Jalpy, Qostanai öŋırınde ūltymyzdyŋ ūly tūlǧalaryn mäŋgı este qaldyru maqsatynda tyndyrylyp jatqan şaralar köŋılge qonarlyq. Oblys ortalyǧynda klassik jazuşymyz Beiımbet Mailinnıŋ atynda ülken bır köşe bar. Qalamyzdaǧy temır jol beketınıŋ aldyndaǧy eskertkışı de men mūndalap tūr. Ötkende Qostanaida «mäŋgı özgere qoimastai» körıngen «qyzyl kommunist» - Taran audanyna osy Bi-aǧaŋnyŋ esımı berılıp, bır jasap qalyp edık.
Al, kezınde qazaqtyŋ qara domalaqtaryn bılımmen susyndatqan ūstaz Ybyrai Altynsaringe degen ystyq yqylastyŋ orny tıptı, bölek. Ybyrai atamyzdyŋ atynda audan da, ülken köşe de, arnaiy mūrajaiy da, memorialdyq kesenesı de bar. Byltyr būrynǧy eskertkışı eskırgendıkten, qalamyzdaǧy ortalyq saiabaqtyŋ qarsy aldynda ūstazdyŋ jas şäkırtke sabaq üiretıp tūrǧan alyp beinesı biık tūǧyrǧa qonyp, qostanailyqtar üşın ūlaǧatty bır merekege ainaldy.
Oblysymyzda ūlt ūstazy atanǧan Ahmet Baitūrsynūlynyŋ öz esımı berılgen universitet aldyndaǧy oiǧa şomyp otyrǧan eskertkışı özgelerden bır bölek. Obrazynyŋ öte sättı jasaluynyŋ arqasynda bügınde şyn mänınde säulet önerıne ainalǧan desek, artyq aitqandyq bolmas.
Qostanaida kezınde el qorǧaǧan dulyǧaly batyrlarymyz da nazardan tys qalǧan joq. Qalamyzdyŋ şyǧys bölıgınde Qobylandy batyrdyŋ beinesı alystan közge şalynsa, onyŋ batys bölıgınde, äuejaiǧa bara jolda Şaqşaq Jänıbek tarqannyŋ at üstındegı alyp beinesı erıksız köz tartady.
Qostanailyqtar bır kezderı özımız «ūly halyqtyŋ» qataryna qosqan orystyŋ aqyn-jazuşylaryna da qūrmetı erekşe ekendıgın aityp ötpesek, şyndyqqa qiianat jasar edık. Osyndaǧy eŋ jaqsy köşelerdı ielengen Gogol, Tolstoi men Chehov sekıldı jazuşylaryn aitpaǧanda, bır ǧana Puşkinge tört bırdei eskertkış qoiylǧan eken. Kezınde onyŋ atyndaǧy ülken bır şaruaşylyq ta boldy. Qalamyzdaǧy balalar kıtaphanasy da sonyŋ atynda. Ondaǧy potretterı men kıtaptary jinalǧan asa auqymdy mūrajaiy taǧy bar. Al jyl saiyn osynda «Puşkin oqularyn» ötkızu myzǧymas dästürge ainalǧan. Öitkenı mūndaǧy kez-kelgen orys üşın olardyŋ «bary da, nary da - Puşkin!».
Al bız kezınde ūlt kösemı Ahmet Baitūrsynūly aitqandai, bas aqynymyz Abai turaly däl osylai dep aidai älemge aita alamyz ba? Ülken kümänım bar. Öitkenı Qostanaida ūlylarymyzdy ūlyqtauda alalauşylyq sekıldı köŋılge ülken kümän tuǧyzatyn, jaman qūbylys baiqalady. Äitpese, bız joǧaryda aitqan tūlǧalarǧa körsetılgen ystyq yqylas hakım Abaiǧa kelgende nege suynyp qalady? Älde, būl jerde «mynau-bızdıkı, al mynau özgenıkı», degen ıştei bır bölınuşılık bar ma? Äitpese, osynda özgelerdı bylai qoiǧanda, sonau fransuz halqynyŋ maqtanyştary, şältigen Napolon men jalau ūstaǧan qyz Janna d.Arkke, tıptı, saiqymazaq Charli Chaplinge eskertkış qoiylǧanda bas aqynymyz nege ūmytylyp qaldy?
Byltyrǧy jyly prezident Qasym-Jomart Toqaev arnaiy jarlyq şyǧaryp, Abaidyŋ 175 jyldyǧyn toilauǧa erekşe nazar audardy. Endeşe osy jarlyqqa süiene otyryp, älgı datany syltau etıp, nege bır este qaralyq eskertkışın ornatuǧa belsene kırıspeske? Kırısu tügılı, «Au, bızde osy Abaidyŋ eskertkışı nege joq? Osy aituly datany atap ötpeuımız qalai?», dep ün qatqan adamdy estımedık. Mūndai eskertkış anau Qaraǧandy men Aqtöbenı aitpaǧanda, Qostanai sekıldı özge ūlt ökılderı basym deitın Pavlodarda boi kötergendıgı namysqa timei me? Älde, semeilık Abaidyŋ Qostanaiǧa qatysy şamaly ma eken? Böten bır qisynǧa kelerlıktei uäjdı tappai, qinalyp otyrmyz. Äitpese, älgındei dataǧa orai eskertkış tügılı, oblysymyzdaǧy eşkım tanymaityn Denisov pen Fedorov sekıldı audandarynyŋ bırınıŋ atyn hakım Abai ielense, anau Mailin, Altynsarin audandarymen bırge atalyp, jarasyp tūrmas pa edı? Odan qaldy, myna Rudnyi men Lisakov sekıldı qalalardyŋ bırıne Abai esımın berse, bızdegı aşyqtan-aşyq boi körsetıp jürgen separatisterge ses bolmas pa edı?
Mūny aitasyz, tıptı, osydan bırer jyl būryn «Nūrsūltan Nazarbaevqa qoşemet körsetu kerek», degen u-şumen osyndaǧy jalǧyz Abai köşesınen aiyrylyp qala jazdaǧanymyz bar. Abyroi bolǧanda, qostanailyqtardyŋ mūndai «airyqşa belsendılıgıne» respublikalyq onomastika komissiiasy toqtau salyp, bükıl el-jūrtqa külkı boludan aman qaldyq. Äitpegende bız Abai häkımnen müldem maqūrym qalǧandai ekenbız. Mınekei, halqymyzdyŋ bas aqynyna degen «qūrmetımız ben ıltipatymyz» osyndai.
Bızde şet qaqpai körıp jürgen jalǧyz Abai ǧana emes. Osynda kındık qany tamdy deitın ärı ǧalym, ärı saiahatşy, zertteuşı Şoqan Uälihanov ta müldem eskerusız qalyp otyr. Kezınde ülken aitys-tartyspen onyŋ däl osy Qostanaida, dälırek aitqanda Amanqarai okrugınıŋ qazırgı Saryköl audanyndaǧy Küntimes auylynda tuǧandyǧyn däleldep, bıraz ter tögılgen edı. Tıptı, mūnda Şoqannyŋ bala kezın beineleitın şaǧyn eskertkış te boi kötergen.
Endı qalai, ol oiymyzdan ainyp: «Qoi ol kısı bızde emes, Kökşetauda, Syrymbette tuǧan şyǧar. Endeşe, onyŋ bızge qatysy joq», degen tūjyrym jasadyq? Äitpese, Şoqan Uälihanovqa qalamyzda eskertkış qoimaq tügılı, bylaiǧy jūrt qonystanuǧa qorqatyn, ortalyqtan alystau, kezınde sottalǧandar tūryp, äbden jaman aty şyqqan «Klub stroitelei» degen audandaǧy tym şolaq köşenı sol ūly tūlǧanyŋ atynda dep aitudyŋ özı ūiat.
Al endı osyndaǧy, qalanyŋ ortasyn qiyp ötetetın asa ülken bır daŋǧyl oblysymyzdy 20 jyldan asa basqaryp, tıptı, ornynan tūryp baiandama jasauǧa da älı kelmegen obkom hatşysy Borodin degenge berılgen desek, ne aitar edıŋız? Älde qazaq kadrlaryn tūqymyn tūzdai qūrtuda erekşe belsendılık tanytqan Borodin sekıldı «qyzyl kommunist» Şoqannan biık tūrǧany ma? Älde sol Borodinnıŋ qazaq halqyna sıŋırgen eŋbegı Şoqanǧa qaraǧanda tym auqymdy da maŋyzdy ma? Būǧan jauap taba almadyq.
Älde, keibır şolaq oilaityndardyŋ: «Şoqan orys armiiasyna qyzmet etken, sonyŋ şpiony bolǧan», degen arandatuşylyq tūjyrymdarynan tuyndaǧan terıs äserdıŋ yqpaly boldy ma eken? Būl da eş syn kötermeitın, üstürt «teoriia».
Bırınşıden, ol kezde bız Resei imperiiasyna qaradyq. Bılımdı de anau Alaş ziialylary sekıldı, sol jerden aldyq. Böten qaida baryp, oquşy edık?Ekınşıden, tıptı Şoqandy şpion degennıŋ özınde (dūrysy ol - barlauşy, al būl tıptı böten ūǧym), oǧan asa bılımdı, erekşe zerek ärı airyqşa ūǧymdy jandardy ırıktep alǧan. Onyŋ Qaşqarǧa saparyn Resei imperatory Aleksei 2-şınıŋ özı bekıtkendıgıne qaraǧanda, būl ekınıŋ bırıne jükteletın şarua emes.
Jalpy, bız Şoqannyŋ būl qyzmetıne maqtanuymyz da kerek. Al, eger ol op-oŋai dünie bolsa, barlauşylyqqa taŋdau nege özbekke, qyrǧyzǧa, türıkmenge nemese täjıkke tüspedı? Demek, Şoqandy iaǧni, qazaqtyŋ qara domalaq balasyn özgelerden joǧary qoiǧany ǧoi. Onyŋ üstıne, qai kezde de barlauşylar öte joǧary baǧalanǧan. Bır ǧana mysal: Ekınşı düniejüzılık soǧys kezınde Japoniiada barlauşylyq etken Rihard Zorgenı qazır bılmeitın, qyzǧana qarap, qyzyqpaityn el joq. Aitpaqşy, Zorge turaly kinony alǧaş orystar emes, şeteldıkter tüsırgen. Demek, Şoqannyŋ barlauşylyǧyna qysylatyn eşteŋe joq. Eger ol būratana halyq ökılı emes, orys ūltynan bolǧanda Resei ony basyna köterer edı. «Qytaidy alǧaş aşqan - bız», dep dünienı bır dürlıktırerı haq. Al bız bolsaq...
Onyŋ üstıne otyzǧa da jetpei ketken ǧalymnyŋ artynda qalǧan qazaq pen qyrǧyz jäne basqa halyqtardyŋ tarihy, geografiiasy men etnografiiasy jaily ǧylymi traktattary sekıldı mol qazynasynyŋ özı ne tūrady? Qai ǧalym osyndai qysqa ǧūmyrynda osynşama ǧajaiyp eŋbek qaldyrypty? Osynyŋ özı fenomen emes pe? Özgesın bylai qoiǧanda, ol kezde ekınıŋ bırı orys geografiialyq qoǧamynyŋ müşelıgıne qabyldana qoimandyǧy taǧy da belgılı.
Al bız bolsaq, byltyr tuǧanyna 185 jyl tolǧan asylymyzdyŋ atyna jaqsy bır köşe berıp, eskertkış ornatudyŋ ornyna, mülde atausyz qaldyrdyq. Mūny endı alalauşylyq demegende ne deimız?
Taǧy bır özektı örteitın mäsele, bır kezderı 80-nen astam üiı bar, güldenıp tūrǧan ǧalymnyŋ tuǧan auyldyŋ bügınderı 20 şaqty ǧana üi qalyp, bolaşaǧy joq eldı-mekenderdıŋ qataryna qosylyp, äbden azyp-tozuǧa ainalǧan halı. Būl mäsele tek qana ölketanuşy Edılbai Ahmenov sekıldı bırlı-jarym qoǧam belsendılerın tolǧantpasa, qalǧandaryn müldem oilantpaityn tärızdı. Eger osy Küntimestı ǧalymnyŋ mūrajaiyna ainaldyryp, jan-jaqtan turister kelıp, qazaqtyŋ osy aiauly ūlynyŋ taǧdyrymen tanysatyn eldı-mekenge ainaldyrsa, būl auylǧa qaitadan jan kırıp, güldenıp sala bermes pe?.. Tek oblys deŋgeiınde janaşyrlaq pen qamqorlyq jetıspegenı bolmasa...
Qazır mıne, oblystyq biudjettegı qyruar aqşany qaida qoiarymyzdy bılmei otyrmyz. Öitpegende, ärqaisysy tört milliard teŋgeden asyp jyǧylatyn ekı bırdei sport ǧimaratyn salar ma edık?. Al Şoqan sekıldı ardaqty tūlǧany este qaldyruǧa az ǧana tiyn-teben taba almai, daǧdaryp otyrǧan jaiymyz bar.
Tüiın. Ūlylarymyzdyŋ qai-qaisysyn da böle jaryp alalamai, olardyŋ qazaq halqynyŋ aldyndaǧy eleulı eŋbegıne obektivtı tüde ädıl baǧa berıp, tarihtaǧy oiyp alar ornyn laiyqty atap ötıp otyrsaq - keleşek ūrpaq aldyndaǧy bır paryzymyzdy oryndaǧandyq dep bılemız. Qazaqtyŋ qara üzıp şyqqan danalary jaily köŋılge tüigen oidyŋ bır aparsy osyndai edı.
Jaibergen Bolatov
Abai.kz
