Han Keneniń bas súıegi qaıtarylýy múmkin degen aqparat shyǵyp, jeli shýlap jatyr. Túrli pikir, túrli oı aıtylýda. Plıýralıstik qoǵamda san alýandylyqtyń bolýy zańdy. "Kenesarynyń basy qaıtsa da, eshteńe ózgermeıdi", "Kenesarynyń basyn emes, syrtqa ketip jatqan basy bar jandardy oılaıyq", "Kenesarynyń basy qaıtsa, halyqtyń rýhy oıanady degen ótirik", "Tehnokrattyq qoǵam qurýǵa tıispiz", "El Marsqa ushyp jatyr, biz bas izdep júrmiz", "Gýmanıtarly qoǵamnan tehnokrattyq qoǵamǵa óteıik", "Ilon Mask bolashaqqa qadam jasaýda, biz ótken shaqty izdep júrmiz" jáne basqa pikirler aıtylyp jatyr. Kelisýge de, kelispeýge de bolady árıne.
Meniń oıymsha rasymen Han Keneniń bas súıegi tabylsa, onda bul tarıhshylardyń jeńisi, jemisi. Shań basqan arhıvterdi aqtaryp, Qazaq-qyrǵyz-orys arasynda ekspedıııa jasap, qujattardy kóz maıyn taýysyp oqyp, osydan 174 jyl buryn bolǵan qaıǵyly oqıǵanyń hronologııasyn qalyptastyrýǵa tyrysý úlken eńbekti qajet etedi. Qujattardy oqý úshin de kópshilik aıtqandaı "qý sóz" emes, bilim kerek. Tarıhı bilim.
Kenesarynyń bas súıegin talqylaý qazaqty tehnokrattyq qoǵam bolýǵa kedergi jasaıdy degen kúlkili paıym. Óte kúlkili. Tehnokrattyq qoǵam qurmaýǵa tarıh, ádebıet, gýmanıtarlar emes, jemqorlyq, paraqorlyq, bıýrokratııa, Báke-Sáke, tamyr-tanys kináli. Tehnokrattyq qoǵam quraıyq degen sózdi qarapaıym halyqqa emes, Úkimetke aıtý kerek. Mınıstr, depýtat, departamentterge.
Gýmanıtarııa emes, tehnokrattyq qoǵamnyń qurylmaýyna 30 jyl boıy shıkizat óndirýshi ekonomıkadan shyǵa almaǵan memlekettik saıasat kináli. Gýmanıtarııa emes, ekonomıkany ártaraptandyra almaǵan qate sheshimder kináli. Gýmanıtarııa emes, óndirýshi emes, tutynýshy qoǵamnyń ornaýyna yqpal etken qate baǵdarlamalar kináli. Bir ǵana mysal. Tehnokrattyq qoǵam qurýǵa umtylys retinde jasalǵan planshet shyǵaratyn zaýyt qaıda qazir? Aqqý planshetin aıtamyn. "Aqqý" ushyp ketti, "kóli" qaldy. Sondyqtan tehnokrattyq qoǵamǵa tarıhı ashýlar, ádebı shyǵarmalar, jazylǵan pesalar, qaıtqan hanymyzdyń basy kináli emes, oǵan tek JEMQORLYQ kináli. Dálel kóp: LRT, Gate City, "Aqqý"...
Gýmanıtarlyq ǵylymdar tehnokrattyq qoǵamǵa keri yqpal etetini jaıly oıdy qate dep sanaımyn. Gýmanıtar baryp tehnokrattyń ofısin tartyp alsa, gýmanıtar baryp observatorııasyna kirip alsa áńgime bólek. Onda aıt. Biraq olaı emes qoı. Men, siz, olar tehnokrattyq qoǵam dep oılaıtyn AQSh, Qytaı, Japonııaǵa qarańyz. Tarıh, ádebıetke bizden kóp qarjy bóledi. Júzdegen ese, tipti myńdaǵan ese. Kúni keshe ǵana Japonııa Qubylaı hannyń joryǵynan qalǵan kemelerdi, dýlyǵa, qylyshtardy taýyp, murajaıǵa qoıdy. Al biz Hannyń basy tabylsa, "oıbaı tehnokrat bolaıyq, bolashaqqa qaraıyq" dep baj ete qaldyq. Bolashaqqa qaraıyq, kim kedergi. Artta qalǵan el ekenimiz hannyń basy tabylǵanda eske túskeni qyzyq boldy.
Memlekette barlyq ǵylym damýy tıis. Fızıka, hımııa, bıologııa, medıına, tarıh, ádebıet, sýret jáne basqa. Bireýi bireýine kedergi emes. Biri rýhanııat, biri tehnokrat. Ekeýi qaıyqtyń qos eskegindeı qatar esilgende ǵana, qoǵam alǵa jyljıdy. Robot jasaıtyn Japonııa, ushaq quraıtyn AQSh, telefon shyǵaratyn Koreıa tarıhty, ádebıetti ysyryp tastaǵan joq qoı. Qatar alyp keledi. Bizde sóıtelik. Eshkim de bireýdi qolynan ustap, "biz bas súıek ákelgeli jatyrmyz, sen zertteýińdi qoıa tur" dep zerthanasynan, sheberhanasynan, zaýytynan (eger ol bar bolsa árıne), qýyp jatqan joq. Jumysyńdy jasaı ber. Alańdama!
Biz uzaq jyldar boıy rýhanııaty bodandyqtyń qamytyn kıip, ulttyq bolmysy men ótkeni julym-julym bolǵan elmiz. Ultpyz. Biz áli kúnge ashtyqtan qansha qazaq qyrylǵanyn naqty bilmeıtin memleketpiz. Naqtylyq joq, tek boljam. Tek shamalaý. Al naqtylyq bolý úshin zertteý kerek, zerdeleý kerek. Mynaý sonyń biri. Ótkenimizdi umyttyrmaq boldy. Jartylaı umyttyrdy, jartylaı joǵaltty, qasaqana órtedi, ádeıi tarıhymyhzdyń paraqtaryn jyrtyp tastady. Endi sony izdep jatyrmyz, joǵalǵan jartyny tapqymyz keledi. Esi durys ulttyń áreketi ǵoı. Tipti osy jolda tehnokrat pen gýmanıtar qol ustasyp júrse, onda joǵalǵan jádiger, umytylǵan tarıh tez tabylady, tez eske túsedi. Sony uǵaıyqshy. Kelispeýge quqylysyz.
Ulty úshin qan tógip, jan berip, urpaǵy úshin basy domalaǵan babamyzdyń bas súıegi Otanyna qaıtyp, jany jaı tapsyn degen tilegim bar.
Ashat QASENǴALI,
"Adyrna" ulttyq portaly
