جىل سايىن قاسيەتتى سانالاتىن رامازان ايى باستالعاندا ورازا ۇستاۋدىڭ ادام دەنساۋلىعىنا مول پايداسى تۋرالى ءتۇرلى اقپاراتتاردى ەستيمىز. ورازا ۇستاۋدىڭ پايدالىلىعىن اناۋ ەلدىڭ عالىمى دالەلدەدى، مىناۋ ەلدىڭ عالىمى دالەلدەپ ايتتى دەپ، يسلام دىنىنە قاتىسى جوق ادامداردىڭ ەڭبەكتەرىن مىسالعا كەلتىرىپ قوسىپ اقپارات تاراتادى. وسى ايتىلىپ جۇرگەن اقپاراتتار دۇرىس پا، بۇرىس پا، تالداپ كورەيىن.
ارابتىڭ «رامازان» دەگەن ءسوزى قايدان شىقتى؟
رامادان (اراب. رمضان [ra.ma.dˤaːn]) – اراب كۇنتىزبەسىندەگى 9-شى اي اتاۋى، جاز مەزگىلىنىڭ شىلدە ايىنا سايكەس كەلگەن. ءتۇبىرى راماد (اراب. رمض [ra.ma.dˤa]) – ىستىق دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل تۇبىردەن تاعى مىناداي سوزدەر شىعادى: راميدا (اراب. رَمِضَ [ramiḍa]) – ىستىق بولۋ، قىزۋ; ارمادا (اراب. أَرْمَضَ [ạảr̊maḍa]) – (كۇننەن) كۇيدىرۋ، ورتەۋ; اۋىرتۋ، ازاپتاۋ; رامادۋن (اراب. رَمَضٌ [ramaḍuⁿ]) – كۇنگە قىزدىرىنۋ; رامداۋ (اراب. رَمْضَاءُ [ram̊ḍāʾu]) – شىجىعان ىستىق. سونىمەن «رامازان» سوزىندە ىستىقتا قينالۋ دەگەن ماعىنا جاتىر.
ارابتاردىڭ يسلام دىنىنە دەيىنگى كۇنتىزبەسى بويىنشا رامازان ايى جازدىڭ ىستىق شىلدە ايلارىنا سايكەس كەلىپ تۇرعان. ول ايلار ىستىق بولۋىنا بايلانىستى وتىز كۇن ورازا ۇستاۋدىڭ ءتۇبى ەرتەدەگى ارابتاردىڭ شارۋاشىلىق-تۇرمىس جاعدايىنىڭ قيىندىعىنا بايلانىستى تۋىنداعان. نەگىزى مۇسىلمان كۇنتىزبەسى دۇرىس ەسەپتەلىپ جازىلسا رامازان ايى شىلدە ايىمەن تۇستا -تۇس كەلىپ «ورازا» ىستىق شىلدە ايىندا ۇستالۋى كەرەك. بىراق، كۇنتىزبەنىڭ قاتە ەسەپتەلۋىمەن بايلانىستى جىل سايىن ون كۇنگە جىلجي بەرەدى. يسلام دىنىنەن كوپ بۇرىن تاياۋ شىعىستاعى حالىقتار ىستىق شىلدەدە كۇن بۇرىن ءنار تارتپاي كوككە قاراپ، جاڭبىر تىلەۋمەن بولعان. تىرشىلىكتىڭ قامىن كەشكە جانە تۇندە عانا ويلاپ، جەتىمسىز ازىق-تۇلىكتى تەك تۇندە عانا ىشكەن. ارابتارعا كۇننىڭ ىستىق كوزىنەن، تۇندەگى ايدىڭ ساۋلەسى جاقسى كومەكتەسكەن. ياعني، ايعا تابىنعان حالىق بولعان. سوندىقتان مەشىتتەردىڭ كۇمبەزىندە ايدىڭ (ايشىق) بەلگىسى تۇرادى. ارابتاردا ءشول دالادا كۇننىڭ كوزى وتە ىستىق بولعاندىقتان توزاقتا ىستىق، وت، ادام جانىنىڭ قينالۋى دەگەن ازاپتار بار. توزاقتا سۋىق ايازبەن قيناۋ تۋرالى جوق، سول كەزدەگى كىتاپ جازۋشىلار سۋىق، اياز، بوران تۋرالى بىلمەگەن بولار.
قۇراندا ورازانى «اس-ساۋم» (اراب. الصوم) دەيدى. ورازا ءسوزى (رۋزا) پارسى تىلىنەن ەنگەن، مۇمكىن ەجەلگى تۇركى ءتىلى دە بولار. بىراق، ورازانى بۇرىنعى قازاقتار استان اۋىرعان كەزدە ۇستاعان دەسەدى. وعان الاش اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ مىنا ولەڭى دە دالەل:
مولدەكە، سىزگە ءبىر ارىز،
ورازا دەگەن نە پارىز؟
اۋىرماي استان قالعاندا،
وتەيتىنىڭ نە قارىز؟
اش ءجۇر دەپ اللا اياسا،
جارىلقار ەدى كەدەيدى.
كوپكە بىردەي قاراسا،
جاقسى، جامان دەمەيدى.
كۇنادان ادام قورىقسا،
كىسى اقىسىن جەمەيدى.
بىرەۋ جالشى، بىرەۋ باي،
قاي كەزدە كىم تەڭەيدى؟
تاماقتان تىيىلۋ يسلامنان بۇرىنعى دىندەردە دە بولعان جانە ءار دىندە ۇستانۋ ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ال، يسلام ءدىنى ورازاعا جاڭاشا ءمان بەرىپ، بۇرىنعى ارابتاردىڭ ىستىق شىلدە ايىندا كۇندىز دەمالىپ، تۇنگى سالقىندا ءىشىپ-جەيتىن سالتتارىن (اس-ساۋم) ەنگىزدى. وسىلاي ورازانىڭ ءمانى ادامداردى ءبىر اللاعا قۇلشىلىق ەتۋگە، ءتىرى ومىردەگى جالعان ومىرگە قىزىقپاي، كەلەشەك ماڭگىلىك «و دۇنيەنىڭ» قامىن ويلاۋعا باۋليتىن بولدى.
سونىمەن، يسلامشا ورازا ۇستاۋ دەنساۋلىققا پايدالى ما، الدە زيان با؟ قۇراننىڭ «باقارا» سۇرەسىنىڭ 187-اياتى، 7-ءشى سويلەمىندە بىلاي ايتىلادى: «جانە تاڭنان، قارا جىپتەن اق ءجىپ (قاراڭعىلىقتان ساۋلە) ايرىلعانعا دەيىن ىشىڭدەر، جەڭدەر دە سوڭسوڭ ورازانى كەشكە دەيىن تولىق ورىڭداندار» (حاليفا التاي اۋدارماسى). تۇسىنىكتىلەۋ بولۋ ءۇشىن ورىسشا اۋدىراماسىن ۇسىنايىن: «ەشتە ي پەيتە، پوكا ۆى نە سموجەتە وتليچيت بەلۋيۋ نيتكۋ راسسۆەتا وت چەرنوي، ا زاتەم پوستيتەس دو نوچي» (سمىسلوۆوي پەرەۆود كورانا نا رۋسسكوم يازىكە (ە. كۋليەۆ)). ياعني، تاڭعى قاراڭعىدا قارا جىپپەن اق ءجىپ قاتار تۇرعاندا، اق ءجىپتىڭ ساۋلەسى قاراڭعىدان كورىنەتىن كەزگە دەيىن ىشىڭدەر، جەڭدەر، سودان-سوڭ تۇنگە دەيىن اۋىز بەكىتىڭدەر دەپ تۇر. بۇل، ارابتاردىڭ ەجەلگى ءداستۇرى رامازان ايىندا (شىلدە) كۇندىزگى ىستىقتا دەمالىپ، تۇنگى سالقىندا تىرشىلىگىن جاساپ ۇستانعان سالتىنان الىنىپ تۇر.
قازىرگى ۋاقىتتىڭ وزىندە ورازانى تۇنىمەن ءىشىپ-جەپ، كۇندىز دەمالىپ، ۇيىقتاپ وتكىزۋ دە يسلامنىڭ شارتتارىنا قايشى ەمەس، تەك مىندەتتەلگەن قۇلشىلىقتى اللاعا جاساپ جۇرسە بولدى. وسى ورايدا، قولى بوس مۇسىلماندار رامازان ايىندا تۇندە وياۋ ءجۇرىپ تاماعىن جەپ الادى، ەسەسىنە كۇنىمەن تۇندە ۇيىقتاماعان ۇيقىسىن قاندىرىپ جۇرەدى. ال، كۇندىز جۇمىسى بار ورازا ۇستاۋشىلار دەنساۋلىقتارىنا جانە جۇمىستارىنا قانداي زيان تيگىزىپ جۇرگەندەرىن بىلەدى مە!؟ كۇندىزگى شارشاعاننان دەمالىپ قالپىنا كەلىپ جاتقان ادام اعزاسىن قاراڭعى 4-5 تەردە وياتىپ الىپ وعان تابەتىڭ بولماسا دا تاماق جەگىزۋ، ودان كەيىن كۇندىز شولدەپ قالامىن دەپ تاماقتىڭ ارتىنان كوبىرەك سۋ ءىشىپ الىپ قايتا توسەككە جاتۋ ادام دەنساۋلىعىنا وتە كوپ زيان بولاتىنى بەلگىلى. كۇندىز شولدەگەننەن اعزانىڭ سۋسىزدانۋى بولادى. ادام دەنەسىندە سۋ جەتكىلىكتىز بولعاننان كلەتكالاردا زات الماسۋ قۇبىلىسى تەجەلىپ قالادى، سودان ادامنىڭ دەنەسى دە، ميىنىڭ ويلاۋ قابىلەتى دە قىزمەتىن تولىق اتقارماي كۇندىزگى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى وسال بولىپ تۇرادى. سۋسىز اسقازان، باۋىر، بۇيرەك، ىشەكتەر دە ءوز-ءوزىن تازالاي الماي دەنەدە كەرەكسىز بوقات (شلاك) پەن جالقىقتار (سليز) كوبەيەدى. بۇلاردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زيان ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى، الدىمەن يممۋنيتەتتى ءتۇسىرىپ كەيىن «راك» ونكولوگيالىق اۋرۋلارعا دەيىن الىپ بارادى. ال، كەشكى اۋىز اشاردا تاعى دا تاماقتى تويىپ جەيدى، تويماي جەۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ميدا كۇندىزگى اشتىقتان جانە سۋسىزدىقتان كۇيزەلىس بولدى، ميدا بولىنەتىن دوپامين ارقىلى قينالعاننىڭ ورنىن تولتىرۋ كەرەك، ونىڭ ۇستىنە اۋىز اشاردا سۋدى ءبىر ۇرتتاپ قويىپ تاماق جەۋدى باستاپ كەتەدى. كۇنىمەن سۋسىراعان دەنەگە الدىمەن سۋ كەرەك. ادام اسقازانى تاماق سۇراسا دا سۋ سۇراسا دا ميعا باراتىن ءبىر سيگنال «قارىن اشتى» دەگەن، اش قارىنعا الدىمەن جىلى سۋ ءىشىپ ءشولدى قاندىرىپ كەم دەگەندە 30 مينۋتتان كەيىن تاماق جەۋ كەرەك. ال، 30 مينۋتتان كەيىن جەيىن دەسە اۋىز-اشارعا كەلگەن ادامدار كۇتىپ وتىرمايدى، ونىڭ ۇستىنە تۇنگى ۇيىقتايتىن ۋاقىتتا جاقىنداپ كەلەدى، جاتار كەزدە جەگەن تاماق سىڭبەي قالادى. ورازا كەزىندە تۇنىمەن اتقاراتىن ساۋابى كوپ «تاراۋيح» نامازى بار. جالپى، كۇندىز جۇمىسى بار ادامعا رامازان ايى ۇيقىنى قاندىرماي، اشتىقتان جانە سۋسىزدىقتان ميعا كۇيزەلىس الىپ كەلىپ بىت-شىتتى شىعارادى. ادامنىڭ ويلانىپ شەشىم شىعارۋ قابىلەتى دە ازايادى، ويتكەنى سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ادام اعزاسىنداعى كلەتكالار، اسىرەسە ميداعى كلەتكالار قالپىنا كەلمەي تۇرادى.
ءوزىم جاستايىمنان ورازا تۇتتىم، جاس كەزىمدە اۋىرلىعى بىلىنبەيتىن. بىرنەشە جىلدان كەيىن دەنساۋلىقتى كۇتىنۋ ءۇشىن كەشكى ساعات 17.00 دەن كەيىن تاماقتانباۋدى ۇستاندىم، سول كەزدە كەشكى تاماقتى جەمەۋ دەنساۋلىقتىڭ پايداسىنا قانداي ۇلكەن ۇلەس قوساتىنىن ءبىلدىم. كەشكى تاماقتى جەمەگەن سوڭ دەنە جەڭىلدەنىپ، كەشكى سەرۋەنگە شىعىپ فيزيكالىق جاتتىعۋلاردى جاساپ الۋعا قيىندىق بولمايدى ەكەن. ال، كەشكى تاماقتى جەي قالساڭ دەنەدەگى قۋات تاماقتى قورىتۋعا باعىتتالادى دا، دەنەڭگى كوتەرۋگە زاۋقىڭ بولماي جاتا قالىپ تەلەۆيزور كورەسىڭ. تۇندە ۇيقىعا اش جاتقان سوڭ، ۇيقى قانىپ جاقسى دەمالىپ تۇرادى ەكەنسىڭ. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ الامىن، ويتكەنى ميىم تاماق بولادى دەپ قۋانىپ تۇراتىن.
كەزەكتى ورازا ايى كەلگەن تۇستا، ورازا تۇتقانىمنان دەنساۋلىققا كەرى اسەرى بايقالا باستادى، جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىمە دە اسەرىن تيگىزگەنىن بايقادىم. سول كەزدە «نەگە جاراتۋشى قۇداي 30 كۇن ورازانى تۇستە ءبىر مەزگىل عانا تاماقتانىپ قالعان 23 ساعات اش جۇرىڭدەر دەسە جەتكىلىكتى عوي» دەپ ويلايتىنمىن. ونىڭ ۇستىنە جەردىڭ سولتۇستىگى جاعىنداعى ەلدەردە (مىس. سكانديناۆيا) ءتۇننىڭ قىسقالىعى 2 ساعاتتاي عانا، ءتىپتى ءتۇنى جوق مەزگىلدەر بولادى، ول ەلدەگىلەر ورازانى قالاي ۇستاماق!؟ ءيا، رامازان ايىنداعى ورازا ۇستاۋ شارتتارى ەجەلگى ارابتاردىڭ شىلدە ايىنىڭ ىستىق كۇندىزىندە ۇيىقتاۋمەن، تۇنگى سالقىندا ءىشىپ-جەۋمەن تىرشىلىگىن جاسايتىن ءداستۇرىنىڭ ءبىرى دەپ پايىمداۋمەن شەكتەلدىم.
ال ەندى، اشىعۋدىڭ پايداسى تۋرالى جازا كەتەيىن. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن كەزىم. اكەم ماعان قازاقشاعا اۋدارىلعان پول برەگگتىڭ «اشىعۋدىڭ قۇدىرەتى» اتتى كىتابىن وقۋعا بەردى. ءوزى ونى وقىپ شىققان بولاتىن. مەن دە ءبىر سىپىرا وقىپ شىقتىم. ول كىتاپتا اۋرۋدىڭ كوبى استان بولاتىندىعى جانە اشىعۋ ارقىلى ادام ءوزى دەنساۋلىعىن تۇزەپ الۋىنا بولاتىنى تۋرالى جازىلعان. سونداي-اق، قالاي اشىعۋ، اپتاسىنا، ايىنا، 3-ايدا، 1-جىلدا نەشە كۇن اشىعۋ تۋرالى جازىلعان، بىراق بارلىق اشىعۋلاردا قايناتىلعان نەمەسە ديستيلدەنگەن جىلى سۋ ءىشۋ كەرەكتىگى ايتىلادى. سول كەزدە 1999 جىل بولاتىن 3-تاۋلىكتىك اشىعۋعا دەيىن جاسادىم. اسەرىنىڭ ءبىرى – ۇنەمى ءتىسىمنىڭ ەتى قانايتىن دا جۇرەتىن، 2-ءشى تاۋلىكتە ءتىسىم وزىنەن-ءوزى قاناي بەردى، شىققان قاندى تۇكىرە بەردىم، كەيىن ءتىسىم مۇلدە قاناماي كەتتى. ال، اكەم 8-تاۋلىكتىك اشىعۋعا دەيىن جاسادى. سول جىلدارى اكەم قازىرگە قاراعاندا جاس بولسا دا دەنساۋلىعى ناشارلاپ، قولىن جوعارى كوتەرە الماي قالعان، جۇرەگىنە دە كوپ شاعىم ايتاتىن. ۇزاق اشىعۋدان ابدەن ازدى، ەسەسىنە دەنساۋلىعى مىقتى بولىپ كەتتى، تويلاردا قولىن اسپانعا كوتەرىپ بيلەپ الاتىنىن دا كوردىم. ءيا، پول برەگگ اشىعۋ ارقىلى دەنە كلەتكالارى جاڭارىپ، جاس بالانىڭ دەنەسىندەي جاسارىپ قالاسىڭ دەپ جازىپ ەدى. ول كىسى 1976 جىلى 96 جاسىندا اقش-تىڭ فلوريدا شتاتىندا قايتىس بولادى.
جاپوننىڭ بيولوگ زەرتتەۋشى عالىمى ەسەنوري وسۋمي اۋتوفاگيا سالاسىن زەرتتەپ 2016 جىلى فيزيولوگيا جانە مەديتسينا سالاسىندا ەڭ مارتەبەلى جۇلدە نوبەل سىيلىعىنا يە بولدى.
اۋتوفاگيا – ءوزىن-ءوزى قورەكتەندىرۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى، ياعني ادام اعزاسىنا سىرتتان اس تۇسپەگەن كەزدە، اعزا دەنەدەگى ەسكى جانە ارتىق كلەتكالارمەن قورەكتەنە باستايدى. اۋتوفاگيا پروتسەسىن العاش رەت زەرتتەپ اشقان كىسى – بەلگيالىق كريستەن دە ديۋف. ولدا ءوزىنىڭ اشقان عىلىمى ءۇشىن 1974 جىلى نوبەل سىيلىعىن العان. اۋتوفاگيا قۇبىلىسى ادام اشىققان جاعدايدا بەلسەندى بولا باستايدى.
ادامعا باستاپقى كەزدە ىڭعايلى جولى سۋمەن اشىعۋ ءادىسى. ەڭ الدىمەن، اعزالارىڭىزداعى يممۋندى قۋات كوبەيەدى. بۇل قۋات بويىڭىزداعى بارلىق اۋرۋلارعا قارسى تۇراتىن، ادام دەنساۋلىعىن قورعايتىن قۋات. ادام اعزاسى تازارادى. اس قورىتۋ سياقتى اۋىر بەينەتتەن قۇتىلعان اعزالار تىنىعادى، سوعان وراي پسيحيكالىق تىنىعۋ، ياعني ۋايىم-قايعىدان ارىلىپ، جۇيكەنىڭ تىنىشتالۋى بايقالادى. ارتىق سالماقتان زارداپ شەگىپ جۇرگەندەر ءۇشىن اشىعۋدىڭ ەڭ ۇلكەن ناتيجەسى: بويداعى جينالعان مايدان ارىلۋ، ارتىق سالماقتان قۇتىلۋ بولىپ تابىلارى انىق. عالىمدار ءبىر كۇنگى اشىعۋ ادام اعزاسىن ءۇش ايعا جاسارتادى دەيدى، ياعني، ادام نەعۇرلىم كوپ اشىقسا، سوعۇرلىم جاسارا تۇسپەك.
سۋمەن اشىعۋدىڭ ەمدىك جانە پروفيلاكتيكالىق تۇرلەرى بولادى. ادام تاماقتانعاننان كەيىن ميىنىڭ 95% قۋاتى اس قورىتۋعا جۇمسالادى. سودان ادامزات ميىنىڭ 5% عانا پايدالانىپ ءجۇر. ال، استان تىنىققان كەزدە، ويلاۋعا، دامۋعا جۇمسالا باستايدى ەكەن. بۇل جاعدايدى تەك اشىعۋدى جاساپ كورگەن كىسىلەر جاقسى سەزىنەدى. سۋمەن اشىققان كەزدە ەسكى كلەتكانىڭ ورنىن جاڭا كلەتكالار تولىعىمەن الماستىرادى. وسىنداي زات الماسۋ قۇبىلىسى بولعان كەزدە عانا ادامنىڭ ءتانى جاڭارىپ جاسارا تۇسەدى.
ماقالامنىڭ سوڭىن مىنا سوزبەن اياقتايىن. ورازا تۇتقان كەزدە كۇنى بويى سۋسىراپ ونى ىشپەي ءجۇرۋ قاندى قويۋلاندىرىپ اعزاعا قاجەت قورەك جەتپەي جانە اعزادان شىعۋ كەرەك زياندى قالدىقتار شىقپاي قالىپ، ورازانىڭ اياعىندا كەيبىر ادامدار دەنساۋلىعىن ناشارلاتىپ الادى. قاننىڭ قويۋلانىپ كەتۋىنەن قان قىسىمى بۇزىلىپ، كوپ ادامدار جۇرەك-قان تامىر اۋرۋلارىنان كوز جۇمىپ جاتادى. وعان بىرەۋلەر «ورازا كەزىندە ولگەن ادام جانناتقا بارادى» دەپ قۋانىپ جاتادى. بۇل ادامنىڭ بىلىمسىزدىگىنەن دەپ پايىمدايمىن.
بەگالى ساپارالىۇلى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
(ەسكەرتۋ: اۆتوردىڭ كوزقاراسى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى. بەيتاراپ باعىتتاعى پورتال قارسى تاراپتىڭ دا ماتەريالىن جاريالاۋعا ءازىر).
