Búgin memleket jáne qoǵam qaıratkeri Álıhan Bókeıhanovtyń 150 jyldyǵyna oraı Almaty qalasy ákimdiginiń uıymdastyrýymen M.Áýezov atyndaǵy akademııalyq qazaq drama teatrynda "Alashtyń Álıhany" atty saltanatty kesh ótedi.
IýNESKO jyldyń eń myqty qaıratkeri dep tanyǵan uly tulǵanyń keshinde Almaty qalasynyń ákimi Baýyrjan Baıbek qatysady. Kesh barysynda Alash ardageriniń ómiri men memlekettik qyzmeti týraly derekti beınefılm kórsetilip, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkerleri Ramazan Stamǵazıev, Gúlzat Dáýirbaeva, Erkin Shúkimanov, Dáýrenbek Árkenov, belgili ánshi Farhad Kýbeev, t.b. óner sheberleri ánnen shashý shashady.
Ult-azattyq «Alash» qozǵalysynyń negizin qalaýshy jáne jetekshisi, Alashorda ulttyq avtonomııasy Halyq keńesiniń tóraǵasy Álıhan Bókeıhanov qazirgi Qaraǵandy oblysyna qarasty Aqtoǵaı eldi mekeninde 1866 jyly 5 naýryzda dúnıege keldi.
Patshalyq Reseıdiń ozbyr saıasatyn jastaıynan kórip, túısinip ósken Álıhannyń boıynda otarshyl bılikke ǵana emes, jan alyp, jan berispeı-aq otarlyq qamytty kııýge májbúr kúıde otyrǵan óz halqynyń salt-sanasy, turmys-tirshiligi, sharýashylyǵy týraly synshyl kózqarasy da erte qalyptasty.
Semeı túrmesinde segiz aı otyrǵan kezinde ol «Qazaqtyń sýarmaly egistik jerleriniń alynýy», «Dala ólkesiniń túkpirlerindegi orys qonystary», «Aqmola oblysyndaǵy pereselenderdiń jer úlesteri» - dep atalatyn maqalalar jazdy. Álıhan Bókeıhan bul eńbekteri basqa emes, otarshyl metropolııanyń dál júreginde – Peterbýrg qalasynda, «Sıbırskıe voprosy» jýrnalynda jarııalandy.
Alyp Reseı ımperııasymen alysyp, baıyrǵy táýelsizdikti qarýly kóterilispen qalpyna keltirý múmkin emes dep tujyrǵan Álıhan Bókeıhan «bul joldy halyqtyń jappaı qoldaýy da neǵaıbyl, Kenesary kóterilisiniń jeńiliske ushyraýy – sonyń bir kórinisi» - dep eseptedi.
Alash jetekshisi otarshyl ımperııany saıası turǵydan reformalap, federatıvtik demokratııaly memleketke aınaldyrý arqyly ǵana qazaqtyń áýeli ózin-ózi bılep, keıin tolyq táýelsizdikke qol jetkizýine bolady dep sanady.
Ol munyń uzaq ta azapty jol bolsa da, eń durys jol ekenin kóre bildi. Sondyqtan da 1905 jyly «Halyq bostandyǵy» nemese Konstıtýııalyq-demokratııalyq partııanyń Aqmola oblystyq jáne Omby qalalyq komıtetteriniń uıymdastyrýshylary men jetekshileriniń biri boldy.
Partııa 1905 jyly 23 sáýir men 17 qazandaǵy manıfesterdiń aralyǵynda dúnıege keldi, biraq az ýaqytta-aq Reseıdegi eń iri ári asa tanymal oppozıııalyq uıymǵa aınaldy. Kadetterdiń baǵdarlamasy men alǵa qoıǵan maqsat-mindetteri qazaq halqynyń arman-tilegine saı keldi.
Táýelsizdikti baıyrǵy handyq basqarý ınstıtýttary negizinde qalpyna keltirýdi Álıhan Bókeıhan durys dep sanamady. Sol sebepti de ol ózgeshe startegııalyq maqsattardy júzege asyrýǵa umtyldy. Bul umtylystarynyń bir parasy «Qarqaraly petıııasy» degen atpen tarıhta qalǵan 1905 jylǵy «Qazaqtardyń petıııasynda» kórinis tapty.
Álıhan Bókeıhan bul talaptardy Peterbýrgtiń «Syn otechestva» gazeti men Ombynyń «Irtysh» gazetinde jarııalap, olardy ózi redakııalap shyqty. «Qazaqtardyń petıııasynyń» tórtinshi tarmaǵynda «qazaq otyrǵan jerlerdiń qazaqtyń menshigi bolyp sanalatynyn patsha ókimetinen moıyndaýdy» talap etken Álıhan Bókeıhan «jersiz memleket bolmaıdy» degen ustanymda boldy. Qazaq jerin saqtap qalý jáne Reseıdiń qazaq jerine orys sharýalaryn ornalastyrýyna jol bermeý maqsatyndaǵy qajyrly kúresti ol Sankt-Peterbýrgtegi oqýynan Ombyǵa oralysymen bastap ketti.
Qazaq halqy petıııada qazaq balalary bilim alatyn barsha bastaýysh mektepterge ana tili men jazýyn engizýdi, qazaq tilinde gazet shyǵaryp, is qaǵazdaryn qazaq tilinde júrgizýdi talap etti. Álıhan Bókeıhanov qazaqtyń kóne jyr-dastandaryn, el aýzyndaǵy ańyz-áńgimelerdi jınaqtady. Onyń qazaq ulty aldyndaǵy ólsheýsiz, óshpes eńbeginiń biri - Sankt Peterbýrgta 1909 jyly jaryq kórgen Abaıdyń tuńǵysh shyǵarmalar jınaǵy edi.
Álıhan Bókeıhan qazaqtardy rýǵa da, júzge de jiktemedi, áleýmettik mártebesine de, bilimine qaraı da bóle-jarmady. Qazaqty birtutas halyq retinde kórgisi keldi. Osy oraıda ol usynǵan Alash ataýy ultty uıystyrýǵa muryndyq bolatyn tamasha ıdeıa bolyp shyqty. Bul ıdeıany Álıhan Bókeıhan Alash qozǵalysy paıda bolǵanǵa deıin-aq árdaıym aıtyp júrgen edi. Sonaý 1910 jyldyń ózinde-aq «Qazaqtar» dep atalatyn tarıhı ocherkinde qazaqtardyń soǵys urany «Alash degen mıftik tulǵa» ekenin atap ótken bolatyn.
1917 jyly qarasha aıynda ótken Quryltaı jınalysynyń saılaýynda qazaqtardyń basym kópshiligi «Úsh júz» partııasyn emes, «Alash» partııasyn qoldady, sóıtip «Alash» partııasy 43 depýtattyq mandatty ıelendi. «Alash» partııasy Qazan tóńkerisiniń qarsańynda Reseıdegi elýge jýyq partııanyń ishinde segizinshi orynda turǵan edi.
Álıhan Bókeıhan qarapaıym ómir súrdi. Ol tutqynǵa alynyp, 1937 jyly atylyp ketkende, qyzy Elızaveta men nemeresi Eskendirge Máskeýdiń kommýnaldyq páterinen bir bólme men kitaptar, fotoalbom, birqatar qoljazbalar ǵana qaldy.
NKVD-nyń tergeýinde Alash partııasy men keńestik bılikke qarsy áreketterine baılanysty barlyq jaýapkershilikti óz moınyna alǵan Bókeıhanov aqtyq sózinde «Keńestik bılikti súıgen emespin, biraq moıyndaýǵa májbúrmin» - dep málimdedi. Úkim sol kúni-aq júzege asyryldy. Qoshke Kemeńgeruly «Qazaq tarıhynan» dep atalatyn tarıhı ocherkinde: «Úkimettiń qara qýǵyn jasaǵan kúnderinde aıdaýyna da, abaqtysyna da shydap, el úshin basyn qurban qylǵan at tóbelindeı ǵana azamat toby boldy. Bul topty baýlyǵan – Álıhan», – dep jazdy.
Negizinde Álıhan Bókeıhanov 1955 jyly 8 qyrkúıekte tolyqtaı aqtalǵan. Biraq KGB osy jańalyqty halyqtan 34 jyl boıy jasyryp keldi. 1989 jyly qaıta otyrys ótip, Bókeıhanov taǵy da aqtalady.
Tirshiliginde qazaqtyń azattyǵyn arman qylǵan asyl tekti, arda týǵan Álıhan Bókeıhanovtyń 150 jyldyǵyn búginde Táýelsiz Qazaq Eli keń kólemde atap ótýde. Bul sharany Almaty qalasynyń ákimdigi uıymdastyp otyrǵanyn aıta keteıik.
"ADYRNA"
