Jalpy, Qostanaı óńirinde ultymyzdyń uly tulǵalaryn máńgi este qaldyrý maqsatynda tyndyrylyp jatqan sharalar kóńilge qonarlyq. Oblys ortalyǵynda klassık jazýshymyz Beıimbet Maılınniń atynda úlken bir kóshe bar. Qalamyzdaǵy temir jol beketiniń aldyndaǵy eskertkishi de men mundalap tur. Ótkende Qostanaıda «máńgi ózgere qoımastaı» kóringen «qyzyl kommýnıst» - Taran aýdanyna osy Bı-aǵańnyń esimi berilip, bir jasap qalyp edik.
Al, kezinde qazaqtyń qara domalaqtaryn bilimmen sýsyndatqan ustaz Ybyraı Altynsarınge degen ystyq yqylastyń orny tipti, bólek. Ybyraı atamyzdyń atynda aýdan da, úlken kóshe de, arnaıy murajaıy da, memorıaldyq kesenesi de bar. Byltyr burynǵy eskertkishi eskirgendikten, qalamyzdaǵy ortalyq saıabaqtyń qarsy aldynda ustazdyń jas shákirtke sabaq úıretip turǵan alyp beınesi bıik tuǵyrǵa qonyp, qostanaılyqtar úshin ulaǵatty bir merekege aınaldy.
Oblysymyzda ult ustazy atanǵan Ahmet Baıtursynulynyń óz esimi berilgen ýnıversıtet aldyndaǵy oıǵa shomyp otyrǵan eskertkishi ózgelerden bir bólek. Obrazynyń óte sátti jasalýynyń arqasynda búginde shyn máninde sáýlet ónerine aınalǵan desek, artyq aıtqandyq bolmas.
Qostanaıda kezinde el qorǵaǵan dýlyǵaly batyrlarymyz da nazardan tys qalǵan joq. Qalamyzdyń shyǵys bóliginde Qobylandy batyrdyń beınesi alystan kózge shalynsa, onyń batys bóliginde, áýejaıǵa bara jolda Shaqshaq Jánibek tarqannyń at ústindegi alyp beınesi eriksiz kóz tartady.
Qostanaılyqtar bir kezderi ózimiz «uly halyqtyń» qataryna qosqan orystyń aqyn-jazýshylaryna da qurmeti erekshe ekendigin aıtyp ótpesek, shyndyqqa qııanat jasar edik. Osyndaǵy eń jaqsy kóshelerdi ıelengen Gogol, Tolstoı men Chehov sekildi jazýshylaryn aıtpaǵanda, bir ǵana Pýshkınge tórt birdeı eskertkish qoıylǵan eken. Kezinde onyń atyndaǵy úlken bir sharýashylyq ta boldy. Qalamyzdaǵy balalar kitaphanasy da sonyń atynda. Ondaǵy potretteri men kitaptary jınalǵan asa aýqymdy murajaıy taǵy bar. Al jyl saıyn osynda «Pýshkın oqýlaryn» ótkizý myzǵymas dástúrge aınalǵan. Óıtkeni mundaǵy kez-kelgen orys úshin olardyń «bary da, nary da - Pýshkın!».
Al biz kezinde ult kósemi Ahmet Baıtursynuly aıtqandaı, bas aqynymyz Abaı týraly dál osylaı dep aıdaı álemge aıta alamyz ba? Úlken kúmánim bar. Óıtkeni Qostanaıda ulylarymyzdy ulyqtaýda alalaýshylyq sekildi kóńilge úlken kúmán týǵyzatyn, jaman qubylys baıqalady. Áıtpese, biz joǵaryda aıtqan tulǵalarǵa kórsetilgen ystyq yqylas hakim Abaıǵa kelgende nege sýynyp qalady? Álde, bul jerde «mynaý-bizdiki, al mynaý ózgeniki», degen ishteı bir bólinýshilik bar ma? Áıtpese, osynda ózgelerdi bylaı qoıǵanda, sonaý franýz halqynyń maqtanyshtary, sháltıgen Napolon men jalaý ustaǵan qyz Janna d.Arkke, tipti, saıqymazaq Charlı Chaplınge eskertkish qoıylǵanda bas aqynymyz nege umytylyp qaldy?
Byltyrǵy jyly prezıdent Qasym-Jomart Toqaev arnaıy jarlyq shyǵaryp, Abaıdyń 175 jyldyǵyn toılaýǵa erekshe nazar aýdardy. Endeshe osy jarlyqqa súıene otyryp, álgi datany syltaý etip, nege bir este qaralyq eskertkishin ornatýǵa belsene kirispeske? Kirisý túgili, «Aý, bizde osy Abaıdyń eskertkishi nege joq? Osy aıtýly datany atap ótpeýimiz qalaı?», dep ún qatqan adamdy estimedik. Mundaı eskertkish anaý Qaraǵandy men Aqtóbeni aıtpaǵanda, Qostanaı sekildi ózge ult ókilderi basym deıtin Pavlodarda boı kótergendigi namysqa tımeı me? Álde, semeılik Abaıdyń Qostanaıǵa qatysy shamaly ma eken? Bóten bir qısynǵa kelerlikteı ýájdi tappaı, qınalyp otyrmyz. Áıtpese, álgindeı dataǵa oraı eskertkish túgili, oblysymyzdaǵy eshkim tanymaıtyn Denısov pen Fedorov sekildi aýdandarynyń biriniń atyn hakim Abaı ıelense, anaý Maılın, Altynsarın aýdandarymen birge atalyp, jarasyp turmas pa edi? Odan qaldy, myna Rýdnyı men Lısakov sekildi qalalardyń birine Abaı esimin berse, bizdegi ashyqtan-ashyq boı kórsetip júrgen separatısterge ses bolmas pa edi?
Muny aıtasyz, tipti, osydan birer jyl buryn «Nursultan Nazarbaevqa qoshemet kórsetý kerek», degen ý-shýmen osyndaǵy jalǵyz Abaı kóshesinen aıyrylyp qala jazdaǵanymyz bar. Abyroı bolǵanda, qostanaılyqtardyń mundaı «aıryqsha belsendiligine» respýblıkalyq onomastıka komıssııasy toqtaý salyp, búkil el-jurtqa kúlki bolýdan aman qaldyq. Áıtpegende biz Abaı hákimnen múldem maqurym qalǵandaı ekenbiz. Minekeı, halqymyzdyń bas aqynyna degen «qurmetimiz ben iltıpatymyz» osyndaı.
Bizde shet qaqpaı kórip júrgen jalǵyz Abaı ǵana emes. Osynda kindik qany tamdy deıtin ári ǵalym, ári saıahatshy, zertteýshi Shoqan Ýálıhanov ta múldem eskerýsiz qalyp otyr. Kezinde úlken aıtys-tartyspen onyń dál osy Qostanaıda, dálirek aıtqanda Amanqaraı okrýginiń qazirgi Sarykól aýdanyndaǵy Kúntımes aýylynda týǵandyǵyn dáleldep, biraz ter tógilgen edi. Tipti, munda Shoqannyń bala kezin beıneleıtin shaǵyn eskertkish te boı kótergen.
Endi qalaı, ol oıymyzdan aınyp: «Qoı ol kisi bizde emes, Kókshetaýda, Syrymbette týǵan shyǵar. Endeshe, onyń bizge qatysy joq», degen tujyrym jasadyq? Áıtpese, Shoqan Ýálıhanovqa qalamyzda eskertkish qoımaq túgili, bylaıǵy jurt qonystanýǵa qorqatyn, ortalyqtan alystaý, kezinde sottalǵandar turyp, ábden jaman aty shyqqan «Klýb stroıteleı» degen aýdandaǵy tym sholaq kósheni sol uly tulǵanyń atynda dep aıtýdyń ózi uıat.
Al endi osyndaǵy, qalanyń ortasyn qıyp ótetetin asa úlken bir dańǵyl oblysymyzdy 20 jyldan asa basqaryp, tipti, ornynan turyp baıandama jasaýǵa da áli kelmegen obkom hatshysy Borodın degenge berilgen desek, ne aıtar edińiz? Álde qazaq kadrlaryn tuqymyn tuzdaı qurtýda erekshe belsendilik tanytqan Borodın sekildi «qyzyl kommýnıst» Shoqannan bıik turǵany ma? Álde sol Borodınniń qazaq halqyna sińirgen eńbegi Shoqanǵa qaraǵanda tym aýqymdy da mańyzdy ma? Buǵan jaýap taba almadyq.
Álde, keıbir sholaq oılaıtyndardyń: «Shoqan orys armııasyna qyzmet etken, sonyń shpıony bolǵan», degen arandatýshylyq tujyrymdarynan týyndaǵan teris áserdiń yqpaly boldy ma eken? Bul da esh syn kótermeıtin, ústúrt «teorııa».
Birinshiden, ol kezde biz Reseı ımperııasyna qaradyq. Bilimdi de anaý Alash zııalylary sekildi, sol jerden aldyq. Bóten qaıda baryp, oqýshy edik?Ekinshiden, tipti Shoqandy shpıon degenniń ózinde (durysy ol - barlaýshy, al bul tipti bóten uǵym), oǵan asa bilimdi, erekshe zerek ári aıryqsha uǵymdy jandardy iriktep alǵan. Onyń Qashqarǵa saparyn Reseı ımperatory Alekseı 2-shiniń ózi bekitkendigine qaraǵanda, bul ekiniń birine júkteletin sharýa emes.
Jalpy, biz Shoqannyń bul qyzmetine maqtanýymyz da kerek. Al, eger ol op-ońaı dúnıe bolsa, barlaýshylyqqa tańdaý nege ózbekke, qyrǵyzǵa, túrikmenge nemese tájikke túspedi? Demek, Shoqandy ıaǵnı, qazaqtyń qara domalaq balasyn ózgelerden joǵary qoıǵany ǵoı. Onyń ústine, qaı kezde de barlaýshylar óte joǵary baǵalanǵan. Bir ǵana mysal: Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde Japonııada barlaýshylyq etken Rıhard Zorgeni qazir bilmeıtin, qyzǵana qarap, qyzyqpaıtyn el joq. Aıtpaqshy, Zorge týraly kınony alǵash orystar emes, sheteldikter túsirgen. Demek, Shoqannyń barlaýshylyǵyna qysylatyn eshteńe joq. Eger ol buratana halyq ókili emes, orys ultynan bolǵanda Reseı ony basyna kóterer edi. «Qytaıdy alǵash ashqan - biz», dep dúnıeni bir dúrliktireri haq. Al biz bolsaq...
Onyń ústine otyzǵa da jetpeı ketken ǵalymnyń artynda qalǵan qazaq pen qyrǵyz jáne basqa halyqtardyń tarıhy, geografııasy men etnografııasy jaıly ǵylymı traktattary sekildi mol qazynasynyń ózi ne turady? Qaı ǵalym osyndaı qysqa ǵumyrynda osynshama ǵajaıyp eńbek qaldyrypty? Osynyń ózi fenomen emes pe? Ózgesin bylaı qoıǵanda, ol kezde ekiniń biri orys geografııalyq qoǵamynyń músheligine qabyldana qoımandyǵy taǵy da belgili.
Al biz bolsaq, byltyr týǵanyna 185 jyl tolǵan asylymyzdyń atyna jaqsy bir kóshe berip, eskertkish ornatýdyń ornyna, múlde ataýsyz qaldyrdyq. Muny endi alalaýshylyq demegende ne deımiz?
Taǵy bir ózekti órteıtin másele, bir kezderi 80-nen astam úıi bar, gúldenip turǵan ǵalymnyń týǵan aýyldyń búginderi 20 shaqty ǵana úı qalyp, bolashaǵy joq eldi-mekenderdiń qataryna qosylyp, ábden azyp-tozýǵa aınalǵan hali. Bul másele tek qana ólketanýshy Edilbaı Ahmenov sekildi birli-jarym qoǵam belsendilerin tolǵantpasa, qalǵandaryn múldem oılantpaıtyn tárizdi. Eger osy Kúntımesti ǵalymnyń murajaıyna aınaldyryp, jan-jaqtan týrıster kelip, qazaqtyń osy aıaýly ulynyń taǵdyrymen tanysatyn eldi-mekenge aınaldyrsa, bul aýylǵa qaıtadan jan kirip, gúldenip sala bermes pe?.. Tek oblys deńgeıinde janashyrlaq pen qamqorlyq jetispegeni bolmasa...
Qazir mine, oblystyq bıýdjettegi qyrýar aqshany qaıda qoıarymyzdy bilmeı otyrmyz. Óıtpegende, árqaısysy tórt mıllıard teńgeden asyp jyǵylatyn eki birdeı sport ǵımaratyn salar ma edik?. Al Shoqan sekildi ardaqty tulǵany este qaldyrýǵa az ǵana tıyn-teben taba almaı, daǵdaryp otyrǵan jaıymyz bar.
Túıin. Ulylarymyzdyń qaı-qaısysyn da bóle jaryp alalamaı, olardyń qazaq halqynyń aldyndaǵy eleýli eńbegine obektıvti túde ádil baǵa berip, tarıhtaǵy oıyp alar ornyn laıyqty atap ótip otyrsaq - keleshek urpaq aldyndaǵy bir paryzymyzdy oryndaǵandyq dep bilemiz. Qazaqtyń qara úzip shyqqan danalary jaıly kóńilge túıgen oıdyń bir aparsy osyndaı edi.
Jaıbergen Bolatov
Abai.kz
