Almatynyŋ äkımdıgı qalanyŋ bas josparyna özgerıs engızgelı jatyr. Osy genplannyŋ ışınde «qalanyŋ tarihi ortalyǧy» deitın bır dauly bölım bar. Onyŋ aumaǧyna şahardyŋ ortalyǧy men bertınde salynǧan köşelerge deiın kırgen.
Negızı, qalanyŋ tarihi ortalyǧy basqa jaqta. Al būl köşelerde bälenbai jyl būryn salynǧan, tozyp tūrǧan, jaŋalaudy qajet etetın qanşama tūrǧyn üi bar. Eger būl joba bekıtılıp ketse, eskırgen, tozyǧy jetıp qūlaǧaly tūrǧan ondaǧy üi-jailarǧa eşkım jolai almaidy. Olardyŋ tozyp, özı qūlap qalǧanyn ǧana kütıp otyruǧa tura keledı. Qala äkımdıgı būl jobany qandai negızge süienıp jasady, osy jaǧy qyzyq bolyp tūr. Sonda, äbden tozyp bıtken eskı üide tūryp jatqandar qaitpek? Olardy jaŋalauǧa bolmai ma? Osy jaqynda bır top orystıldı bloger äkımdıkke hat jazypty. Olar sonda qaladaǧy keibır eskırgen üilerdı būzyp tastap, ornyna köpqabatty jaŋa üi salyp berıp jatqan biznesmenderge qaradai tiısken.
Tıptı keibıreuı prezidentke deiın hat jazyp, Almatynyŋ basyna qara būlt töndırıp, bärıne bır zakaz tüskendei jan-jaqtan jamyrap ketıptı. Biznesmenderdı halyq jauy siiaqty etıp körsetıp, olardan aqşa alǧysy kep bopsalauǧa deiın barǧanyn da estıp jatyrmyz. Prezident sonda olardy tyŋdai ma, halyqty tyŋdai ma? Halyqtyŋ özı jaza almaidy. Al blogerlerdıŋ köbı aqşasyz qolyn qimyldatpaitynyn qazır besıktegı balaǧa deiın bıledı. Oŋdy-soldy üi saluǧa rūqsat bere beretın arhitektorlar da aqymaq emes şyǧar?! Onyŋ bärın ölşep, jobasyn jasap, qalanyŋ säuletıne qiiulasa ma, qiiulaspai ma, sonyŋ bärın eskerıp baryp rūqsat beredı. Jön joq jerden dau şyǧaryp jüretın olardyŋ aitatyn bır syltauy – jaŋaǧydai zäulım üiler Almatynyŋ kelbetın būzyp, tarihi dünielerdı büldırıp jatyr eken.
Tarihi eskertkış deitındei, ol üiler Rim men Parijdegı siiaqty berısı 500, arysy myŋ jyl bolǧan ǧimarattar emes. Osydan jüz-aq jyl būryn ǧana salynyp, äbden qaŋsyp tūrǧan, qūlaǧaly tūrǧan, jaŋalamasa bolmaityn baspanalar. Qalanyŋ ortalyǧy men tömengı jaǧynda 1930-1950 jyldary salynǧan üiler köp. Olar da eskırıp, jaŋalaudy qajet etıp tūr. Mūndai päterler ary qarai tūra beruge jaramaidy. Qauıptı dep aitsa da bolady. Almatyda qazır osyndai tozyǧy jetıp tūrǧan 1340 üi bar eken. Bızdıŋ şendılerde bır jaman ädet bar: orystıldı blogerlerdıŋ aitqanymen jürıp, aidaǧanyna könıp otyrady ünemı. Sosyn qaladaǧy bıraz üiler betonnan emes, aǧaştan salynǧan. Syqyrlap, äreŋ tūr olar da. Qala äkımdıgı onda tūratyndarǧa basqa jaqtan üi alyp bere me, qaitedı? Eger olar qalanyŋ «tarihi ortalyǧyna» kırıp ketse, onda üilerı qirap qalǧanşa otyrady degen söz. Öitkenı qūrylys kompaniialaryna ol üilerdı būzyp, ornyna jaŋa üi saluǧa bolmaidy eken. Qazır qalada barakta, ekı qabatty üilerde, jataqhanada itşılep tūryp jatqandar älı köp.
Jaŋaǧy «tarihi ortalyqtyŋ» aumaǧyndaǧy osyndai eskı jataqtardan aiaq alyp jüre almaisyz. Osyndai barakta tūryp jatqandardyŋ basyndaǧy jaǧdaiǧa bailanysty bır oqiǧa esıme tüsıp otyr. Bıraz jyl būryn Almatydaǧy bır köşenıŋ qiylysynan zäulım üi salyndy. Būryn ol jerde üi siqy joq bır barak qalqiyp tūratyn. Onda üi-ışımen auyldan qalaǧa jūmys ızdep kelgen qazaqtar tūryp jatty. Almatyda tūramyz degen aty bolmasa, zamannyŋ keŋ kezınde barakty jekeşelendırıp alyp, erıksız sonda tūraqtap qalǧandar edı. Keiın bır biznesmen älgı barakty tügel satyp alyp, ornyna köpqabatty ülken üi saldy da, sol jerden bärıne bır-bır jaŋa päterden berıp, baraktyŋ tūrǧyndaryn jarylqap tastady. Bıraq sol üidı salmas būryn baraktaǧylarǧa ırgeles tūrǧan, olarǧa töbesınen qarap üirengen qasyndaǧy bes qabatty üidegıler şu şyǧaryp, bırazǧa deiın qūrylysqa kedergı keltırıp, daulasyp jürıp aldy. Bylai qarasaŋ, ıştı örtep bara jatqan kädımgı qyzǧanyş. Anandai zäulım üidı qarapaiym qazaqqa qimai tūrǧany tüsınıktı jäit bolatyn. Kımder ekenın ışterıŋız sezıp otyr ǧoi. Keiın üi salynyp, jaŋaǧy aiqai-şu ūmytylyp kettı. Qazır bloger degennıŋ tükırıgı jerge tüspei tūrǧan zaman ǧoi. Eldıŋ taǧdyryn solar şeşetın boldy.
Endı būdan keiın ondai eskırgen jailardy būzsa da, ekı qabatty üidıŋ ornyna zaŋ boiynşa ekı-aq qabatty üi saluy kerek. Biznesmender ondaiǧa bara almaidy. Qūrylysqa ketetın şyǧynnyŋ ornyn jabu üşın ekı qabatty üidıŋ ornyna kem degende 6 qabatty üi salynady eken. Ekı qabatyn sodan būzylǧan üidıŋ būrynǧy ielerıne beredı de, qalǧan qabatyn satyp, qūrylysqa ketken şyǧyndy jauyp, üstınen paida tabady olar. Paidasy joq närsege biznesmender ölse de jolamaidy. Al būl joba bekıtıletın bolsa, qarapaiym halyq baspanasyn jaŋalaudan qalyp, biznesmender olardyŋ eskırgen üiınıŋ ornyna köpqabatty üi salyp berıp, olardy da jaŋa pätermen jarylqap, özderı de paida tabudan qalady. Söitıp, barak pen jataqhanada tūryp jatqandar eşqaida ketpei, sol otyrǧan jerınde mäŋgı baqi töbesı ortasyna tüskenşe otyra beredı.
Äkımdıkte qaŋtar aiynyŋ aiaǧyna taman ülken jiyn ötıp, osyǧan bailanysty köpşılıktıŋ pıkırın tyŋdamaqşy. Ol jerde eskı üide tūryp jatqan qala tūrǧyndaryna söz berıletınıne senu qiyn. Blogerler taǧy da halyqtyŋ atynan söilep, olardyŋ taǧdyryn 2 saǧattyq jiynda şeşe saluy mümkın. Sondyqtan qala äkımdıgı būl jospardy qaita qarap, eldı päterın jaŋalaityn mümkındıkten aiyrmaityndai bır şeşımge kelgenı dūrys. Osy jiynda sondai baspanada tūryp jatqandardyŋ özıne söz berıp, ekı jaq mämılege kelgende tıptı jaqsy bolatyn edı. Onda, Almaty äkımdıgınıŋ halyqty tyŋdaitynyna anyq közımız jetedı!
Erlan BEKEŞEV,
Almaty qalasy.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
Foto aşyq derekközden alyndy.
