ üstıne auyz aşarda sudy bır ūrttap qoiyp tamaq jeudı bastap ketedı. Künımen susyraǧan denege aldymen su kerek. Adam asqazany tamaq sūrasa da su sūrasa da miǧa baratyn bır signal «qaryn aşty» degen, aş qarynǧa aldymen jyly su ışıp şöldı qandyryp kem degende 30 minuttan keiın tamaq jeu kerek. Al, 30 minuttan keiın jeiın dese auyz-aşarǧa kelgen adamdar kütıp otyrmaidy, onyŋ üstıne tüngı ūiyqtaityn uaqytta jaqyndap keledı, jatar kezde jegen tamaq sıŋbei qalady. Oraza kezınde tünımen atqaratyn sauaby köp «tarauih» namazy bar. Jalpy, kündız jūmysy bar adamǧa ramazan aiy ūiqyny qandyrmai, aştyqtan jäne susyzdyqtan miǧa küizelıs alyp kelıp byt-şytty şyǧarady. Adamnyŋ oilanyp şeşım şyǧaru qabıletı de azaiady, öitkenı sudyŋ jetıspeuşılıgınen adam aǧzasyndaǧy kletkalar, äsırese midaǧy kletkalar qalpyna kelmei tūrady. Özım jastaiymnan oraza tūttym, jas kezımde auyrlyǧy bılınbeitın. Bırneşe jyldan keiın densaulyqty kütınu üşın keşkı saǧat 17.00 den keiın tamaqtanbaudy ūstandym, sol kezde keşkı tamaqty jemeu densaulyqtyŋ paidasyna qandai ülken üles qosatynyn bıldım. Keşkı tamaqty jemegen soŋ dene jeŋıldenıp, keşkı seruenge şyǧyp fizikalyq jattyǧulardy jasap aluǧa qiyndyq bolmaidy eken. Al, keşkı tamaqty jei qalsaŋ denedegı quat tamaqty qorytuǧa baǧyttalady da, deneŋgı köteruge zauqyŋ bolmai jata qalyp televizor köresıŋ. Tünde ūiqyǧa aş jatqan soŋ, ūiqy qanyp jaqsy demalyp tūrady ekensıŋ. Taŋerteŋ erte tūryp alamyn, öitkenı miym tamaq bolady dep quanyp tūratyn. Kezektı oraza aiy kelgen tūsta, oraza tūtqanymnan densaulyqqa kerı äserı baiqala bastady, jūmys ısteu qabıletıme de äserın tigızgenın baiqadym. Sol kezde «nege jaratuşy qūdai 30 kün orazany tüste bır mezgıl ǧana tamaqtanyp qalǧan 23 saǧat aş jürıŋder dese jetkılıktı ǧoi» dep oilaitynmyn. Onyŋ üstıne Jerdıŋ soltüstıgı jaǧyndaǧy elderde (mys. Skandinaviia) tünnıŋ qysqalyǧy 2 saǧattai ǧana, tıptı tünı joq mezgılder bolady, ol eldegıler orazany qalai ūstamaq!? İä, ramazan aiyndaǧy oraza ūstau şarttary ejelgı arabtardyŋ şılde aiynyŋ ystyq kündızınde ūiyqtaumen, tüngı salqynda ışıp-jeumen tırşılıgın jasaityn dästürınıŋ bırı dep paiymdaumen şekteldım. Al endı, aşyǧudyŋ paidasy turaly jaza keteiın. Orta mekteptı bıtırgen kezım. Äkem maǧan qazaqşaǧa audarylǧan Pol Breggtıŋ «Aşyǧudyŋ qūdyretı» atty kıtabyn oquǧa berdı. Özı ony oqyp şyqqan bolatyn. Men de bır sypyra oqyp şyqtym. Ol kıtapta aurudyŋ köbı astan bolatyndyǧy jäne aşyǧu arqyly adam özı densaulyǧyn tüzep aluyna bolatyny turaly jazylǧan. Sondai-aq, qalai aşyǧu, aptasyna, aiyna, 3-aida, 1-jylda neşe kün aşyǧu turaly jazylǧan, bıraq barlyq aşyǧularda qainatylǧan nemese distildengen jyly su ışu kerektıgı aitylady. Sol kezde 1999 jyl bolatyn 3-täulıktık aşyǧuǧa deiın jasadym. Äserınıŋ bırı – ünemı tısımnıŋ etı qanaityn da jüretın, 2-şı täulıkte tısım özınen-özı qanai berdı, şyqqan qandy tükıre berdım, keiın tısım mülde qanamai kettı. Al, äkem 8-täulıktık aşyǧuǧa deiın jasady. Sol jyldary äkem qazırge qaraǧanda jas bolsa da densaulyǧy naşarlap, qolyn joǧary kötere almai qalǧan, jüregıne de köp şaǧym aitatyn. Ūzaq aşyǧudan äbden azdy, esesıne densaulyǧy myqty bolyp kettı, toilarda qolyn aspanǧa köterıp bilep alatynyn da kördım. İä, Pol Bregg aşyǧu arqyly dene kletkalary jaŋaryp, jas balanyŋ denesındei jasaryp qalasyŋ dep jazyp edı. Ol kısı 1976 jyly 96 jasynda AQŞ-tyŋ Florida ştatynda qaitys bolady. Japonnyŋ biolog zertteuşı ǧalymy Esenori Osumi autofagiia salasyn zerttep 2016 jyly fiziologiia jäne medisina salasynda eŋ märtebelı jülde Nobel syilyǧyna ie boldy. Autofagiia – özın-özı qorektendıru degen maǧyna beredı, iaǧni adam aǧzasyna syrttan as tüspegen kezde, aǧza denedegı eskı jäne artyq kletkalarmen qorektene bastaidy. Autofagiia prosesın alǧaş ret zerttep aşqan kısı – Belgiialyq Kristen de Diuf. Olda özınıŋ aşqan ǧylymy üşın 1974 jyly Nobel syilyǧyn alǧan. Autofagiia qūbylysy adam aşyqqan jaǧdaida belsendı bola bastaidy. Adamǧa bastapqy kezde yŋǧaily joly sumen aşyǧu ädısı. Eŋ aldymen, aǧzalaryŋyzdaǧy immundy quat köbeiedı. Būl quat boiyŋyzdaǧy barlyq aurularǧa qarsy tūratyn, adam densaulyǧyn qorǧaityn quat. Adam aǧzasy tazarady. As qorytu siiaqty auyr beinetten qūtylǧan aǧzalar tynyǧady, soǧan orai psihikalyq tynyǧu, iaǧni uaiym-qaiǧydan arylyp, jüikenıŋ tynyştaluy baiqalady. Artyq salmaqtan zardap şegıp jürgender üşın aşyǧudyŋ eŋ ülken nätijesı: boidaǧy jinalǧan maidan arylu, artyq salmaqtan qūtylu bolyp tabylary anyq. Ǧalymdar bır küngı aşyǧu adam aǧzasyn üş aiǧa jasartady deidı, iaǧni, adam neǧūrlym köp aşyqsa, soǧūrlym jasara tüspek. Sumen aşyǧudyŋ emdık jäne profilaktikalyq türlerı bolady. Adam tamaqtanǧannan keiın miynyŋ 95% quaty as qorytuǧa jūmsalady. Sodan adamzat miynyŋ 5% ǧana paidalanyp jür. Al, astan tynyqqan kezde, oilauǧa, damuǧa jūmsala bastaidy eken. Būl jaǧdaidy tek aşyǧudy jasap körgen kısıler jaqsy sezınedı. Sumen aşyqqan kezde eskı kletkanyŋ ornyn jaŋa kletkalar tolyǧymen almastyrady. Osyndai zat almasu qūbylysy bolǧan kezde ǧana adamnyŋ tänı jaŋaryp jasara tüsedı. Maqalamnyŋ soŋyn myna sözben aiaqtaiyn. Oraza tūtqan kezde künı boiy susyrap ony ışpei jüru qandy qoiulandyryp aǧzaǧa qajet qorek jetpei jäne aǧzadan şyǧu kerek ziiandy qaldyqtar şyqpai qalyp, orazanyŋ aiaǧynda keibır adamdar densaulyǧyn naşarlatyp alady. Qannyŋ qoiulanyp ketuınen qan qysymy būzylyp, köp adamdar jürek-qan tamyr aurularynan köz jūmyp jatady. Oǧan bıreuler «oraza kezınde ölgen adam jännätqa barady» dep quanyp jatady. Būl adamnyŋ bılımsızdıgınen dep paiymdaimyn.Begaly Saparalyūly,
«Adyrna» ūlttyq portaly
(Eskertu: Avtordyŋ közqarasy redaksiia közqarasyn bıldırmeidı. Beitarap baǧyttaǧy portal qarsy taraptyŋ da materialyn jariialauǧa äzır).
