Adam óse kele óziniń tegi týraly tereń oılanady, izdenedi. Ult ta tiri organızm. Onyń da embrıondyq, bastapqy dáýiri, jumyrtqadan jaryp shyqqan balapandaı kezeńi, tipti keıbir ǵalymdardyń aıtýynsha ulttyń tarıhı ólshemmen ómir jasy, (árıne, kóbine usaq ulttarǵa baılanysty), damý joldary men jady, ál-aýqaty men syrqaty, taǵdyry, kúsh-qaıratynyń asyp-tasýy, qulshynysy men álsireýi, qaıta jańaryp, asqaqtaıtyn zamany bolady. Al evreı halqynyń ulttyń bolashaǵy týraly mynadaı bir ólshemi bar. Eger ulttyń 18 jasqa deıingi jastarynyń 40% ana tilinde sóılese, ol ulttyń 40 jyl ómiri bar, ana tilin meńgergen jastardyń sany ósken ne azaıǵan saıyn ulttyń jasy óse ne azaıa beredi.
Adamdy ultymen tilimen qatar, mádenıeti, salt-dástúri, tabıǵaty men tarıhy baılanystyrady. Tipti qupııa kózge kórinbeıtin bıoenergetıkalyq baılanystarynyń da dáneker bolatynyn genetık mamandar dáleldegen. Ǵylymda bul aǵymdy prımordıalızm deıdi. Bizdiń shet elderdegi qazaqtardy qandastarymyz deýimiz oryndy.
Ulttyq sanany keıde syrtqy faktorlarda oıatady. «Eger nemister soǵys jarııalap, jerimizge basyp kirmese, biz orys ekenimizdi sezbes edik,» - deıdi keıbir orystar. «Eger antısemıtızm bolmasa, bizdi qýdalamasa, biz evreı ekenimizdi sezbes edik,» - deıdi evreıler. Eger Máskeý qazaqty mensinbeı, bir úregeıge Qazaqstandy basqarýǵa bermese, qazaqtardyń bir qatarynyń namysy oıanbas ta edi.
HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap bizdiń kóz aldymyzda irgeli tańqaldyrarlyqtaı etnosaıası qubylystar bastaldy, ǵasyr sońynda eń sońǵy ımperııa KSRO ydyrady. Qıraǵan ımperııa jańa memleketterge bólinip, derbes ishki jáne syrtqy saıasat ustanýǵa tyrysty, otarlanǵan ulttar ózin basqa kózben tanı bastady.
Nursultan Ábishulynyń «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynyń basty ıdeıasy – ótkendi tanyp, áspetteı otyryp, qundylyqtarǵa súıenip búgingi zamannyń mánisin uǵyný. Maqala alpaýyt ǵalymdarmen, jazýshylardyń eńbekteriniń rýhanı mánin júıelegen.
Ejelgi materıaldyq jáne rýhanı qundylyqtar «túp-tamyrymyzdy bilýge, ulttyq tarıhymyzǵa tereń úńilip, onyń kúrmeýli túıinin sheshýge» múmkindik týǵyzady. Qazaq jáne basqa da túrki halyqtarynyń rýhanı bolmysynyń ortaqtyǵyn kórsetedi. Maqala ǵylymı izdenisterge, pikir-talastarǵa, ásirese, eýropaentrıstik, reseıentrıstik avtorlar jaǵynan da ártúrli kózqarastar týǵyzady. Ishki ómirimizde maqala eldiń, qazaq halqynyń rýhanı birligine, tutastyǵyna, ulttyq tárbıege qyzmet etetini sózsiz.
Degenmen, búgingi ıdeologııalyq ahýaldyń biraz tustary oılandyrmaı qoımaıdy. Eń bastysy naýqanshylyq, osy mańyzdy iske ústirtin qaraý. Maqala jarııalaǵan kúni, tipti tanysyp úlgermeı suhbattar alynyp, jınalystar ótkizildi, buqara halyq qoldap sanaǵa sińirýde degendeı habarlar taratyp, esepter berilip, tez sharalar qabyldandy. Osylaı jelpinip, bári bolǵandaı ahýal qalyptasty.
Jeńil-jelpi áreketterdiń tereń sebepteri bar. Eger áleýmettaný turǵysynan kelsek, halyq degen birtekti emes. Elimiz qazaqtaryn úsh býynǵa bólýge bolady: aǵa býyn, orta býyn, jas býyn. Aldyńǵy eki býyn keńes tárbıesinen de ótkender, olardyń birqataryna ekijúzdilik te tán boldy. Memlekettik saıasatty sóz júzinde qoldap, jeke qara basynyń jaǵdaıyn, tabysyn, ál-aýqatyn oılaıtyn, ishki esepten, ishki óz psıhologııasymen júretinder. Joǵarydan aıtylǵan eldik saıasaty qoldaý, maqtaý, sol arqyly jaqsy bolyp kóriný. Rýhanı jańǵyrý ulttyq rýhy joǵary azamattardyń azaıýyna alańdaýshylyqtan da týyp otyrǵany belgili.
Ekinshi jaǵynan, aǵa urpaqtar boıynda sovettik ınternaıonalızm, ultsyzdyqtyń da izderi bar. Internaıonalızm adamdardy birlikke, baýyrmaldyqqa tárbıeleıdi. Biraq baýyrmaldyq, týysqandyq nıet tek taptyq negizde ǵana bolýyna artyqshylyq berip, ulttyq qundylyqtarǵa kemshilik mán beredi.
Marksıster túbinde ulttardyń bir-birine sińisip, tutas eńbekshiler qaýymdastyǵyna aınalatynyna sendi. Al jetekshi kúsh jumysshy taby boldy, proletarıat ústemdigi san jaǵynan jumysshylary basym orys halqyna aýysty. Astamshyldyq orys emesterdi ulttyq sanadan aıyra bastady. Ultsyzdyq qalypty jaǵdaıǵa aınala bastady. Estelik jazýshylar aıtýy boıynsha, I.Stalın óziniń grýzın ultyn, óziniń týǵan jerin sheksiz súıse de, ulty áńgime bola qalsa beti tyjyraıyp qalady eken. Al L.Troıkıge onyń evreı tegin (Bronshteın) ekenin eske salsa boldy ashý shaqyrady eken. Bronshteınder Reseıde belgili dvorıandar V.I.Lenınmen keıingi ekinshi tulǵa L.Troıkııge sıon aqsaqaldarynyń delegaııasy kelip, «terrormen qyzyǵa bermeńiz, báseńdeý bolyńyz, erteń seniń osy isteriń úshin sovet úkimetinen emes, bizderden, evreılerden ósh alady» dese, revolıýııanyń jyndy kósemi «meniń ultym – ınternaıonalıst, usaq-túıekpen aınalyspaımyn,» - dep aıqaı salypty.
Birte-birte orys komýnıst basshylarynyń solaqaı ulttyq saıasaty, kommýnısterdiń ozbyrlyǵy týraly aqparattar Kremlge aǵylyp kelip jatady. Sonda tisi aýyryp jatqan V.I.Lenın: «Uly orystyq shovınızmge ólispeı berispeımin, soǵys jarııalaımyn - Aýrý tisimnen qutylsymen –aq, ony bar saý tisterimmen jep qoıamyn.» - depti. (Shyǵarmalar tolyq jınaǵy, 45 tom, 241 bet.)
Degenmen V.I.Lenın shovınızmdi tek orys ultynyń múddesi turǵysynan ǵana synady. Bul urdajyq, turpaıy saıasat orys halqynyń sory bolatynyn, bulaı bola berse Keńes Odaǵynyń bolashaǵy buldyr ekenine kúızeldi. Ol dórekilikti orys kommýnısterinen ǵana emes, óreskel orysshyl ulttyq «ınternaıonalısterden» de saqtandyrdy, tipti orystan góri orystanǵandar qaýipti dedi. Biraq sanany ultsyzdandyrý toqtamady, birneshe urpaq nıgılızm ıdeologııasynyń yqpalynda tárbıelendi, tilderi orystandy, ulttyq tilder orys sózderi aralasqan basqa bir jańa tilge aınaldy.
Ýkraındyqtar ony «súrjık» dese, bizder shubarlanǵan til deımiz. Til tazalyǵy úshin Ýkraınada búgin jantalasyp kúresip jatyr. Al bizdiń qazaqtar keıde ýkraındyqtardy ana tilinde sóılegeni úshin «naıonalıst» dep synap jatady.
Generalsımýs I.Stalın 1945 j. jeńis paradyna arnalǵan bankette orys halqynyń qurmetine arnap tost kóterdi. Batys tarıhshylary osy birjaqty qurmet orystardyń astamshyldyǵyn, uly orys shovınızmin keıingi jyldary onan ári asqyndyryp, basqa halyqtardy mereıin tómendetip, orystandyrý saıasatyn kúsheıtti dep oryndy synady.
Búgin oorys emes halyqtardyń 1941-1945 soǵys jyldaryndaǵy erligine kúmán turǵyzý jaıylyp barady. Keıbir tarıhshylar men jýrnalıster bir «zańdylyq» ashypty: eger rota batalon, polk quramynyń basym kópshiligi orystar bolǵanda ǵana orystardyń buıryǵymen orys emester erlik kórsetken.
Ulyderjavalyq astamshylyqtyń betin qaıtarý ázirge múmkin emes. Degenmen Keńes Odaǵynyń kúıreýinen shamaly bolsa da sabaq alǵan sııaqty. Reseı Federaııasynyń gımniniń sóziniń avtory Sergeı Mıhalkov jańa mátininde Keńes Odaǵynyń gımnin kóp ózgertpegen, tek «velıkaıa Rýs» degen tirkesti alyp tastaǵan. «Nege?» degen saýalǵa «Basqalardy renjitip almaıyq dep oıladyq» - depti.
Barlyq otarlanǵan elderde psıhologııalyq turǵydan kúrdeli ahýal qalyptasady. Etnopsıhologııa iliminde ony «eki jaqty» sana delinedi. Otarlaýshy bılik (tutastaı ult emes) táýeldi elderde ózderin jarty qudaı, óz aıtqandaryn istetedi, baǵynyshty ultqa da ózderinede beretin baǵany aqıqat dep qabyldaıdy, óz tilin, mádenıetin, dástúrin, keıde dinin de tańady. Otarlanǵan, ult ókilderi ártúrli deńgeıde aıtqandaryn eki etpeıdi, tilin, mádenıetin, dástúrin, kózqarasyn qoldaı da almaıdy, osylaı kún kóredi, otarlaýshy ulttyń maskasyn kıedi. Astamshylyq resmı saıasatqa aınaldy, oǵan tipti kıeli mán beredi. Ol saıasatqa qarsylardy satqyndar dep jazalaıdy. Jeltoqsan kóterisshilerin kúrekpen uryp, ıtke talatqandy maquldaǵandar, eger Qyzyl alańǵa fashıster shyqsa osylaı aıamas edik dedi.
Ýstemdik osylaı dáriptelip, ulttyń rýhanı kody-tilin álsiretýdi maqsat etti. Ózin mensinbeýmen betpe-bet kelip, kemsitý azabyn tartqan qazaq ultynda da qarsylyq, ulttyq patrıotızm týdy, júıkesi tozyp, óz ulttyq qundylyqtarynan aıyrylyp qalmaýdyń qamyn oılady. Bul psıhologııa Jeltoqsan kóterisshilerine, olarmen nıettes, tilektes qazaqtarǵa tán boldy.
Sonymen birge ulttyq konformızm tereń qazaqtardyń boıyna sińdi. Otarlaýshylardyń qysymyna kóngish, ıkemdi, tilin, dástúrin qabyldaǵysh, birte-birte olardyń soıylyn soǵyp, óz ulttyq múddesinen alystaǵan úlken ulttyq top ómirge keldi. Ulttyq konformızm ásirese partııa, sovet qyzmetkerlerine, qoǵamtanýshy ǵalymdarǵa tán boldy. Ortalyq bılik qazaqtar arasynan olardyń sózin sóıleıtin, tapsyrmasyn buljytpaı oryndaıtyn, otarshyldyqty jaqtaıtyn ıntellıgenııanyń birneshe urpaqtaryn tárbıeledi. Qoja ulttyń bıýrokratııasynyń aldynda jaǵympazdyq tanytyp, qazaqtar jarysyp birin-biri «naıonalıst», «rýshyl» dep kinálady.
Ulttyq patrıotızm men ulttyq konformızm («tek júrseń, toq júresiń») etnopsıholyq ustanymdar arasynda eki oıda bolyp, solqyldaq qazaqtar da az bolmady. Sanaǵa sińgen ınternaıonalızm ıdeologııasy da tejedi. Aıdahardaı ysqyrǵan ımperııa báribir yrqyna kóndiredi deýshiler boldy.
Sonymen birge Qazaqstan ulttar myıdaı aralysyp, bir-birimen sińisip, assımılıaııaǵa ushyraǵan aımaq edi. Ony resmı ıdeologııa ıntegraııa, halyqtar dostyǵy dep baǵalaǵanmen, ásirese, óz elinde azshylyqqa ushyraǵan qazaqtar ultsyzdandy.
Táýelsizdik zamanynda halyq talaı jaǵdaıdy oı eleginen ótkizdi, degenmen rýhanı salada áli de pármensizbiz. Jańa qalalar salyndy, el jańardy, sonymen birge sananyń jańarýy baıaý. Jalpy qoǵamdyq sananyń damýynda sabaqtastyq zańdylyǵy da bar, ótkendi sanadan sylyp tastaý múmkin emes. Ultsyzdyq otbasylyq tárbıe, aqparat aǵymymen, áleýmettik ortanyń yqpalymen jalǵasýda. Sondaı-aq syrtqy yqpal da bar. Orys buqaralyq mádenıeti men orys tili arqyly qazaqtardy orys ıdeologııa aıasynan shyǵarmaý, táýelsizdikti qunsyzdandyrý maqsaty búgin ótkir. Reseı buqaralyq aqparattyq quraldarynda Reseı basshylarynyń táýelsizdik alǵan Qazaqstan sııaqty memleketterdi táýelsizdik merekesimen quttyqtaý bir aıaǵynan aıyrylyp, endi bir aıaǵyma ǵana aıaq kıim alamyn dep ózin jubatqan adammen birdeı dep synaıdy. Sebebi ol elderdi táýelsizdikpen quttyqtaý tarıhymyzǵa kóleńke túsiredi, olardyń táýeldi bolǵanyn moıyndaýmen birdeı dep esepteıdi. Olar táýeldi emes edi, ýkraındyqtar, qazaqtar, basqalar ózderi Reseıge suranyp qosyldy, Resseı olarǵa orkenıet jetistikterin ákeldi, aǵartýshylyq paryzyn oryndady delinedi. Al Afrıka elderin táýelsizdik merekesimen quttyqtaý oryndy, sebebi eýropalyqtar áýeli olardy kúshpen basyp aldy, keıin memlekettiginen aıyrdy, uzaq ýaqyt baılyǵyn tonady.
Ultsyzdanýdyń ómirdiń rýhanı salasynda kórinisi alýan túrli jáne ultsyzdyq elimizdiń etnorýhanı ahýalyna óziniń jaǵymsyz yqpalyn tıgizedi. Bir kezderi ákimshilik eksperımentti qoldap, qazaqstandyq azamattardyń pasportyna ultyn kórsetpeý maquldandy. Bir qaraǵanda pasport degen adamnyń azamattyǵyn ǵana kórsetedi, al ulttyǵy sanasynda. Biraq ulttyq sana tereń ornyqpaǵan, tili, mádenıeti, aqparattyq pármeni álsiz etnoáleýmettik ortada bul eksperıment nıgılıstik ustanymǵa jeteledi.
Qazirgi jahandaný zamanynda ult degen adamdardyń ózgerip turatyn shartty qaýymdastyǵy, adamdar otbasyn, ultyn, dinin otanyn ózgerte beredi degen konstrýktıvtik teorııa keńinen taralýda. Eger qazaq basqa tilde sóılese, sol tildegi ádebıetti oqysa, basqa ulttyq taǵamyn daıyndap úırense, ol baıyrǵy ultynan basqa ultqa aýysady. Oryssha sóılep, L.Tolstoıdy oqyp, bor pisirse orys bolmaǵanda kim bolady deıtinder de bar. Sondyqtan pasportta ultty kórsetý, ulttyq tek, qundylyq mańyzdy emes deıtinder kóbeıdi. Osylaı Franııa, Germanııa, Ulybrıtanııa, Túrkııa (olar otarlaýshy elder) memleketteri sııaqty azamattyq qoǵamǵa jetemiz degen jalǵan úmit jeteginde ketip qaldyq.
Shyndyǵynda ómirdiń barlyq salasynda ulttyq erekshelikterdi eskerý, etnıkalyq ádepti (etıka) saqtaý – rýhanılyqtyń bir kórinisi. Sondyqtan da halyq sanaǵynda etnıkalyq statıstıka qatar júredi. «Men qazaqpyn, qazaq bolǵanyma maqtanamyn, basqa ulttyń ókili bolsam da osylaı maqtanar edim», - deıdi qazaq jigiti. Elimizdegi etnıkalyq qaýymdastyqtarynyń ókilderiniń sany az bolǵan saıyn namysy zor, tili, dástúrlerin, mádenıetin saqtaıdy, etnomádenı birlestik qurý úshin de olardyń sany kerek.
Kúndelikti ómirde, ásirese, dıaspora ókilderi kadrlardyń ulttyq quralyna nazar aýdarady jáne ol kóńilderinen keıde shyǵa da bermeıtini belgili. Bul jaǵdaıdy kadrlardyń memlekettik tildi meńgerýimen baılanysty desek, tildi meńgermegen qazaqtar da bar, al memlekettik tildi meńgergen dıaspora ókilderi memlekettik qyzmetke tartyla bermeıdi. Memlekettik qyzmetke taǵaıyndaǵanda aımaqtardyń etnodemografııalyq erekshelikteri de eskerilýi jón, ol da qynjylys týǵyzady. Al qazaqtar bolsa, qazaq sheneýnikteriniń memlekettik meńgermegenine taǵy da qynjylys bildiredi. Ultsyzdyq osylaı memlekettiń bedeline nuqsan keltiredi. Ult máselesi tek qazaqtardyń máselesi emes. Ult saıasatyna baılanysty máselelerge dıaspora ókilderin kóbirek tartý, memlekettik tildi jetik meńgergen, kásibı deńgeıi joǵary mamandardy basshylyq qyzmetke de aralastyrý qajet. Taǵy da da bir názik másele bar. Birqatar jaǵdaıda reseılikter bizdiń ishki ult máselemizge aralasyp, ultaralyq qatynastardy shıelenistirýge tyrysady. Osyndaı tusta jaýapty qazaqtardan góri dıaspora ókilderi memlekettik qyzmetkerler, depýtattar bergeni tıimdi.
Ǵasyrlar boıy qalyptasqan elimizdegi ultaralyq kelisim tájirıbesi, kelisim mádenıeti men tárbıe qazaqstandyqtardyń minezin ustamdylyqqa beıimdedi, daý-damaıdyń aldyn alýǵa, keshirimdilikke ıkemdedi.
Degenmen ultaralyq qatynastarǵa «ulttyq», «ultshyldyq», «ultshyl», «ultsyzdyq» uǵymdaryn túsinbeýshilik te jaǵymsyz áser etedi. Keńes ádebıetinde «ultyqty» sóz júzinde bolsa da ulttyq qundylyqtar dese, al «ultshyldyq» asqynǵan, menmendik, astamshyl sana delinip, saý organızm men dertke shaldyqqan aýrý organızmge teńedi. Biraq olardyń aralaryn baıyptap anyqtamaı, ulttyq múddeni ultshyldyqqa saıasatyn tustary jetkilikti boldy. Búginde de solaı. Eýropalyq etnosaıasatta «ultshyl», «ultshyldyq» uǵymdary jaǵymdy da, jaǵymsyz da emes, naqty jaǵdaıǵa baılanysty anyqtalady. Fashıst te ultshyl, astamshyl nemis dertine shaldyqqandar, olarmen kúresken elin qorǵaǵan halyq ta ultshyl. Ultshyldyq bul máninde patrıotızmmen sınonım. Myna sózderge nazar aýdaralyq «Naıonalnaıa elıta doljna byt naıonalıstıchna. Ne prosto patrıotıchna, a ımenno nasıonalıstıchna. Jeke kóshbasshy tulǵalardyń perzenttik paryzy týraly jazylǵan bul pikirmen kelisý jón. Ona doljna lıýbıt svoı narod, dýmat o nem. Predstavıtel naıonalnoı elıty ne mojet rano ılı pozdno ne osoznat, chto naıonalnaıa solıdarnost predstavlıaet nı s chem ne sravnımyı resýrs v konkýrentnoı borbe. Vozmıte predstavıtelıa anglııskoı elıty. Eto anglııskıı naıonalıst. Vozmıte predstavıtelıa evreıskoı elıty. Eto evreıskıı naıonalıst. Vozmıte predstavıtelıa kazahskoı elıty. Eto kazahskıı naıonalıst. Eto ne slýchınost, a zakonomernost. Estestvennyı naıonalızm – lıýbov k svoemý narodý, zabota o nıom –eto svoıstvo nastoıaeı elıty» («Lıteratýrnaıa gazeta» 22-28 maıa, 2013j.).
Ultsyzdyq, nemese, nıgılızm kosmopolıtızmnen egiz. Kosmopolıtızm astamshyldyq, nıgılızmnen, ulttyq kemsitýshilikpen ushtasady. Kosmopolıtızm ultsyzdaný úrdisine kúsh–qýat berip, jahandaný zańdylyqtarymen nıgılızmdi negizdeıdi.
Globalızm, álemniń tutastyǵyn, ózara baılanysyn, ózara táýeldiligin ózara ıkemdiligin sanaǵa sińiredi. Shyndyǵynda bul búkil álemdi bir qalypqa salý emes, birlesý, ár túrli, ár tekti ulttyq, dinı, saıası múddelerdiń yqpaldasýy. Jahandanýdyń sapalyq máni osynda. Biraq, jahandaný qoǵamnyń barlyq salasyna yqpal jasaıtyn kúrdeli, eki jaqty qubylys. Onyń tóńireginde búgin ekiudaı pikir qalyptasyp otyr. Qazaqstan ıntellıgenııasynyń bir toby, olar kóp emes, ásirese, kásipkerler, memlekettik qyzmetshiler, keıbir ádebıet, óner qaıratkerleri ulttyq qundylyqtardy mensinbeıtin kosmopolıttik baǵyt ustansa, ekinshileri patrıottyq, ulttyq múddeni joǵary baǵalaıtyndar, olardy, shúkir, búgin basymdyq top deýge bolar. Bul ekige jarylý Batysta da, Shyǵysta da, ulttyq, dinı qaýymdastyqtar alys–beriske, baılanysqa qarsy emes, tek rýhanı ústemdilikke qarsy. Eýroodaq elderi amerıkalyq kınolarǵa shek qoıady. Ásirese, franýzdar amerıkalyq, basqa da shet el mýzykasyna, ártısterdiń aǵylyp kelýine olarǵa ulttyq óner ıelerinen artyq eńbekaqy tóleýge, shet eldik qoıylymdar men kınolarǵa shekteýler belgiledi. Franýzdardy basqa eýropalyqtar eldikter ultshyl dep aıyptasa da, ulttyq qundylyqtaryn bárinen de joǵary qoıady. Basqa mádenıetterge aıqara esik ashý, ol óz mádenıetin tómendetip, basqany qarjylandyrý, qoldaý degen sóz. Al kıno men teatr ol ıdeologııa, ulttyń minez–qulqyna, oılaý mádenıetine yqpal etedi.
Ultsyzdyqtan arylý, ulttyń bıik mereıi onyń bolashaǵyna senýmen baılanysty.Jan–jaqty básekelestikke túsken qazaq eliniń upaıy túgel bolar ma eken degen saýal kóp qazaqtyń kókeıinde. Memleketter qarym–qatynasy árdaıym ádil, ózara syılastyqqa negizdele bermeıdi, birjaqty ústemdikte oryn alatyn jaǵdaılar barshylyq. Qaıshylyqtar tipti, ymyraǵa kelmeıtin qaıshylyqtar, barlyǵy belgili: bir jaq ulttyq múddelerdi qoldasa, ekinshi jaq, qarama–qarsy, ulttan joǵary syrt memleketterdiń múddesin qorǵaıdy. Osy tusta qaıshylyqtardy eńserý, ortaq sheshimge kelý, kelisý, kelistirý, ózgeni de oılaý, utylysta qalmaý saıası sheberlikti, tereń taldaýdy qajet etedi. Kútpegen, tótenshe jaǵdaılar da aıqyn, kúmánsiz sheshim qabyldaýdy talap etedi. Ózara táýeldilik, ekonomıkalyq odaqtarǵa kirý, ulttyq múddege nuqsan keletin tusta olardan shyǵýdyń da joldaryn memleketter oılastyrady.
«Men bir ret aıttym, taǵy da qaıtalap aıtam, táýelsizdikke nuqsan keltiretin bolsa, ondaı uıymdarda Qazaqstan eshýaqytta bolmaıdy. Bizdiń eń joǵary baǵalaıtyn baılyǵymyz – Táýelsizdik! Ata – babamyzdyń qanymen, terimen kelgen táýelsizdikti biz eshkimge bere almaımyz. Ony qasyq qanymyz qalǵansha qorǵaýymyz kerek. Sondyqtan bul jóninen eshqandaı kúdik bolmasyn» – dedi N.Nazarbaev.
Ulttyq múddelerge paryqsyzdyqpen qaraý, talǵamsyzdyq, ulttyq qundylyqtardy mensinbeý, selqostyq jáne ony sezinbeý ultsyzdyqty boıǵa sińire beredi. Búgin jalǵan rýhanılyq, ulttyq múddelerdi syılaǵan bolý, tipti músirkeý, ultshyl bolyp kóriný de kezdesedi. Kópultymyz dep basqalardyń qasy men qabaǵyna qaraý da ult namysyn túsiredi.
Konfýıı on atadan soń ne bolaryn boljaý múmkin be degen saýalǵa, dástúr–saltqa júginse, súıinse, ulttyq bolashaǵyn senimmen baıyptaýyna bolady degen. Al bótenniń arýaǵyna tabynǵan jarymsaq eldiń isi. Basqanyń aqylymen júrý onyń tilin, mádenıetin qabyldaýǵa úıretedi, ultqa pále ákeledi. Dástúrli nanym-senim, ulttyq qundylyqtar – ulttyqtyń temirqazyǵy.
Ultsyzdyq, bir jaǵynan, otarlanǵan ultqa tán kóngish, jaltaq, eliktegish psıhologııanyń saldary. Ekinshi jaǵynan, ult mereıiniń tómendigi qazaq tek rýhanı jaǵynan qaljyraǵan joq, áleýmettik, tehnologııalyq, ǵylymı jaǵynan áleýneti áli de jetildirý jolynda. Qazaq otarlanǵan halqynyń ult retinde jaǵdaıyn saralaıtyn, onyń mádenıetin, tilin, demografııalyq ahýalyn, ómir deńgeıin, jumyspen qamtylýyn, kóshi-qonyn, tipti qylmystyǵyn taldaıtyn búgin qajettilik bar. Basqa memleketterdiń birqatarynda salystyrmaly etnıkalyq statıstıka júrgiziledi. Rýhanı jańǵyrý – saıası belsindilik, ult maqsatyndaǵy áleýmettik – ekonomıkalyq jańarýmen qatar júredi.
Amangeldi Ábdirahmanuly Aıtaly,
fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor
