Qazırgı taŋda qazaq ädebietınde liberaldy közqarastaǧy jastar buyny paida boldy. Olar jaŋaşa oilarymen, tosyn pıkırlerımen, kütpegen mälımdemelerımen köpşılıktı tosyrqatuda. Ädebiettanuşy, audarmaşy, aqyn häm dizainer Tılek Yrysbektı osyndai jastar qataryna qosuǧa bolady. Ol Hulio Kortasar, Semiuel Bekket, Tomas Eliot sekıldı t.b batys avtorlarynyŋ şyǧarmalaryn audaryp, qazaq oqyrmandarynyŋ älem ädebietımen susyndauyna öz ülesın qosyp jürgen jaiy bar. Bızdıŋ Tılekpen äŋgımemız qazaq ädebietınıŋ qazırgı jai-küiı haqynda örbıdı.
– Sosialistık Sovet Odaǧynyŋ tūsyndaǧy ädebiettıŋ negızgı missiialarynyŋ bırı – propaganda boldy. Iаǧni, Odaqta atqarylyp jatqan jūmystar körkem ädebiet arqyly halyqqa jarnamalandy, nasihattaldy. Al, qazırgı kapitalizmde ädebiettıŋ missiiasy ne?
– Būǧan deiın aqyn-jazuşylar Jazuşylar Odaǧynyŋ müşesı boluy kerek, özge qalamgerlermen bırge ışu kerek, aqyn bolǧan adam mındettı türde sauyq-sairan qūru kerek degen miftık qaǧidalarmen ömır sürdı. Būl qazırgı uaqytqa sai emes. Eskırgen. Ädebiet pen öner – äleumettık qoǧamda bolyp jatqan problemalardy oqyp bılıp, tüsınu üşın kerek. Adam ekenımızdı sezınu üşın kerek. «Kıtap örtelgen jerde erteŋ adam da örteledı» degen söz bar. Kıtapty qandai qoǧam oqymaidy? Tozǧan qoǧam oqymaidy. Kedeige kıtap oqyǧannan görı tamaq tapqan äldeqaida maŋyzdy. Nadandyq, äsıredınşıldık, fanatizm degender kıtap oqymaityn kedei qoǧamnan şyǧady. Al kıtap oqityn sanaly qoǧam mūndaiǧa jol bermeidı. Sondyqtan da bızde kıtap oqu mädenietın qalyptastyru kerek. «Nege qazaq ädebietı halyqaralyq arenaǧa şyǧa almaidy» dep jiı aityp jatamyz. Bızdıŋ ädebiettı arenaǧa şyǧaratyndar – dogmalyq közqarastaǧy qalamgerler emes, eşqandai ideologiiaǧa moiynsūnbaityn täuelsız individter. Ädebiet damu üşın – ädebi orta kerek emes.
– Degenmen, kei aqyn-jazuşylardan sūhbat alsaŋyz, olar «ädebi ortadan alys jürgendıkten şyǧarmaşylyǧymda toqyrau bolyp jatyr» dep aitady.
– Eşqaşan ädebiettı top jasamaidy. Ädebiettı jeke tūlǧa jasaidy. Älemdık ädebiettegı Gabriel Markes, Ernest Heminguei bolsyn, olar jeke ızdenıstıŋ nätijesınde jetıstıkke jettı. Olarǧa ädebi orta eşteŋe jazyp bermeidı. Mysaly, Haruki Murakami men Kazuo İşiguro, sonymen qatar Nil Geiman, Stiven King sekıldı osy zaman jazuşylary bırıgıp alyp dastarhanda ösek aityp araq ışpeidı ǧoi. Murakami öz aldyna jeke tūlǧa, Orhan Pamuk ta öz aldyna bölek. Bızdıŋ elımızdegı ädebi ortalardyŋ basym köpşılıgı – alkogoldı önımderge jaqyn. Halyq olarǧa senbeidı. Qadır-qasietterı tömendegen. Sebebı, ideologiialyq propagandalardyŋ şyrmauyna äbden qamalǧan. Müşäira, konkurstarsyz janyn baǧa almaityn, ädebiettıŋ tonyn kiıp jurnalistikada jürgender öte köp. Būl qazaq jazuşylarynyŋ belgılı bır deŋgeide materialdyq mūqtajdyqqa ūşyrauyna alyp keledı. Al, materialdyq mūqtajdyqty şeşıp beretın - ädebi orta emes, oqyrman. Älemdık täjıribelerge süienetın bolsaq, naryqtyq qoǧamnyŋ negızgı şarttarynyŋ bırı – jazuşylardyŋ naryqpen öz aldyna derbes jūmys ısteuı. Endı jazuşylar odaqtan emes, naryqtan şyǧady.
– Qazırgı mektep oquşylaryna arnalǧan ädebiet oqulyqtarynan qandai şyǧarmalardy alyp tastap, onyŋ bosap qalǧan ornyn qalai toltyruǧa bolady?
– Eger menıŋ taŋdau mümkındıgım bolsa, onda qazaq ädebietı oqulyǧynda qazır oqytylyp jürgen 50-70 paiyz şyǧarmalardy alyp tastar edım. Kezınde Sovet qoǧamynyŋ propagandasy üşın jūmys ıstegen avtorlardyŋ şyǧarmalarynyŋ basym köpşılıgı mektep oqulyqtarynan alynyp tastaluy kerek. Tıptı Mūhtar Äuezovtyŋ «Abai joly» roman-epopeiasynyŋ oquşylarǧa köp nasihattalǧanyn qoldamaimyn. Öitkenı mūnda Mūhtar Äuezovtyŋ propagandaǧa jyǧa ekpın bergenı ras. Sol üşın de ol Sovet Odaǧynyŋ eŋ bedeldı syilyǧy – Lenin atyndaǧy syilyqty aldy. Barynşa därıpteldı. «Abai jolynyŋ» negızgı ideiasy – «bai jaman, kedei jaqsy». Jäne «orystan ülgı alyŋdar» degen mazmūnda. Būl – propaganda. Bıraq, «Qaraly sūlu», «Kökserek», «Qaraş-qaraş oqiǧasy»,«Kınämşıl boijetken» syndy köptegen jauhar tuyndylardy jazǧan Äuezovtyŋ jazuşylyǧyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Al Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ «Menıŋ atym Qoja», «Ölgender qaityp kelmeidı» degen şyǧarmalary – protestık dünieler. Nege? Mūnda – Qoja, Sūltan degen keiıpkerler bar. Mūnda ol – qazaq dalasynyŋ qojasy! Qazaq elınıŋ sūltany! Qoja da, Sūltan da şyǧarmada sotqar bolyp suretteledı. Şynynda olar sotqar emes, Sovettıŋ ornatqan jüiesıne baǧynbaitynyn aşyq bıldırgen mınezdı keiıpkerler. Osy keiıpkerler arqyly avtor qazaq halqynyŋ özıne bi, özıne qoja bolyp, özgenıŋ aidauynda jürmeu kerektıgın aitady. Osy tuyndylardy jaryqqa şyǧarǧan Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ bilık tarapynan özınıŋ laiyqty baǧasyn almai, jūmbaq jaǧdaidy ajal qūşuy köp jaitty aŋǧartady. Sonymen qatar, Aqan Serı, Bırjan saldardyŋ da protestık şyǧarmalary bar. Eger bız balalarymyzdyŋ jüiege täuelsız erkın oily, tar şeŋberden tys oilana alatynyn qalasaq, protestık şyǧarmalardy ūsyna aluymyz tiıs. Bız ne sebeptı Säbit Mūqanovtyŋ «Ömır mektebın» oquymyz kerek? Avtor ol jerde el täuelsızdıgı üşın küresken Alaş qairatkerlerın mazaqtap, olardy qaralaidy. Menıŋşe mūndai şyǧarmalardy balalarǧa oqytpaǧan abzal. Bır qyzyǧy, «Ömır mektebımen» qatar Alaş qairatkerlerınıŋ şyǧarmalary da qazaq ädebietı oqulyǧynda qatar oqytyldy. Bylai qarasaŋyz, būl paradoks. Jäne bızdıŋ oqulyqtarda balalardyŋ jasyna säikes kelmeitın şyǧarmalar bar. Mysaly Ǧabit Müsırepovtıŋ «Qazaq soldaty» romanyn alaiyq. Būl jerde de Sovettık ideologiianyŋ soiylyn soǧady. Jäne eŋ bastysy – mūnda soǧysty romantika etıp körsetedı. Şyndyǧynda soǧys degen eşqandai romantika emes, tragediia. Soǧys degen – Sovettıŋ jeŋısı emes, adamzattyŋ ortaq jeŋılısı. Adamzattyŋ qasıretı. Ernest Hemingueidıŋ «Qoş bol maidanyn» oqysaŋyz tūla boiyŋyz tıtırkenedı. Soǧysta snariad jaryqşaǧynan aiaq-qoly jūlynyp, granatadan ışek-qarny aqtarylyp ölgen serıkterı tüsıne kırıp, tünı boiy maza bermeidı. Soǧys jazuşynyŋ janyna mäŋgı öşpes jara salǧan. Sol sebeptı de olardy «joǧalǧan ūrpaq» deidı. Al bızde keibır soǧys turaly şyǧarmalarda jaudy tyqsyryp quyp, jeŋıstı toilap, şat-şadyman bolyp jüredı. Qysqaşa aitqanda, qazaq ädebietıne reforma qajet. Bızde mektepte orys tılımen qatar orys ädebietı oqytylady. Men būǧan qarsymyn! Menıŋşe orys ädebietınıŋ ornyna älem ädebietı oqytyluy tiıs. Mektep oquşylary Charlz Dikkens, Mark Tven siiaqty klassik jazuşylardyŋ jasöspırımderge arnalǧan şyǧarmalarymen susyndauy kerek. Älem ädebietınıŋ ideologiiadan taza, jeke adamnyŋ ruhani kemeldenuın qozǧaityn negızgı närın alyp, qazaq balalarynyŋ boiyna sıŋıruımız qajet. Osy arqyly olardyŋ tanym kökjeiekterı keŋeiedı. Oquşylar kıtap oqymaidy dep renjıp jatatynymyz ras. Olar oqidy. Antuana de Sent-Ekziuperidıŋ «Kışkentai hanzada» degen şyǧarmasy qandai tamaşa! Mūnda balalyq şaqtyŋ qasterlı ekenın öte äserlı suretteidı. Osyndai şyǧarmalardy bızdıŋ balalarymyz mındettı türde oqu kerek. Sebebı olar qazır tez eseiuge asyǧady.
– Qazırgı taŋda aqyn-jazuşylar arasynda ataq-daŋqqa ūmtyluşylar köp. Olar şyǧarmaşylyqtyŋ şyŋyn – alǧan syilyqpen ölşeidı. Mysaly, Memlekettık syilyq, Daryn, Serper, Tarlan syndy. Būl tendensiia turaly oiyŋyz qandai?
– Būl qazırgı qazaq qalamgerlerınıŋ tragediiasy men beişaralyǧy dep bılemın. Bızdıŋ qalamgerler nege memlekettık syilyqqa ölermendıkpen jantalasady? Būl - älemdık keŋıstıkke şyǧa almaitynyn, boiyndaǧy bar potensialy tek memlekettık syilyqty tamyr-tanys arqyly aluǧa ǧana jetetının tüsıngendıkten. Memlekettık syilyqty alatyndardyŋ köbı – bilıkke jaǧymdy obrazy bar, sonyŋ sözın söilep, soiylyn soǧatyndar. Būl öner emes. Öner – partiia men bilıktıŋ şekpenınde emes, erkındıkte boluy tiıs. Önerde ekı türlı adam bolady. Onyŋ bırı - önerge ielık etkısı keletınder, ekınşısı - öner olardy ielık etetınder. Önerge ielık etkısı keletın adam – mansapqa da, ataq-daŋq, aqşaǧa da ielık etkısı keledı. Būndai adamdar şyn öner jasai almaidy. Al öner ielık etetınder – Mahambet syndy qūrbandyq bere alatyn tūlǧalar. Olar memleket saiasaty üşın tapsyryspen jūmys ıstemeidı. Memlekettık syilyqtarǧa mūqtaj emes. Mıne tarihta qalatyn osyndai azamattar. Olardyŋ önerı mäŋgılık.
– Elımızdegı ädebiet pen kino salasyn bırge alyp qarasaq, kino salasy ädebietten äldeqaida alda kettı. Oǧan dälel, köptegen filmder türlı halyqaralyq baiqaularda top jaryp jatyr. Nege ädebiet kino salasy sekıldı qaryştap damymai kenjelep qaldy?
– Bızde ädebiet halyqaralyq arenaǧa şyǧa almai jatqany, Nobel syilyǧyna qol jetkıze almai jatqany – protest jasai almaitynynda şyǧar. Nobeldı orysta Bunin, Pasternak, Brodskii syndy köptegen aqyn-jazuşylar aldy. Osy kısılerdıŋ şyǧarmaşylyǧyna üŋılseŋız, eşqaisysy Orys imperiiasynyŋ müddesın közdep jazbaǧan. Olar erkındık jolynda öner üşın ömırlerın qūrban etken. Latyn Amerikasynyŋ ädebietın alyp qarasaq, Gabriel Garsia , Patrik Modiano syndy jazuşylar protest jasaǧan. Adamzattyq oi aita alǧan. Ädebiettı syilyqşyl, müşäiraşyl, nauqanşyl qalamgerler emes, qarjylyq täuelsız, derbes oi aita alatyn erkın şyǧarmaşylyq ielerı damytady. Jazuşy bilıkpen emes, halyqpen bırge bolmaiynşa ädebiet eşqaşan damymaidy. Bilıktı bır adam basqarady. Al halyq qalasa bilıktı basqara alady. Jazuşy osyny tüsınu kerek. Nobelge kelsek, jazuşy Nobel alamyn degen oimen jazsa, ol eşqaşan būǧan qol jetkızbeidı. Būl jai marapatsüigıştık.
Sūhbattasqan, Abylai Esımbai, Oinet.kz saity.
Foto aşyq derekközden alyndy.
