بۇگىن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىعىنا وراي الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىندا "الاشتىڭ ءاليحانى" اتتى سالتاناتتى كەش وتەدى.
يۋنەسكو جىلدىڭ ەڭ مىقتى قايراتكەرى دەپ تانىعان ۇلى تۇلعانىڭ كەشىندە الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك قاتىسادى. كەش بارىسىندا الاش ارداگەرىنىڭ ءومىرى مەن مەملەكەتتىك قىزمەتى تۋرالى دەرەكتى بەينەفيلم كورسەتىلىپ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەرى رامازان ستامعازيەۆ، گۇلزات داۋىرباەۆا، ەركىن شۇكىمانوۆ، داۋرەنبەك اركەنوۆ، بەلگىلى ءانشى فارحاد كۋبەەۆ، ت.ب. ونەر شەبەرلەرى اننەن شاشۋ شاشادى.
ۇلت-ازاتتىق «الاش» قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە جەتەكشىسى، الاشوردا ۇلتتىق اۆتونومياسى حالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنا قاراستى اقتوعاي ەلدى مەكەنىندە 1866 جىلى 5 ناۋرىزدا دۇنيەگە كەلدى.
پاتشالىق رەسەيدىڭ وزبىر ساياساتىن جاستايىنان كورىپ، ءتۇيسىنىپ وسكەن ءاليحاننىڭ بويىندا وتارشىل بيلىككە عانا ەمەس، جان الىپ، جان بەرىسپەي-اق وتارلىق قامىتتى كيۋگە ءماجبۇر كۇيدە وتىرعان ءوز حالقىنىڭ سالت-ساناسى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، شارۋاشىلىعى تۋرالى سىنشىل كوزقاراسى دا ەرتە قالىپتاستى.
سەمەي تۇرمەسىندە سەگىز اي وتىرعان كەزىندە ول «قازاقتىڭ سۋارمالى ەگىستىك جەرلەرىنىڭ الىنۋى»، «دالا ولكەسىنىڭ تۇكپىرلەرىندەگى ورىس قونىستارى»، «اقمولا وبلىسىنداعى پەرەسەلەندەردىڭ جەر ۇلەستەرى» - دەپ اتالاتىن ماقالالار جازدى. ءاليحان بوكەيحان بۇل ەڭبەكتەرى باسقا ەمەس، وتارشىل مەتروپوليانىڭ ءدال جۇرەگىندە – پەتەربۋرگ قالاسىندا، «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالىندا جاريالاندى.
الىپ رەسەي يمپەرياسىمەن الىسىپ، بايىرعى تاۋەلسىزدىكتى قارۋلى كوتەرىلىسپەن قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ تۇجىرعان ءاليحان بوكەيحان «بۇل جولدى حالىقتىڭ جاپپاي قولداۋى دا نەعايبىل، كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراۋى – سونىڭ ءبىر كورىنىسى» - دەپ ەسەپتەدى.
الاش جەتەكشىسى وتارشىل يمپەريانى ساياسي تۇرعىدان رەفورمالاپ، فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالى مەملەكەتكە اينالدىرۋ ارقىلى عانا قازاقتىڭ اۋەلى ءوزىن-ءوزى بيلەپ، كەيىن تولىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋىنە بولادى دەپ سانادى.
ول مۇنىڭ ۇزاق تا ازاپتى جول بولسا دا، ەڭ دۇرىس جول ەكەنىن كورە ءبىلدى. سوندىقتان دا 1905 جىلى «حالىق بوستاندىعى» نەمەسە كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ اقمولا وبلىستىق جانە ومبى قالالىق كوميتەتتەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى مەن جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى.
پارتيا 1905 جىلى 23 ءساۋىر مەن 17 قازانداعى مانيفەستەردىڭ ارالىعىندا دۇنيەگە كەلدى، بىراق از ۋاقىتتا-اق رەسەيدەگى ەڭ ءىرى ءارى اسا تانىمال وپپوزيتسيالىق ۇيىمعا اينالدى. كادەتتەردىڭ باعدارلاماسى مەن العا قويعان ماقسات-مىندەتتەرى قازاق حالقىنىڭ ارمان-تىلەگىنە ساي كەلدى.
تاۋەلسىزدىكتى بايىرعى حاندىق باسقارۋ ينستيتۋتتارى نەگىزىندە قالپىنا كەلتىرۋدى ءاليحان بوكەيحان دۇرىس دەپ سانامادى. سول سەبەپتى دە ول وزگەشە ستارتەگيالىق ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلدى. بۇل ۇمتىلىستارىنىڭ ءبىر پاراسى «قارقارالى پەتيتسياسى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان 1905 جىلعى «قازاقتاردىڭ پەتيتسياسىندا» كورىنىس تاپتى.
ءاليحان بوكەيحان بۇل تالاپتاردى پەتەربۋرگتىڭ «سىن وتەچەستۆا» گازەتى مەن ومبىنىڭ «يرتىش» گازەتىندە جاريالاپ، ولاردى ءوزى رەداكتسيالاپ شىقتى. «قازاقتاردىڭ پەتيتسياسىنىڭ» ءتورتىنشى تارماعىندا «قازاق وتىرعان جەرلەردىڭ قازاقتىڭ مەنشىگى بولىپ سانالاتىنىن پاتشا وكىمەتىنەن مويىنداۋدى» تالاپ ەتكەن ءاليحان بوكەيحان «جەرسىز مەملەكەت بولمايدى» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. قازاق جەرىن ساقتاپ قالۋ جانە رەسەيدىڭ قازاق جەرىنە ورىس شارۋالارىن ورنالاستىرۋىنا جول بەرمەۋ ماقساتىنداعى قاجىرلى كۇرەستى ول سانكت-پەتەربۋرگتەگى وقۋىنان ومبىعا ورالىسىمەن باستاپ كەتتى.
قازاق حالقى پەتيتسيادا قازاق بالالارى ءبىلىم الاتىن بارشا باستاۋىش مەكتەپتەرگە انا ءتىلى مەن جازۋىن ەنگىزۋدى، قازاق تىلىندە گازەت شىعارىپ، ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى. ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاقتىڭ كونە جىر-داستاندارىن، ەل اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەردى جيناقتادى. ونىڭ قازاق ۇلتى الدىنداعى ولشەۋسىز، وشپەس ەڭبەگىنىڭ ءبىرى - سانكت پەتەربۋرگتا 1909 جىلى جارىق كورگەن ابايدىڭ تۇڭعىش شىعارمالار جيناعى ەدى.
ءاليحان بوكەيحان قازاقتاردى رۋعا دا، جۇزگە دە جىكتەمەدى، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە دە، بىلىمىنە قاراي دا بولە-جارمادى. قازاقتى ءبىرتۇتاس حالىق رەتىندە كورگىسى كەلدى. وسى ورايدا ول ۇسىنعان الاش اتاۋى ۇلتتى ۇيىستىرۋعا مۇرىندىق بولاتىن تاماشا يدەيا بولىپ شىقتى. بۇل يدەيانى ءاليحان بوكەيحان الاش قوزعالىسى پايدا بولعانعا دەيىن-اق ءاردايىم ايتىپ جۇرگەن ەدى. سوناۋ 1910 جىلدىڭ وزىندە-اق «قازاقتار» دەپ اتالاتىن تاريحي وچەركىندە قازاقتاردىڭ سوعىس ۇرانى «الاش دەگەن ميفتىك تۇلعا» ەكەنىن اتاپ وتكەن بولاتىن.
1917 جىلى قاراشا ايىندا وتكەن قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ سايلاۋىندا قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى «ءۇش ءجۇز» پارتياسىن ەمەس، «الاش» پارتياسىن قولدادى، ءسويتىپ «الاش» پارتياسى 43 دەپۋتاتتىق مانداتتى يەلەندى. «الاش» پارتياسى قازان توڭكەرىسىنىڭ قارساڭىندا رەسەيدەگى ەلۋگە جۋىق پارتيانىڭ ىشىندە سەگىزىنشى ورىندا تۇرعان ەدى.
ءاليحان بوكەيحان قاراپايىم ءومىر ءسۇردى. ول تۇتقىنعا الىنىپ، 1937 جىلى اتىلىپ كەتكەندە، قىزى ەليزاۆەتا مەن نەمەرەسى ەسكەندىرگە ماسكەۋدىڭ كوممۋنالدىق پاتەرىنەن ءبىر بولمە مەن كىتاپتار، فوتوالبوم، بىرقاتار قولجازبالار عانا قالدى.
نكۆد-نىڭ تەرگەۋىندە الاش پارتياسى مەن كەڭەستىك بيلىككە قارسى ارەكەتتەرىنە بايلانىستى بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا العان بوكەيحانوۆ اقتىق سوزىندە «كەڭەستىك بيلىكتى سۇيگەن ەمەسپىن، بىراق مويىنداۋعا ءماجبۇرمىن» - دەپ مالىمدەدى. ۇكىم سول كۇنى-اق جۇزەگە اسىرىلدى. قوشكە كەمەڭگەرۇلى «قازاق تاريحىنان» دەپ اتالاتىن تاريحي وچەركىندە: «ۇكiمەتتiڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرiندە ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشiن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلiندەي عانا ازامات توبى بولدى. بۇل توپتى باۋلىعان – ءاليحان»، – دەپ جازدى.
نەگىزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ 1955 جىلى 8 قىركۇيەكتە تولىقتاي اقتالعان. بىراق كگب وسى جاڭالىقتى حالىقتان 34 جىل بويى جاسىرىپ كەلدى. 1989 جىلى قايتا وتىرىس ءوتىپ، بوكەيحانوۆ تاعى دا اقتالادى.
تىرشىلىگىندە قازاقتىڭ ازاتتىعىن ارمان قىلعان اسىل تەكتى، اردا تۋعان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىعىن بۇگىندە تاۋەلسىز قازاق ەلى كەڭ كولەمدە اتاپ وتۋدە. بۇل شارانى الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگى ۇيىمداستىپ وتىرعانىن ايتا كەتەيىك.
"ادىرنا"
