Kökpar sportyn jetıldıru tūjyrymdamasy

Kökpar - Sıbırden Ündı mūhityna deiın, Kaspiden Şyǧys Türkıstanǧa deiıngı apaitös aralyqta atty mädeniettıŋ asyl mūrasy bolyp tabylady.

Būǧan deiıngı qalyptasqan kökpar oiynynyŋ komandalyq formatyna sporttyq mazmūn beru üşın odan ärı damytuǧa mäjbürmız. Būl jolda kökpardyŋ rekvizitterı men jaraqtaryn jetıldırıp, alaŋ kelbetın, oiyn qūrylymyn odan ärı damyta tüsu qajettıgı özınen özı tuyndauda.

Ūlttyq sporttyŋ ǧylymi türde tereŋdei zertteluı älı de oidaǧydai emes. Sonyŋ kesırınen ūlttyq oiyndy sportqa ainaldyru üderısı kenjelep qaldy ärı türlı qaişylyqtarǧa ūrynyp otyr.

Bügıngı kökpar oiyny būrynǧy etnooiyndyq sipattan aryla bastady, älemdık deŋgeige taratu jolynda maqsat qoiylyp, soǧan säikes äreket bastaldy. Kökpardy damytudyŋ mūndai strategiialyq formatqa köşuı alǧa bırşama mäselelerdı şeşudı mındetteude.

​Kökpardy jetıldırudı qarastyru barysynda qazırgı qordalanǧan mäselelerdı aşu - basty şeşımderdıŋ bırı. Äsırese, kökpardy bırjaqty etnologiialyq qūndylyq retınde qarau men ony būdan ärı ūlttyq sport retınde damytudyŋ arasynda qalyptasqan bırşama qaişylyq baryn baiqauymyz kerek. Sonymen bırge kökpar oiynynyŋ basty subektılerı esebınde qazaq jäne qyrǧyz taraptarynyŋ bıtıspeitındei qarsylyq sipaty bary da osynda – kökpardy oiyn jäne sport retınde qarastyrudyŋ arajıgı aşylmaǧandyǧynan da osyndai ahual bar ekendıgın jasyruǧa bolmaidy.

​Atalmyş qūjat kökpardyŋ maŋynda qordalanǧan mäselelerdıŋ şeşımın tabuǧa bolarlyq ūsynymdar men bastamalardy däiekteu men derekteu bolyp tabylady.

Kökpar oiynynyŋ qalyptasuy turasynda derek joqtyŋ qasy. Jazbalar jaǧy müldem saraŋ. Alaida, būl oiyn türın zerdeleuşıler onyŋ qalyptasuyn bırneşe myŋ jyldyqtarǧa aparyp tıreidı.

Jalpy būl atty oiynnyŋ qalyptasuyn jylqysyz elestetu mümkın emes. Eger de adamzat tarihynyŋ jylqyny qolǧa üiretu ülgısın Evraziia dalasyna qarasty Botai eldı mekenındegı 6 myŋjyldyq atty mädeniettıŋ aşyluymen qarastyrsaq, endeşe būl oiyndy da sonşa merzımmen ölşeuge qaqymyz bar.Öitkenı, kökpardyŋ qalyptasuyna qajettı eŋ bırınşı jaraq, ol – at. Jylqyny qolǧa üiretuden bastap, ony kölık etu men azyq etuden basqa, türlı sala boiynşa ony tehnikalyq jaraq etu mümkındıgı ömırde oryn ala bastaǧanyn eskersek, kökpar oiynynyŋ tuyndauyna da Attyly mädeniettıŋ oiyp oryn alatyn maŋyzy jetkılıktı.

Kökpardyŋ taralu keŋısın alsaq, Ortalyq Aziia halyqtary arasynda keŋ taraǧan oiyn. Atap aitqanda, qazaq, qyrǧyz, täjık, özbek, puştun halyqtaryna taralǧan. Osyǧan ūqsas atty oiyn keibır Aziia elderınde, sondai-aq,Argentina halqynyŋ da Kökparǧa ūqsas at oiyny bolǧan.Alaida, kökpardyŋ qalyptasu däuırın tap basyp aitu qiyn, ony älı künge ǧylymi türde zerdeleu kemşın. Desek te, kökpardyŋ qalyptasuyna bailanysty atalǧan tarihi aiǧaqtarǧa toqtala otyryp, taldap şyqqan abzal.

Kökpar oiyny sonau zoroastrizm däuırınen bar ekenın alǧa tartatyndar köp. Bırneşe myŋ jyl būryn şyqqan oiyn bolsa, onyŋ būl künge deiın bırneşe satydan ötıp jäne türlı sipatta oinaluy ǧajap emes. Būlai deuımızge atalmyş oiynǧa qatysty türlı interpretasiianyŋ boluymen qatar aluan aiǧaqtardyŋ bır bırımen qabysa bermeuı dälel.

Kökpardyŋ tuyndauyna bır aiǧaqty aŋşylyq kezden tartuǧa qisyn bar. Söitıp, onyŋ alǧaşqy formasy at mıngen aŋşylardyŋ oiynynan bastaldy deuge bolady. Būl turasynda  ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldary sovettık etnograf G. N. Simakov [12]: «Qyrǧyzdyŋ oŋtüstıktegı de, soltüstıktegı de  qarttary bızge qyrǧyzdar arasynda qasqyr aulaudyŋ keŋ taralǧanyn aita kelıp, qalyŋ qarda ombylaǧan qasqyrdy qualaǧan aŋşylar, quyp, jetıp, şoqparmen basqa ūryp, soǧyp alatynyn bırneşe ret äŋgımeledı. Būl ejelgı aŋ aulau täsılı onymen bırge qasqyr soqqan aŋşynyŋ aldyna öŋgergen aŋyna basqalary talasyp, odan tartyp aluǧa ūmtylysatyn bolǧan. Osylaişa, äzıldese, talasa-tarmasa otyryp, aiylǧa jetkenşe «kök börı» oinasatyn bolǧan. Bıraq aiylǧa jetkende qasqyrdy soqqan jıgıt alady eken.» 

Gollivudta 1971 jyly ekrandalǧan, fransuz jazuşysy Jozef Kesseldıŋ «Attylar» romanynda [14] kökpardyŋ keŋ taralǧan nūsqasyn jazady: «Būl oiyndy Şyŋǧyshannyŋ sarbazdary olardyŋ attarynyŋ tūiaǧy jetken jerge jaidy. Sodan berı jetı ǧasyr ötse de, bızdıŋ jazyǧymyzda ejelgı däuırdegıdei älı de saqtalyp keledı». Demek, kökpar oiyny Şyŋǧyshan däuırınen bar ekenıne kuälık bar degen söz.

Jazuşy, etnograf [15] A. Qaliūly aityp ötedı: «Kökpar tartu – äskeri jattyǧulardyŋ bır türı. Türık qaǧanatyndaǧy «Derbes börı jasaq» degenımız osyndai jattyǧudan ötıp sailanǧan batyrlar toby edı», – dep tūjyrymdaidy.  Endeşe būl oiyn soǧys jaǧdaiynda sarbazdardy şyŋdaityn jattyǧu türınde de bolǧandyǧy jäne ol türkı qaǧanaty zamanyna qarasty 6-7 ǧasyrlarǧa da laiyq oiyn türı bolǧandyǧyn baǧamdai alamyz.

Belgılı qazaq ǧalymy,  akademik Ä.H. Marǧūlanözınıŋ «Mir kazaha» kıtabynda [13]: «Syrdariianyŋ tömengı saǧasy men Aral maŋyn mekendegen saq taipalary jyl saiyn börını kie tūtu qūrmetıne arnap, qasqyr terısın jamylyp, betperde taǧynyp,atty saiystar ötkızetın bolǧan. Būl dästür türkı-moŋǧol taipalarynda älı künge deiın saqtaldy. Qazaq, türıkpen, qyrǧyz elderınde būl oiyn «kökbor» (kak bar) - sūry qasqyr degen ataumen saqtalǧan. «Kökpar» atty oiynnyŋ qazaq halqyndaǧy bır nūsqasy «Qyz börı» – qasqyr terısı men börılı betperde taǧynatyn dästürlı saq oiynynyŋ bır türı bolyp tabylady» dep V.V.Radlov pen S.V.Kiselevtardyŋ eŋbekterıne sılteme jasaidy. Soǧan qaraǧanda saqtarda qasqyrdy kökpar tartu emes, kerısınşe börı keipıne engen oiynşylar serkenı tartqan syqyldy. Endeşe saqtar däuırınde kökpar oiyny börı kiesın paş etudıŋ bır joralǧysy bolǧan. Al,S.V. Kiselevtyŋ jazǧan «qyz börı» oiyny bügıngı «qyz quu» oiynynyŋ etnografiialyq bır sipaty ekendıgınde söz joq.

Endı lingvistikalyq aiǧaqtarǧa keleiık.Oiynnyŋ «kökpar» atauy onyŋ qalyptasuy men tarihyna dendep boilauǧa mümkındık beretın aiǧaqtardyŋ bırı.

Kökpar oiyny ataularyn negızın üş topqa jıktep qarastyruǧa bolady:

Alaida, türkınıŋ ǧūlamasy Jüsıp Balasaǧūnnyŋ «Qūtty bılık» eŋbegınde kökpar oiynynyŋ basqaşa atauy «laq şap» - «chap ūlaq» türınde kezdesedı.

3)  Asa ejelgı miftık kezeŋdı qozǧaityn ataularǧa kelsek, būlarǧa qatysty jaittar barynşa būlyŋǧyr, bıraq lingvistikalyq jaǧynan qazbalau arqyly bıraz jaiǧa qanyǧuǧa äbden bolady. Būl jerde negızınen ataulardyŋ ışınde kökpar, kok-boru variasiialaryn ǧana qarastyrǧan maqūl, sebebı köpkari/koʻpkari, kupkori/kӯpkorӣ sözderı «kökpar» atauynan lingvistikalyq Metatéza (ejelgı grekşe - μετάθεσις, audaru) qūbylysy arqyly qatar tūrǧan dybystardyŋ özara oryn auystyruynan özgerıske tüskenı körınıp tūr.

«Kökpar» atauyn köptegen zerdeleuşıler,etimologiialyq jaǧynan mifologiiasy qanyq bolǧandyqtan, belden basyp, «kök börı» sözınen şyqqan deuge äues bolyp jür jäne onyŋ lingvistikalyq qūbylysyn aşpaǧan küiı qaldyrady. Şyn mänınde kök börı – kökbör – kökbor – kökpar türındegı tızbekke ainalatyndai,ündesım zaŋyna baǧynǧyş türkı tılı «kök börı»-den «kökpar» sözın tudyruy ekıtalai, mümkın emes. Al, kerısınşe «kökpar»-dyŋ kökpör – kökbör türınde özgerıske ūşyrau mümkındıgı mol. Bıraq «kök börı» atauynyŋ «kökpardan» tuyndaǧanyna lingvistikalyq jaǧynan senımdı bolǧanymyzben, tarihi jaǧynan senım joq. Endeşe būlar bır bırınen tuyndaǧan ataular emes, ekeuı ekı bölek türde tuyndauy yqtimal. Mäselen, saq zamanynda börışe kiıngen qatysuşylardyŋ eşkını kökparǧa tartqanymen, onyŋ «kök börı» atauy börını pır tūtqan kök türkıler däuırınde şyǧuy mümkın. Būl oiynşylardy miftık kök börıge teŋep, onyŋ jemtıgı eşkını tartyp, talasyp oinaudy därıptegen ejelgı tanymnyŋ taby bar. Būǧan Ä.Marǧūlan keltırgen V.V.Radlov jazbalarynyŋ kuägerlıgı mol.

Alaida, lingvistikalyq qisynnan alǧanda, «kökpar» sözı keibır jūmsartqyş, jıŋışkertkış ortada «kökpörge» ainaluy da ǧajap emes, oǧan qosa börı mifologiiasynyŋ yqpalymen «kök börı» atauy keiın tuyndaǧan degen joramalymyz bar.Qazaq tılınde kökbar da, kökpar da bolǧan, bertın kele soŋǧysy qalyptasyp sıŋdı.Aitpaqşy, qazaq tılınde ataudyŋ būlaişa jasalu jolynan basqa nūsqasy joq. Demek, qazaqşa «kökpar» atauybarynşa ejelgı jäne mazmūny men formasy jaǧynan asa özgerıske tüspegen.

Qyrǧyzşa «kok boru» atauy da «kökpar» sözınıŋ bır nūsqasy, «O»-lauşy jäne «A»-lauşy tılder üşın onyŋ ekı nūsqasy boluy kerek: kökpar –kökpor, osydan kelıp kökbar / kökbor nūsqalary tuyndaidy. Osy «kökbor» nūsqasynan ötken ǧasyrdyŋ soŋǧy jyldarynda etnosananyŋ qaita tüleuıne orai, halyqtyq «kökbörı/kökboru» nūsqasy şyǧyp kettı degen küdıgımız basym. Öitkenı, onyŋ arǧy kezeŋınde oiynnyŋ būl atauy tarihta da, jazyndylarda da müldem kezdespeidı. Sondai-aq, özbekşe-täjıkşe küpköri / köpkari  nūsqalary «kökpar» sözınıŋ kökpör / kökpar türındegı nūsqalarynyŋ metatezaǧa ūşyrauynan tuyndaǧandyǧy aŋǧarylyp tūr.Sonymen, «kökpar» nūsqasy kök börı/kök börte ataularynan da erterekte qalyptasqan.

Keibır etnograftardyŋ nūsqasy boiynşa «kökpar»  – «kök börte» (laq) sözınen şyqqan. Olai bolsa, ol sol küiınde «kökbörte» bolyp nege özgermei qalmady? Ündestık jaǧynan qaraǧanda «kökpar» sözıne onyŋ özgeruınen görı, «kökbörte» nemese «kökbörı» küiınde özgermei qalu mümkındıgı zor edı... Mäsele «kökpar» sözınıŋ börıge de, börtege de qatysynyŋ joqtyǧynda! Sonymen, mäsele «par» sözınde bolyp tūr...

«Par» sözı jalpyadamzattyq asa ejelgı sözderdıŋ bırı jäne ol köp tılderge jaiylǧanymen negızgı semantikasyn joimaǧan. Par – bölık, bölşek.

Köz jetkızu üşın būl sözge qatysty bırşama sözderge toqtalsaq [17,18] :

par – ekı bölıkten tūratyn jūp;

par – bır bırıne teŋ, sai;

para – türıkşe aqşa, «kesek», «bölık» degen maǧynada;

para – bir närseniŋ bölşegi, böligi, salasy,ülesı, «Būl jūrttyŋ söz tyŋdamas bir parasy» (Abai);

para  (iranşa, köne zat esım) – bır närsenıŋ bölşegı, bölıgı, tarmaǧy

para-para – byt-şyt, kül-talqan, dal-dal: bırneşe bölşekke bölınu,

par+tiia – tauardyŋ ne äleumettık toptyŋbır bölıgı; jan-jaqqa bölıngen top, odaq,jık.; zattardyŋ, tauarlardyŋ belgılı bır kölemı.; jeke dauyspen nemese jeke muzykalyq aspapta oryndau üşın jazylǧan şyǧarma;

para aldy –  öz müddesı üşın jasyryn türde alynatyn ülken pūldyŋ/qyzmettıŋ bölıgı;

para boldy – bölşek-bölşek bolyp syndy, byt-şyty şyǧyp küiredı.

Joǧarydaǧy keltırındıden baiqaǧanymyz «par» sözınıŋ äldebır närsenıŋ bölşegı, japyraǧy, jyrtysy ekendıgı. Jäne de būl söz ärtektı tılge enuıne qaraǧanda onyŋ asa ejelgılıgın aiqyndaidy. Endeşe onyŋ qosyluynan jasalǧan «kökpar» sözınıŋ de ejelgı söz ekenın eskeruge tura keledı, mūndaǧy «par» buyny būl jerde «üles», «sybaǧa» maǧynasynda tūr. Dälırek üŋılsek, «kök+par» tırkesı: «Köktıŋ ülesı», «Köktıŋ jyrtysy» degen maǧynada. Demek, kökpar tartu - ejelgı mazmūny boiynşa Köktıŋ ülesıne, nesıbesıne talasu bolyp tabylady. Demek, būl täŋırlık tanym jailaǧan ejelgı däuırdegı tanymnyŋ bır joralǧysy ekendıgı özınen özı şyǧady.

Qyrǧyz tarihşysy Düişen Kerimov [19] «Iа spraşival u uchenyh Kazahstana, pochemu igru kok-boru (kok – goluboi svet, boru – volk, totemnoe jivotnoe, simvol) oni nazvali kokpar. Poniatno, chto znachit kok, a chto za slovo par? Oni sami ne smogli otvetit na etot vopros» degenı aqtarlyq jaǧdai, öitkenı bırneşe myŋjyldyq qūndylyqty bırden aŋǧaru kımge bolsa da oŋai bolmas edı. Al anyqtyǧy aidai bolyp tūrǧan «kök börı» salystyrmaly türde «keşegı» qalyptasqan atau edı. «Kök börı» men «kök boru» ataularyn bır bırımen bettestıruge bolmaidy, ekeuı ekı däuırdıŋ ataulary.

Qoryta kele, «kökpar» atauy oiynnyŋ bastapqy mazmūnyn saqtaǧan ejelgı nūsqasy bolsa, «kök börı» atauy bertın kele börınıŋ aibyndy beinesın paş etuge baǧyttalǧan tuyndy nūsqasy dep esepteimız.

Kökpar oiynynyŋ tuyndau mäselesın şeşu üşın, «zoroastrizm zamanynan bar attyly oiyn» degen uäj ben jylqyny qolǧa üiretudıŋ 6 myŋ jyldyq tarihyn jäne de attyly aŋşylyq mädeniettıŋ de ejelgı jasyn eskere kelıp, mynadai taldauǧa män bergımız keledı.

Bügıngı kökpardyŋ şyǧuy men onyŋ sipatyna qarabaiyr, taiyz tanymmen qarau qalyptasqan. Kökpar oiyny attylarǧa tän bolǧandyqtan atty örkeniettıŋ bırneşe myŋjyldyq tarihymen sabaqtas qarap, onyŋ filosofiialyq tanymyn joimai, odan ärı naqyştai tüsu arqyly oiynǧa degen tereŋ közqaras ornyqtyru qajet. Osy oraida kökpar oiynynyŋ tüpkı türtkısı ejelgı attylardyŋ Kökke moiynsūnu, Künge basty ömır közı retınde qarauǧa negızdelgen täŋırlık dünietanymnan bastau alatyn tūjyrymnan qymsynudyŋ keregı joq. «Kök+par»  sözı Köktıŋ bölşegı, paraǧy türınde sıŋgen bügıngı Nesıbe, Yrzyq ūǧymyna ie bolu, talasu tanymynan bastau alu joramalyn alǧa tartqymyz keledı.  Ärine, ol ärbır däuırde türlı sipat alyp, aqyry «kökbörı», «kökbörte» syqyldy ataularǧa da köşken bolar.

Negmati, «Prazdnik Navruz»: «Samymi uvlekatelnymi liubimymi razvlecheniiami publiki povsiudu v Srednei Azii iavlialis populiarnye sostiazaniia-kozlodranie («buzkaşi») i borba – «guştingri», kotorye demonstrirovali silu, lovkost i soobrazitelnost uchastnikov i vsegda privlekali vnimanie zritelei...». Saiyp kelgende, Kün merekesı sanalatyn ejelgı Nauryz meiramynyŋ basty tartysynyŋ bırı «kökpar» ataluy tegın emes jäne ony obasta komandalyq sipat emes, ärkım öz auylyna, öz oşaǧyna tartudyŋ körınısı de, är jannyŋ Kök yrzyǧyna talasu sekıldı mänınde jatyr. Būnymen kökpardyŋ tarihyn bırneşe myŋjyldyqty jäne etnologiialyq jaǧynan asa kürdelı qyrlary baryn baiqatu, būl oiyndy bır nemese bırneşe ǧana etnostyŋ, halyqtyŋ emes, jalpy ebraziialyq Ūly dalada qalyptasqan Attylar mädenietınıŋ körınısı retınde moiyndaǧan abzal.

Kökpar jaraǧyna tatyityn bırden bır närse – müiızdı maldyŋ mürdesı, ol ne eşkı, ne siyr iaǧni torpaq ekendıgıne jıtı nazar audaru kerek. Müiızdı maldy qūrbandyqqa şalu – Aidy Künnıŋ jolynda qūrban ete otyryp, onyŋ säikes keŋısı Tünektı Künekke jeŋgızu joralǧysynan körınedı. Al qūrbandyq jany Kökke jönelgendıkten, onyŋ tänı Jerdegı Köktıŋ bır bölık-nyşany bolyp tabylady. Jäne de «qūrbandyq jyrtysqa» kım qol jetkızse, Ordaǧa (auylǧa, kömbege, bügınde - qazanǧa) jetkızu Künnıŋ közı – Täŋırden (jaratuşy qūdyretten, bügınde - Alladan) bata alatyndai basty mūratqa jetedı-mıs...

Jalpy qūrbandyq ejelgı Ai men Künnıŋ taitalas qūdyretıne alaŋdau kezındegı nanym aktysy degen boljamdy alǧa tartqymyz keledı. Mäselen, ai müiızdı aqserkenı bolmasa boz qasqa maldy qūrbandyqqa şalu - Künge tabynuşylardyŋ «Aidy qūrban etu» aktysynyŋ körınısı deuge bolady. Öitkenı, ejelgı halyqtar müiızdı maldy – eşkı men siyrdy Aidyŋ nyşany retınde qabyldaǧandyǧy turasynda tezister qalyptasyp otyr.Osydan kelıp, siyrǧa/būzauǧa tabynu qalyptasty. Müiız – aidyŋ nyşany, taŋbasy. Söitıp, Aidy Künge jyǧyp berudıŋ bır ısı – sonyŋ säikes nyşany bolar maldy qūrban etu bolǧan. «Bozqasqa» mäselesıne kelsek, boz – kün säulesınıŋ oŋyp, batuǧa ainalǧan, ıŋırge qaraǧan uaqytyn meŋzeitın tüs, iaǧni uaqyttyŋ Tünge qaraǧan şaǧy. Al Tünnıŋ qasqasy (qasy, qabaǧy) – Ai ekenı mälım. Söitıp, maŋdaiy qasqa, tüsı boz maldy qūrbandyqqa şalu Aidy Künge jeŋdıru retınde dästürge engen.

Ärine, müiızdı maldy qūrban etu bälkım siyrǧa tabynu däuırınen, ony Tünnıŋ jaryǧy Aimen şendestıru zamanynda qalyptasuy yqtimal. Alaida, būl qūrbandyqtyŋ  jauyǧu aktysy boldy dep kesıp aituǧa da jeleu emes. Kerısınşe oǧan Jaratqannyŋ jaǧymdy jaratyndysy retınde qūrban etu joralǧysynan şyqty deuge de bolady. Qalai bolǧanda da, kökparǧa müiızdı maldy qūrban etıp, tartu dästürı etnografiialyq qūndylyqtarda saqtalǧan. Alaida, bertın kele kökpar serkesınıŋ mänı özgergen. Iаǧni oǧan jaǧymsyz sipat beru ornyqqan. Ony «Alpamys batyr»  jyryndaǧy [20]Ūltan qūldyŋ kökparǧa dūşpany Alpamystyŋ ūly  «Jädıgerdı tartyŋdar!»  degenınen köruge bolady.

Saiyp kelgende, kökparǧa soiylatyn mal obasta Künge tabynuşylardyŋ qūrbandyǧy bolyp şyǧady. Bır nazar audararlyǧy sol – kökparǧa ısek ne qoşqar (qoi) emes, mındettı türde müiızdı serke (bälkım, teke) şalynady. Tıptı, qyrǧyz nūsqasynda torpaq ta jür. Al «Alpamys batyr jyrynda» Qarlyǧaşty alu toiynda kökparǧa Ūltan qūldyŋ qūnandy arnaityny bar. Būl qūnan jylqy boluy mümkın emes, qūnan ögız boluy kerek.  

Būl aitqandarymyzǧa taǧy bır aiǧaqty [7] Almaty qalasynyŋ soltūs-batysyndaǧy 130 şaqyrymda ornalaqan Aŋyraqai jotasyndaǧyTaŋbalytastaǧy Täŋır men Iŋır kielerınıŋ säikes türde Kün men Tünnıŋ beinelerı ekendıgı jäne de qūrban retındekündidarly Täŋırge qosmüiızdı ırı qaranyŋ qarap tūrǧandyǧyn keltıruge bolady.

Ärine, kökparǧa tartu qūrmet emes, ony qorlau, kek alu aktysy ekendıgın «par» sözıne qatysty myna tüsındırmeler däleldeidı:

parşa – jıktelgış, bölıngış mata; bır kesek, bır bölek;

parşalau – 1. Byt-şyt qylu, keskıleu, tılgıleu.2.Soiǧan maldyŋ etın borşalau, müşelep būzu, osu, bölu, ülesteu;

barşa – bölek-bölek,bölşek-bölşek, parşa-parşa

borşa-borşa – dal-dal,päre-päre,byt-şyt

borşa-borşa bolǧan bet - izodrannoe liso ettı borşa-borşa etıp tılıp tūzdady - razdelali miaso i posolili kiım borşa-borşa bolyp jyrtylǧan - odejda silno razorvana,

sinonim: alba-dalba, alba-jūlba, dal-dal, dal-dūl, dalba-dūlba, jalba-jūlba, jūlma-jūlma, jūlym-jūlym, jyrtyq-jyrtyq, jyrym-jyrym, örım-örım, para-para, parşa-parşa, päre-päre, toz-toz, tüte-tüte, tılım-tılım, ūlma-jūlma, şoqpyt-şoqpyt

borşala – 1.Tūtas maldyŋ, aŋnyŋ etın müşelep būz, jaimala; 2. Byt-şyt qylu, myj-myjyn şyǧaru, keskıleu

Al «kökpar» sözınıŋ özı äbden sıŋıstı bolǧany sondai allegoriialyq beinelı mazmūnǧa ie bolǧan leksema:

Kökpar boldy – Ärkımnıŋ jūlquynda boldy;

Kökparǧa tüspegen – Küş synaspaǧan, aitys-tartysqa tüspegen;

Kökpar qyldy – Äbden azaptady, qinady.

Būl maǧynany başqūrtşa tüsındırmede oiynnyŋ serke äbden parşa-parşa bolyp jyrtylǧanşa tartatyndyǧy naqtylai tüsedı.Kökparǧa tartylatyn närsenıŋ qorlanujaǧdaiy «Alpamys batyr» jyryndaǧy [21] Ūltan qūldyŋ dūşpany - Alpamystyŋ ūly Jädıgerdı tartqyzuy da taǧy bır dälel.

Endeşe, kökpar etnooiynynyŋ tuyndauyn qarabaiyr türde sözderdıŋ tuyndau mümkındıgımen qarastyru müldem jetkılıksız. Öitkenı, bügınde oiynǧa, al erteŋ sportqa ainalǧaly tūrǧan būl ruhani qūndylyq özınıŋ etnologiialyq üderısten ötken ejelgı tanymdyq joralǧynyŋ bır parasy dep baǧalaǧan abzal.

Būl jaǧdaidyŋ bügıngı zamanǧa deiın de kelgendıgın körsetetın keibır aiǧaqtar bar. Auyzekı äŋgımeden,  Altynemel-İgılık öŋırınde tap küresı qyzǧan kezde, esırgen kedei jıgıtter 12-13 jastaǧy Törenıŋ qyzyn baidyŋ qyzy dep kökpar ǧyp tartpaq bolǧanda, bır auyl äielı qyzdy bas salyp jatyp alyp «kökparǧa örımdei jas qyzdy tartqanşa, myna menı tartyŋdar» dep araşalap qalǧan eken.

Sport degen ne? Sport ǧylymi zertteuge jäne adamnyŋ denelık ne zerdelık damuyna negızdelgen jüielı jattyǧumen şyŋdalatyn, arnaiy ūiymdastyrylǧan, aiyryqşa saimanmen jaraqtalǧan, naqty erejelermen bekıtılgen fizikalyq äreket. Oiyn - dästürge negızdelgen jäne ritualdyq maŋyzy bar, joralǧylyq, räsımdık sipaty mol etnologiialyq qūndylyq.  Kökpar oiynnan sportqa ainaluy üşın ol barynşa zertteluı arqyly jetıldırıluı kerek, al bız ony közqarastar men pıkır-paiym arqyly, yqpaldy da dualy auyzdan şyqqan sözben «damytuǧa» äuespız. Sodan da sportqa tän snariadtyŋ ornyna serkenıŋ tūlybynan ärı asa  almai qaldyq. Onymyz külkılı ärı dörekı körınedı,  basqa jūrt ürke qaraidy. Jalpyadamzatty qyzyqtyrmaidy, özımız süisıngen bolamyz, bıraq küŋkıl köp. Basqa jūrttyŋ qaqpasyn tars bekıtıp alatyny sodan. Kökpardyŋ sport retınde damu tūjyrymy älı joq, onyŋ oiyn sipatyndaǧy missiiasy men sport nūsqasyndaǧy bolmysyn ajyrata almai daǧdarudamyz. Oiyn sport bolǧan künnen bastap, etnostyq bolmysynan ajyraitynymen kelıskımız joq, söite tūra kökpardy batys elderı qabyldamaidy dep toŋterıs bolamyz.

Aitqymyz kelıp otyrǧany, özımızdı küstänäläu emes, adamzat keşegı attyly mädeniet iesı bolyp tabylatyn qazaqtan endı şynaiy närselerdı küte bastaǧanyn aŋdauymyz ärı özgergen düniemen bırge özgere bıludıŋ tetıgın meŋgeruımız kerektıgı. Eger de ūlttyq oiyndardy sportqa ainaldyrǧymyz kelse, onda oǧan ǧylymdy alǧa salyp kırısken maqūl. Jalpy bügıngı sport – tehnologiia men tehnikanyŋ fizikalyq, biologiialyq, pedagogikalyq salalarǧa synalap enu nätijesı. Sport degenımız osy qyruar salany qamtityn qūbylys. Būl kriteridı eskermesek, kembaǧaldyqtan arylmaimyz.Alaida, būl pıkır būdan da būryn aitylyp keledı,tıptı arnaiy akademiia kerek degen pıkır de bolǧan, bıraq ol bolǧan küiınde qaldy.

Kökpardy oiyn retınde kez kelgen auylda oinai beruge bolady, oǧan mınetın at pen bauyzdalǧan serke bolmasa tūlyp bolsa jetkılıktı. Al oǧan sport retınde qarauǧa bolmaidy.Bıraq ol sport emes, oǧan sportqa säikes baptalǧan at pen kökparşydan bastap, kiım men äbzelderge deiıngı ūsaq-tüiektıŋ bärı oilastyryla qamtylady.  Sport-kökpardyŋ serkesı bauyzdalǧan eşkı boluymen nemese dästürmen şyrmaluy mındet emes. Onyŋ dästürge qanyqqan bıraq sportqa ikemdı erejesı men snariad-jabdyǧy jäne barlyq ölşemder men talaptardy qanaǧattandyratyn alaŋy boluy şart.

Kökpardy damytu turasyndaǧy barlyq aitys-tartys pen közqarastardyŋ qaişylyǧy ony sport pen oiyn sipatynan ajyrata almaudan tuyndap otyr.Mäselen kökpardyŋ qyrǧyz janaşyry Savetbek Abrasulov [25] özınıŋ «Sakralnyi smysl igry» maqalasynda «...po obychaiu ei (pobedivşei komande) polagalsia sennyi podarok za okazannuiu chest v vide skota, dorogoi odejdy ili deneg. V svoiu ochered, obladateli tuşi kozla, tut je otmyv tuşu, klali v kotel i nachinali gotovit ugoşenie. Dalee po obychaiu oni priglaşali na trapezu rodstvennikov, soplemennikov i prosto prohojih i ugoşali ih miasom kozla. Schitalos dobrym znakom, esli kusochki miasa dostavalis bolşemu kolichestvu liudei. Zdes nelzia ne zametit sakralnyi smyl igry «Kök-börü», zakliuchaiuşiisia v tom, chto odnomu iz uvajaemyh chlenov roda daetsia vozmojnost, vypadaet velikaia chest priobşit chlenov roda k ritualnomu miasu kozla i tem samym sposobstvovat ukrepleniiu vzaimnyh uz liudei i sdelat svoi vklad v usilenie edinstva roda, naroda.» - dep jazady. Būl joralǧynyŋ bärı ärine kökpardy ūlttyq oiyn retındegı qūndylyq mazmūnyna tiesılı jaittar. Bıraq onyŋ kökpar-sportqa eşbır qatysy joq ärı bolmauǧa tiıstı.

Joǧaryda keltırılgen qaişylyq Kökpar qauymyn ekıge jarǧanyn da atap aitu kerek. 2017 jyly Türkı halyqtarynyŋ sport-oiyndarynyŋ Qauymdastyǧy qūryldy. Būl qauymdastyq kökpar erejesın barynşa sporttyq sipat beruge tyrysyp özgerttı. Atalmyş ereje Halyqaralyq Kökboru federasiiasy qabyldaǧan qyrǧyz rejisserı Bolat Şamşievtıŋ erejesınen bölekşe edı. Būl özgerıs qyrǧyz tarapynan qoldau tappai kökparşylar qauymy qaişylyqqa ūryndy. Qazaq jaǧynyŋ kökpardy sportqa ikemdeu nietı dūrys bolǧanymen, oǧan jetu taktikasy dūrys bolmady. Bırden ūsynylǧan ereje men oiynnyŋ basty fişkasy serkenı tūlypqa auystyryluy būl qaişylyqty qozdyra tüstı. Aqyrynda kökpardyŋ ekı türı paida boldy. Endı 2020 jyly Türkiiada ötetın kökpar oiyny halyqaralyq kök-boru erejesımen ötpek. Būl ereje joǧaryda atalyp ötkendei sporttyq emes, oiyndyq sipatta bolmaq.

Ärine, jalpytürkılık qūndylyq retınde būl ekı sipatta da kökpardy damyta bergen jön. Alaida olardyŋ arajıgı men sipatyn barynşa ajyratyp, bırın oiyn, ekınşısın sport esebınde paş etken maqūl.

2019 jyly atalmyş kökpar tartysy jaŋa deŋgeige uşyǧyp, Taşkentte ötken halyqaralyq kökpar jarysynan qyrǧyz taraby kökparǧa tän taiqazan men serkenıŋ joqtyǧyn negızge alyp, bas tartty.

Qysqasy, kökpardan oiyn retınde aiyrylǧymyz kelmese - ony serkeden ajyratpau kerek, al sport etkımız kelse - sportqa tän saimandaryn ǧylymi türde däiektep äzırleu qajet. Oiyn-kökpardy mereke körınısı etıp qaldyryp, sport-kökpardy köşermen ata-babamyzdyŋ adamzatqa syilaǧan qūndylyǧy esebınde osylaişa ǧana damyta alamyz.

Qai oiyndy da sportqa ainaldyru – bızge sol oiyndardy etnostyq sipattan adamzattyq qūndylyqqa ainaldyruǧa mäjbür etedı. Kökpar mysalynda alatyn bolsaq, ol ūlttyq oiyn retınde tarihy bar, özındık sipaty men ūlttyq qūndylyq retınde qalyptasqan oiyn önerı, bıraq ony qalai damytudy qolǧa ala bastadyq, solai aldymyzdan düniejüzılık kriteriler şyqty: bauyzdalǧan serkenıŋ  sporttyq saiman boluy qabyldanbady. Sebebı, kökpar oiyn bolsa qazaq üşın oiyn, al basqa halyqtardyŋ moiyndauy üşın ol oiyndyq satydan sporttyq satyǧa ötuı kerek edı. Ol üşın sport talabyna säikes oiynnyŋ atributy sporttyq rekvizit bola bermeidı, būl jerde joǧaryda atalǧan psihikalyq jäne sporttyq basqa talaptar oryndalmasa, ony sport öz keŋıstıgıne ötkızbeidı. Demek, kökpardy damytu degenımız – ony sportqa ainaldyru. Al ol üşın onyŋ arnaiy alaŋy boluy, serkenıŋ zaman talabyna sai bauyzdalǧan maldyŋ mürdesı emes, sporttyq snariad türındegı sipaty boluy, kökparşylardyŋ zerttelgen täsılder boiynşa jattyǧuy men arnaiy bapkerlerdıŋ äzırlenuı, kökpar attaryna talap pen olardy daiyndaityn zauyttyŋ boluy sekıldı futbol siiaqty kökpar industriiasynyŋ paida boluymen bırge jüretın ūly üderıs anyqtaluy kerek edı. Būnyŋ bärı ǧylymi zertteu men zerdeleuden bastalǧany jön bolatyn, al käzır bızdıŋ ūlttyq oiyndardy sport türınde körgısı kelmeitın tūlǧalardyŋ pıkırıne atalmyş maqsat maltyǧyp, adymy aşylmauda.

2013 jyly kökpar stadionynyŋ jobasyna konkurs/ırıkteu jariialanbas būryn, oǧan degen naqty talaptar men kriteriler ǧylymi jolmen anyqtaldy ma? Joq. Ūlttyq oiyn ainalasyndaǧy dualy kısılerdıŋ pıkırı ǧana negız bolǧany jasyryn emes. Ondai pıkır-paiymdar negızınen ǧylymi zertteu barysynda, zerttemeler synaqqa tüserde asa qūndy faktor ekenı aian, bıraq şeşuşı aqparat közı emes. Osyndai tiianaqty jaittardyŋ bolmauy bızdıŋ ärbır qadamymyzdy nätijesızdıkke ūryndyrady jäne ylǧi da däieksız eksperimentten köz aşpaityn bolamyz.

​Sözımız naqty bolu üşın kökpar serkesın muliajǧa aiyrbastau talpynysymyzdy alaiyq. Maqsatty osylai qoiudyŋ özı müldem dūrys emes, serkenıŋ ornyna «quyrşaqty» qoldanǧanda kökpar ūlttyq oiynnan sportqa ainala ma? degen saual bastan qoiyluy kerek edı. Ärine oiyn sportqa ainalmaidy. Sport-kökpar üşın bauyzdalǧan serkenı de, onyŋ muliajyn (närsenıŋ naqty pışının beretın qūimasy, jasamy, köşırmesı) da tartu mındet emes, qyzyq emes, oǧan yŋǧaily, laiyqty saiman jasau mäselesı kün tärtıbınde tūr.

​Aqyry muliaj paidaǧa aspai sätsızdıkke ūşyrady, sporttyq saiman muliajdan qūralmaityny mälım. Demek, kökpar sportqa ainaluy üşın oǧan qajettı talaptardy bylai qoiǧanda, serkenıŋ tūlǧasyn kökpardan alastau kerektıgı tuyndaidy. Bıraq kökpar ūlttyq oiyn retınde būrynǧyşa serkenı paidalanyp, al sporttyq kökpar üşın özıne laiyq saimandy jasau jaittaryn eskermei otyrmyz. Qysqasy, kökpar oiyn türınde de, sport türınde de qatar ömır süre alady.

Oiyn-kökparǧa dulyǧa kerek emes, qazaqy tymaq pen qazaqy kiımder jäne serke jetkılıktı, sondai-aq, oiyn-kökpar erejesın ekıjaqty komanda oiyny etu de kerek emes. Aitalyq keşegı Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧynda sporttyq sipattan ada, taza kökpar oiynyn ötkızu kerek edı. Al sporttyq kökpar üşın kökparşyǧa qajet qolǧaptan bastap, dulyǧa, arnaiy etık, jeide, at, muliaj emes «serke», arnaiy stadion t.t. saimandar men jabdyqtardy maqsatty türde qolǧa alu qajet bolady. Älemdık sportqa ainalǧan kez kelgen ūlttyq oiyndy alsaŋyz da, olar osy joldan ötken.

Kökpardyŋ ekıge jarylǧan türlerınıŋ myna aiyrmasy da ǧylymi negızdelmegen.

Kök-boru erejesınen kökpardyŋ jaŋa erejesınıŋ aiyrmasy:

- oiyn bauyzdalǧan serkemen emes, tūlyppen oinalady; - taiqazannyŋ ornyna alaŋǧa syzylǧan şeŋber jaiǧasqan; - alaŋ  220 mH 70 m; - 5 minutqa oiynşyny alasatu; - bullit joq; - Teŋ oiyn kezınde 3-ke 3 oinau; - 3 kezeŋnıŋ ornyna 2 kezeŋ - kök-borudaǧydai qarsylas qazanyna emes, ūtysqa jetu üşın komanda öz şeŋberıne neǧūrlym köbırek tūlyp salu kerek.

Ärine, būndaiǧy aiyrmaşylyqtardyŋ bärı atap ötılgendei, oiynnan sport tüzu maqsatynan tuyndap otyr, alaida, soŋǧy şartqa kelsek, qarsylas qazanyna serke salu kökpar tarihynda da, türkılerdıŋ etnografiialyq  qūndylyǧyna jatpaityn jait. Ol futbol erejesınen alynǧan bolatyn. Sondyqtan etnoqūndylyqty därıpteitın kökpardyŋ oiyn sipatyna jat.

Saiyp kelgende, kökpardy damytu oǧan sporttyq sipat beruge negızdeledı. Osyǧan säikes ony damytudyŋ negızıne kökpardyŋ barlyq jabdyqtary men saimandaryn sportqa säikesteu men ǧylymi negızdeu qajettıgı tuyndaidy. Qysqasy, kökpar sportyn ǧylymi negızde zerttep, zerdelep baryp qana eşbır dauǧa qalmaityndai, pıkır men közqarasqa täuelsız bolatyndai atty sportqa ainaldyru yqtimaldyǧy bar.

Serık Erǧali,

pedagogika ǧylymdarynyŋ magistrı,

mädeniettanuşy, etnolog

Paidalanylǧan ädebietter: