ادام وسە كەلە ءوزىنىڭ تەگى تۋرالى تەرەڭ ويلانادى، ىزدەنەدى. ۇلت تا ءتىرى ورگانيزم. ونىڭ دا ەمبريوندىق، باستاپقى ءداۋىرى، جۇمىرتقادان جارىپ شىققان بالاپانداي كەزەڭى، ءتىپتى كەيبىر عالىمداردىڭ ايتۋىنشا ۇلتتىڭ تاريحي ولشەممەن ءومىر جاسى، (ارينە، كوبىنە ۇساق ۇلتتارعا بايلانىستى), دامۋ جولدارى مەن جادى، ءال-اۋقاتى مەن سىرقاتى، تاعدىرى، كۇش-قايراتىنىڭ اسىپ-تاسۋى، قۇلشىنىسى مەن السىرەۋى، قايتا جاڭارىپ، اسقاقتايتىن زامانى بولادى. ال ەۆرەي حالقىنىڭ ۇلتتىڭ بولاشاعى تۋرالى مىناداي ءبىر ولشەمى بار. ەگەر ۇلتتىڭ 18 جاسقا دەيىنگى جاستارىنىڭ 40% انا تىلىندە سويلەسە، ول ۇلتتىڭ 40 جىل ءومىرى بار، انا ءتىلىن مەڭگەرگەن جاستاردىڭ سانى وسكەن نە ازايعان سايىن ۇلتتىڭ جاسى وسە نە ازايا بەرەدى.
ادامدى ۇلتىمەن تىلىمەن قاتار، مادەنيەتى، سالت-ءداستۇرى، تابيعاتى مەن تاريحى بايلانىستىرادى. ءتىپتى قۇپيا كوزگە كورىنبەيتىن بيوەنەرگەتيكالىق بايلانىستارىنىڭ دا دانەكەر بولاتىنىن گەنەتيك ماماندار دالەلدەگەن. عىلىمدا بۇل اعىمدى پريموردياليزم دەيدى. ءبىزدىڭ شەت ەلدەردەگى قازاقتاردى قانداستارىمىز دەۋىمىز ورىندى.
ۇلتتىق سانانى كەيدە سىرتقى فاكتورلاردا وياتادى. «ەگەر نەمىستەر سوعىس جاريالاپ، جەرىمىزگە باسىپ كىرمەسە، ءبىز ورىس ەكەنىمىزدى سەزبەس ەدىك،» - دەيدى كەيبىر ورىستار. «ەگەر انتيسەميتيزم بولماسا، ءبىزدى قۋدالاماسا، ءبىز ەۆرەي ەكەنىمىزدى سەزبەس ەدىك،» - دەيدى ەۆرەيلەر. ەگەر ماسكەۋ قازاقتى مەنسىنبەي، ءبىر ششۇرەگەيگە قازاقستاندى باسقارۋعا بەرمەسە، قازاقتاردىڭ ءبىر قاتارىنىڭ نامىسى ويانباس تا ەدى.
حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ىرگەلى تاڭقالدىرارلىقتاي ەتنوساياسي قۇبىلىستار باستالدى، عاسىر سوڭىندا ەڭ سوڭعى يمپەريا كسرو ىدىرادى. قيراعان يمپەريا جاڭا مەملەكەتتەرگە ءبولىنىپ، دەربەس ىشكى جانە سىرتقى ساياسات ۇستانۋعا تىرىستى، وتارلانعان ۇلتتار ءوزىن باسقا كوزبەن تاني باستادى.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىنىڭ باستى يدەياسى – وتكەندى تانىپ، اسپەتتەي وتىرىپ، قۇندىلىقتارعا سۇيەنىپ بۇگىنگى زاماننىڭ ءمانىسىن ۇعىنۋ. ماقالا الپاۋىت عالىمدارمەن، جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ رۋحاني ءمانىن جۇيەلەگەن.
ەجەلگى ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتار «ءتۇپ-تامىرىمىزدى بىلۋگە، ۇلتتىق تاريحىمىزعا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ونىڭ كۇرمەۋلى ءتۇيىنىن شەشۋگە» مۇمكىندىك تۋعىزادى. قازاق جانە باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ ورتاقتىعىن كورسەتەدى. ماقالا عىلىمي ىزدەنىستەرگە، پىكىر-تالاستارعا، اسىرەسە، ەۋروپاتسەنتريستىك، رەسەيتسەنتريستىك اۆتورلار جاعىنان دا ءارتۇرلى كوزقاراستار تۋعىزادى. ىشكى ومىرىمىزدە ماقالا ەلدىڭ، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بىرلىگىنە، تۇتاستىعىنا، ۇلتتىق تاربيەگە قىزمەت ەتەتىنى ءسوزسىز.
دەگەنمەن، بۇگىنگى يدەولوگيالىق احۋالدىڭ ءبىراز تۇستارى ويلاندىرماي قويمايدى. ەڭ باستىسى ناۋقانشىلىق، وسى ماڭىزدى ىسكە ءۇستىرتىن قاراۋ. ماقالا جاريالاعان كۇنى، ءتىپتى تانىسىپ ۇلگەرمەي سۇحباتتار الىنىپ، جينالىستار وتكىزىلدى، بۇقارا حالىق قولداپ ساناعا سىڭىرۋدە دەگەندەي حابارلار تاراتىپ، ەسەپتەر بەرىلىپ، تەز شارالار قابىلداندى. وسىلاي جەلپىنىپ، ءبارى بولعانداي احۋال قالىپتاستى.
جەڭىل-جەلپى ارەكەتتەردىڭ تەرەڭ سەبەپتەرى بار. ەگەر الەۋمەتتانۋ تۇرعىسىنان كەلسەك، حالىق دەگەن بىرتەكتى ەمەس. ەلىمىز قازاقتارىن ءۇش بۋىنعا بولۋگە بولادى: اعا بۋىن، ورتا بۋىن، جاس بۋىن. الدىڭعى ەكى بۋىن كەڭەس تاربيەسىنەن دە وتكەندەر، ولاردىڭ بىرقاتارىنا ەكىجۇزدىلىك تە ءتان بولدى. مەملەكەتتىك ساياساتتى ءسوز جۇزىندە قولداپ، جەكە قارا باسىنىڭ جاعدايىن، تابىسىن، ءال-اۋقاتىن ويلايتىن، ىشكى ەسەپتەن، ىشكى ءوز پسيحولوگياسىمەن جۇرەتىندەر. جوعارىدان ايتىلعان ەلدىك ساياساتى قولداۋ، ماقتاۋ، سول ارقىلى جاقسى بولىپ كورىنۋ. رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىق رۋحى جوعارى ازاماتتاردىڭ ازايۋىنا الاڭداۋشىلىقتان دا تۋىپ وتىرعانى بەلگىلى.
ەكىنشى جاعىنان، اعا ۇرپاقتار بويىندا سوۆەتتىك ينتەرناتسيوناليزم، ۇلتسىزدىقتىڭ دا ىزدەرى بار. ينتەرناتسيوناليزم ادامداردى بىرلىككە، باۋىرمالدىققا تاربيەلەيدى. بىراق باۋىرمالدىق، تۋىسقاندىق نيەت تەك تاپتىق نەگىزدە عانا بولۋىنا ارتىقشىلىق بەرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا كەمشىلىك ءمان بەرەدى.
ماركسيستەر تۇبىندە ۇلتتاردىڭ ءبىر-بىرىنە ءسىڭىسىپ، تۇتاس ەڭبەكشىلەر قاۋىمداستىعىنا اينالاتىنىنا سەندى. ال جەتەكشى كۇش جۇمىسشى تابى بولدى، پرولەتاريات ۇستەمدىگى سان جاعىنان جۇمىسشىلارى باسىم ورىس حالقىنا اۋىستى. استامشىلدىق ورىس ەمەستەردى ۇلتتىق سانادان ايىرا باستادى. ۇلتسىزدىق قالىپتى جاعدايعا اينالا باستادى. ەستەلىك جازۋشىلار ايتۋى بويىنشا، ي.ستالين ءوزىنىڭ گرۋزين ۇلتىن، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن شەكسىز سۇيسە دە، ۇلتى اڭگىمە بولا قالسا بەتى تىجىرايىپ قالادى ەكەن. ال ل.ترويتسكيگە ونىڭ ەۆرەي تەگىن (برونشتەين) ەكەنىن ەسكە سالسا بولدى اشۋ شاقىرادى ەكەن. برونشتەيندەر رەسەيدە بەلگىلى دۆورياندار ۆ.ي.لەنينمەن كەيىنگى ەكىنشى تۇلعا ل.ترويتسكيگە سيون اقساقالدارىنىڭ دەلەگاتسياسى كەلىپ، «تەررورمەن قىزىعا بەرمەڭىز، باسەڭدەۋ بولىڭىز، ەرتەڭ سەنىڭ وسى ىستەرىڭ ءۇشىن سوۆەت ۇكىمەتىنەن ەمەس، بىزدەردەن، ەۆرەيلەردەن ءوش الادى» دەسە، رەۆوليۋتسيانىڭ جىندى كوسەمى «مەنىڭ ۇلتىم – ينتەرناتسيوناليست، ۇساق-تۇيەكپەن اينالىسپايمىن،» - دەپ ايقاي سالىپتى.
بىرتە-بىرتە ورىس كومۋنيست باسشىلارىنىڭ سولاقاي ۇلتتىق ساياساتى، كوممۋنيستەردىڭ وزبىرلىعى تۋرالى اقپاراتتار كرەملگە اعىلىپ كەلىپ جاتادى. سوندا ءتىسى اۋىرىپ جاتقان ۆ.ي.لەنين: «ۇلى ورىستىق شوۆينيزمگە ولىسپەي بەرىسپەيمىن، سوعىس جاريالايمىن - اۋرۋ تىسىمنەن قۇتىلسىمەن –اق، ونى بار ساۋ تىستەرىممەن جەپ قويامىن.» - دەپتى. (شىعارمالار تولىق جيناعى، 45 توم، 241 بەت.)
دەگەنمەن ۆ.ي.لەنين ءشوۆينيزمدى تەك ورىس ۇلتىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان عانا سىنادى. بۇل ۇرداجىق، تۇرپايى ساياسات ورىس حالقىنىڭ سورى بولاتىنىن، بۇلاي بولا بەرسە كەڭەس وداعىنىڭ بولاشاعى بۇلدىر ەكەنىنە كۇيزەلدى. ول دورەكىلىكتى ورىس كوممۋنيستەرىنەن عانا ەمەس، ورەسكەل ورىسشىل ۇلتتىق «ينتەرناتسيوناليستەردەن» دە ساقتاندىردى، ءتىپتى ورىستان گورى ورىستانعاندار قاۋىپتى دەدى. بىراق سانانى ۇلتسىزداندىرۋ توقتامادى، بىرنەشە ۇرپاق نيگيليزم يدەولوگياسىنىڭ ىقپالىندا تاربيەلەندى، تىلدەرى ورىستاندى، ۇلتتىق تىلدەر ورىس سوزدەرى ارالاسقان باسقا ءبىر جاڭا تىلگە اينالدى.
ۋكرايندىقتار ونى «سۇرجيك» دەسە، بىزدەر شۇبارلانعان ءتىل دەيمىز. ءتىل تازالىعى ءۇشىن ۋكراينادا بۇگىن جانتالاسىپ كۇرەسىپ جاتىر. ال ءبىزدىڭ قازاقتار كەيدە ۋكرايندىقتاردى انا تىلىندە سويلەگەنى ءۇشىن «ناتسيوناليست» دەپ سىناپ جاتادى.
گەنەرالسيمۋس ي.ستالين 1945 ج. جەڭىس پارادىنا ارنالعان بانكەتتە ورىس حالقىنىڭ قۇرمەتىنە ارناپ توست كوتەردى. باتىس تاريحشىلارى وسى بىرجاقتى قۇرمەت ورىستاردىڭ استامشىلدىعىن، ۇلى ورىس ءشوۆينيزمىن كەيىنگى جىلدارى ونان ءارى اسقىندىرىپ، باسقا حالىقتاردى مەرەيىن تومەندەتىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن كۇشەيتتى دەپ ورىندى سىنادى.
بۇگىن وورىس ەمەس حالىقتاردىڭ 1941-1945 سوعىس جىلدارىنداعى ەرلىگىنە كۇمان تۇرعىزۋ جايىلىپ بارادى. كەيبىر تاريحشىلار مەن جۋرناليستەر ءبىر «زاڭدىلىق» اشىپتى: ەگەر روتا باتالون، پولك قۇرامىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىستار بولعاندا عانا ورىستاردىڭ بۇيرىعىمەن ورىس ەمەستەر ەرلىك كورسەتكەن.
ۇلىدەرجاۆالىق استامشىلىقتىڭ بەتىن قايتارۋ ازىرگە مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىنەن شامالى بولسا دا ساباق العان سياقتى. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ گيمنىنىڭ ءسوزىنىڭ اۆتورى سەرگەي ميحالكوۆ جاڭا ماتىنىندە كەڭەس وداعىنىڭ گيمنىن كوپ وزگەرتپەگەن، تەك «ۆەليكايا رۋس» دەگەن تىركەستى الىپ تاستاعان. «نەگە؟» دەگەن ساۋالعا «باسقالاردى رەنجىتىپ المايىق دەپ ويلادىق» - دەپتى.
بارلىق وتارلانعان ەلدەردە پسيحولوگيالىق تۇرعىدان كۇردەلى احۋال قالىپتاسادى. ەتنوپسيحولوگيا ىلىمىندە ونى «ەكى جاقتى» سانا دەلىنەدى. وتارلاۋشى بيلىك (تۇتاستاي ۇلت ەمەس) تاۋەلدى ەلدەردە وزدەرىن جارتى قۇداي، ءوز ايتقاندارىن ىستەتەدى، باعىنىشتى ۇلتقا دا وزدەرىنەدە بەرەتىن باعانى اقيقات دەپ قابىلدايدى، ءوز ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن، كەيدە ءدىنىن دە تاڭادى. وتارلانعان، ۇلت وكىلدەرى ءارتۇرلى دەڭگەيدە ايتقاندارىن ەكى ەتپەيدى، ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن، كوزقاراسىن قولداي دا المايدى، وسىلاي كۇن كورەدى، وتارلاۋشى ۇلتتىڭ ماسكاسىن كيەدى. استامشىلىق رەسمي ساياساتقا اينالدى، وعان ءتىپتى كيەلى ءمان بەرەدى. ول ساياساتقا قارسىلاردى ساتقىندار دەپ جازالايدى. جەلتوقسان كوتەرىسشىلەرىن كۇرەكپەن ۇرىپ، يتكە تالاتقاندى ماقۇلداعاندار، ەگەر قىزىل الاڭعا فاشيستەر شىقسا وسىلاي اياماس ەدىك دەدى.
ۋستەمدىك وسىلاي دارىپتەلىپ، ۇلتتىڭ رۋحاني كودى-ءتىلىن السىرەتۋدى ماقسات ەتتى. ءوزىن مەنسىنبەۋمەن بەتپە-بەت كەلىپ، كەمسىتۋ ازابىن تارتقان قازاق ۇلتىندا دا قارسىلىق، ۇلتتىق پاتريوتيزم تۋدى، جۇيكەسى توزىپ، ءوز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان ايىرىلىپ قالماۋدىڭ قامىن ويلادى. بۇل پسيحولوگيا جەلتوقسان كوتەرىسشىلەرىنە، ولارمەن نيەتتەس، تىلەكتەس قازاقتارعا ءتان بولدى.
سونىمەن بىرگە ۇلتتىق كونفورميزم تەرەڭ قازاقتاردىڭ بويىنا ءسىڭدى. وتارلاۋشىلاردىڭ قىسىمىنا كونگىش، يكەمدى، ءتىلىن، ءداستۇرىن قابىلداعىش، بىرتە-بىرتە ولاردىڭ سويىلىن سوعىپ، ءوز ۇلتتىق مۇددەسىنەن الىستاعان ۇلكەن ۇلتتىق توپ ومىرگە كەلدى. ۇلتتىق كونفورميزم اسىرەسە پارتيا، سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنە، قوعامتانۋشى عالىمدارعا ءتان بولدى. ورتالىق بيلىك قازاقتار اراسىنان ولاردىڭ ءسوزىن سويلەيتىن، تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن، وتارشىلدىقتى جاقتايتىن ينتەلليگەنتسيانىڭ بىرنەشە ۇرپاقتارىن تاربيەلەدى. قوجا ۇلتتىڭ بيۋروكراتياسىنىڭ الدىندا جاعىمپازدىق تانىتىپ، قازاقتار جارىسىپ ءبىرىن-ءبىرى «ناتسيوناليست»، «رۋشىل» دەپ كىنالادى.
ۇلتتىق پاتريوتيزم مەن ۇلتتىق كونفورميزم («تەك جۇرسەڭ، توق جۇرەسىڭ») ەتنوپسيحولىق ۇستانىمدار اراسىندا ەكى ويدا بولىپ، سولقىلداق قازاقتار دا از بولمادى. ساناعا سىڭگەن ينتەرناتسيوناليزم يدەولوگياسى دا تەجەدى. ايداھارداي ىسقىرعان يمپەريا ءبارىبىر ىرقىنا كوندىرەدى دەۋشىلەر بولدى.
سونىمەن بىرگە قازاقستان ۇلتتار مىيداي ارالىسىپ، ءبىر-بىرىمەن ءسىڭىسىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراعان ايماق ەدى. ونى رەسمي يدەولوگيا ينتەگراتسيا، حالىقتار دوستىعى دەپ باعالاعانمەن، اسىرەسە، ءوز ەلىندە ازشىلىققا ۇشىراعان قازاقتار ۇلتسىزداندى.
تاۋەلسىزدىك زامانىندا حالىق تالاي جاعدايدى وي ەلەگىنەن وتكىزدى، دەگەنمەن رۋحاني سالادا ءالى دە پارمەنسىزبىز. جاڭا قالالار سالىندى، ەل جاڭاردى، سونىمەن بىرگە سانانىڭ جاڭارۋى باياۋ. جالپى قوعامدىق سانانىڭ دامۋىندا ساباقتاستىق زاڭدىلىعى دا بار، وتكەندى سانادان سىلىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ۇلتسىزدىق وتباسىلىق تاربيە، اقپارات اعىمىمەن، الەۋمەتتىك ورتانىڭ ىقپالىمەن جالعاسۋدا. سونداي-اق سىرتقى ىقپال دا بار. ورىس بۇقارالىق مادەنيەتى مەن ورىس ءتىلى ارقىلى قازاقتاردى ورىس يدەولوگيا اياسىنان شىعارماۋ، تاۋەلسىزدىكتى قۇنسىزداندىرۋ ماقساتى بۇگىن وتكىر. رەسەي بۇقارالىق اقپاراتتىق قۇرالدارىندا رەسەي باسشىلارىنىڭ تاۋەلسىزدىك العان قازاقستان سياقتى مەملەكەتتەردى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاۋ ءبىر اياعىنان ايىرىلىپ، ەندى ءبىر اياعىما عانا اياق كيىم الامىن دەپ ءوزىن جۇباتقان اداممەن بىردەي دەپ سىنايدى. سەبەبى ول ەلدەردى تاۋەلسىزدىكپەن قۇتتىقتاۋ تاريحىمىزعا كولەڭكە تۇسىرەدى، ولاردىڭ تاۋەلدى بولعانىن مويىنداۋمەن بىردەي دەپ ەسەپتەيدى. ولار تاۋەلدى ەمەس ەدى، ۋكرايندىقتار، قازاقتار، باسقالار وزدەرى رەسەيگە سۇرانىپ قوسىلدى، رەسسەي ولارعا وركەنيەت جەتىستىكتەرىن اكەلدى، اعارتۋشىلىق پارىزىن ورىندادى دەلىنەدى. ال افريكا ەلدەرىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاۋ ورىندى، سەبەبى ەۋروپالىقتار اۋەلى ولاردى كۇشپەن باسىپ الدى، كەيىن مەملەكەتتىگىنەن ايىردى، ۇزاق ۋاقىت بايلىعىن تونادى.
ۇلتسىزدانۋدىڭ ءومىردىڭ رۋحاني سالاسىندا كورىنىسى الۋان ءتۇرلى جانە ۇلتسىزدىق ەلىمىزدىڭ ەتنورۋحاني احۋالىنا ءوزىنىڭ جاعىمسىز ىقپالىن تيگىزەدى. ءبىر كەزدەرى اكىمشىلىك ەكسپەريمەنتتى قولداپ، قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ پاسپورتىنا ۇلتىن كورسەتپەۋ ماقۇلداندى. ءبىر قاراعاندا پاسپورت دەگەن ادامنىڭ ازاماتتىعىن عانا كورسەتەدى، ال ۇلتتىعى ساناسىندا. بىراق ۇلتتىق سانا تەرەڭ ورنىقپاعان، ءتىلى، مادەنيەتى، اقپاراتتىق پارمەنى ءالسىز ەتنوالەۋمەتتىك ورتادا بۇل ەكسپەريمەنت نيگيليستىك ۇستانىمعا جەتەلەدى.
قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا ۇلت دەگەن ادامداردىڭ وزگەرىپ تۇراتىن شارتتى قاۋىمداستىعى، ادامدار وتباسىن، ۇلتىن، ءدىنىن وتانىن وزگەرتە بەرەدى دەگەن كونسترۋكتيۆتىك تەوريا كەڭىنەن تارالۋدا. ەگەر قازاق باسقا تىلدە سويلەسە، سول تىلدەگى ادەبيەتتى وقىسا، باسقا ۇلتتىق تاعامىن دايىنداپ ۇيرەنسە، ول بايىرعى ۇلتىنان باسقا ۇلتقا اۋىسادى. ورىسشا سويلەپ، ل.تولستويدى وقىپ، بورشش پىسىرسە ورىس بولماعاندا كىم بولادى دەيتىندەر دە بار. سوندىقتان پاسپورتتا ۇلتتى كورسەتۋ، ۇلتتىق تەك، قۇندىلىق ماڭىزدى ەمەس دەيتىندەر كوبەيدى. وسىلاي فرانتسيا، گەرمانيا، ۇلىبريتانيا، تۇركيا (ولار وتارلاۋشى ەلدەر) مەملەكەتتەرى سياقتى ازاماتتىق قوعامعا جەتەمىز دەگەن جالعان ءۇمىت جەتەگىندە كەتىپ قالدىق.
شىندىعىندا ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرۋ، ەتنيكالىق ادەپتى (ەتيكا) ساقتاۋ – رۋحانيلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى. سوندىقتان دا حالىق ساناعىندا ەتنيكالىق ستاتيستيكا قاتار جۇرەدى. «مەن قازاقپىن، قازاق بولعانىما ماقتانامىن، باسقا ۇلتتىڭ وكىلى بولسام دا وسىلاي ماقتانار ەدىم»، - دەيدى قازاق جىگىتى. ەلىمىزدەگى ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتارىنىڭ وكىلدەرىنىڭ سانى از بولعان سايىن نامىسى زور، ءتىلى، داستۇرلەرىن، مادەنيەتىن ساقتايدى، ەتنومادەني بىرلەستىك قۇرۋ ءۇشىن دە ولاردىڭ سانى كەرەك.
كۇندەلىكتى ومىردە، اسىرەسە، دياسپورا وكىلدەرى كادرلاردىڭ ۇلتتىق قۇرالىنا نازار اۋدارادى جانە ول كوڭىلدەرىنەن كەيدە شىعا دا بەرمەيتىنى بەلگىلى. بۇل جاعدايدى كادرلاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋىمەن بايلانىستى دەسەك، ءتىلدى مەڭگەرمەگەن قازاقتار دا بار، ال مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن دياسپورا وكىلدەرى مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتىلا بەرمەيدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكە تاعايىنداعاندا ايماقتاردىڭ ەتنودەموگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى دە ەسكەرىلۋى ءجون، ول دا قىنجىلىس تۋعىزادى. ال قازاقتار بولسا، قازاق شەنەۋنىكتەرىنىڭ مەملەكەتتىك مەڭگەرمەگەنىنە تاعى دا قىنجىلىس بىلدىرەدى. ۇلتسىزدىق وسىلاي مەملەكەتتىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى. ۇلت ماسەلەسى تەك قازاقتاردىڭ ماسەلەسى ەمەس. ۇلت ساياساتىنا بايلانىستى ماسەلەلەرگە دياسپورا وكىلدەرىن كوبىرەك تارتۋ، مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن، كاسىبي دەڭگەيى جوعارى مامانداردى باسشىلىق قىزمەتكە دە ارالاستىرۋ قاجەت. تاعى دا دا ءبىر نازىك ماسەلە بار. بىرقاتار جاعدايدا رەسەيلىكتەر ءبىزدىڭ ىشكى ۇلت ماسەلەمىزگە ارالاسىپ، ۇلتارالىق قاتىناستاردى شيەلەنىستىرۋگە تىرىسادى. وسىنداي تۇستا جاۋاپتى قازاقتاردان گورى دياسپورا وكىلدەرى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، دەپۋتاتتار بەرگەنى ءتيىمدى.
عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق كەلىسىم تاجىريبەسى، كەلىسىم مادەنيەتى مەن تاربيە قازاقستاندىقتاردىڭ مىنەزىن ۇستامدىلىققا بەيىمدەدى، داۋ-دامايدىڭ الدىن الۋعا، كەشىرىمدىلىككە يكەمدەدى.
دەگەنمەن ۇلتارالىق قاتىناستارعا «ۇلتتىق»، «ۇلتشىلدىق»، «ۇلتشىل»، «ۇلتسىزدىق» ۇعىمدارىن تۇسىنبەۋشىلىك تە جاعىمسىز اسەر ەتەدى. كەڭەس ادەبيەتىندە «ۇلتىقتى» ءسوز جۇزىندە بولسا دا ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەسە، ال «ۇلتشىلدىق» اسقىنعان، مەنمەندىك، استامشىل سانا دەلىنىپ، ساۋ ورگانيزم مەن دەرتكە شالدىققان اۋرۋ ورگانيزمگە تەڭەدى. بىراق ولاردىڭ ارالارىن بايىپتاپ انىقتاماي، ۇلتتىق مۇددەنى ۇلتشىلدىققا ساياساتىن تۇستارى جەتكىلىكتى بولدى. بۇگىندە دە سولاي. ەۋروپالىق ەتنوساياساتتا «ۇلتشىل»، «ۇلتشىلدىق» ۇعىمدارى جاعىمدى دا، جاعىمسىز دا ەمەس، ناقتى جاعدايعا بايلانىستى انىقتالادى. فاشيست تە ۇلتشىل، استامشىل نەمىس دەرتىنە شالدىققاندار، ولارمەن كۇرەسكەن ەلىن قورعاعان حالىق تا ۇلتشىل. ۇلتشىلدىق بۇل مانىندە پاتريوتيزممەن سينونيم. مىنا سوزدەرگە نازار اۋدارالىق «ناتسيونالنايا ەليتا دولجنا بىت ناتسيوناليستيچنا. نە پروستو پاتريوتيچنا، ا يمەننو ناستسيوناليستيچنا. جەكە كوشباسشى تۇلعالاردىڭ پەرزەنتتىك پارىزى تۋرالى جازىلعان بۇل پىكىرمەن كەلىسۋ ءجون. ونا دولجنا ليۋبيت سۆوي نارود، دۋمات و نەم. پرەدستاۆيتەل ناتسيونالنوي ەليتى نە موجەت رانو يلي پوزدنو نە وسوزنات، چتو ناتسيونالنايا سوليدارنوست پرەدستاۆلياەت ني س چەم نە سراۆنيمىي رەسۋرس ۆ كونكۋرەنتنوي بوربە. ۆوزميتە پرەدستاۆيتەليا انگليسكوي ەليتى. ەتو انگليسكي ناتسيوناليست. ۆوزميتە پرەدستاۆيتەليا ەۆرەيسكوي ەليتى. ەتو ەۆرەيسكي ناتسيوناليست. ۆوزميتە پرەدستاۆيتەليا كازاحسكوي ەليتى. ەتو كازاحسكي ناتسيوناليست. ەتو نە سلۋچينوست، ا زاكونومەرنوست. ەستەستۆەننىي ناتسيوناليزم – ليۋبوۆ ك سۆوەمۋ نارودۋ، زابوتا و نيوم –ەتو سۆويستۆو ناستوياششەي ەليتى» («ليتەراتۋرنايا گازەتا» 22-28 مايا، 2013ج.).
ۇلتسىزدىق، نەمەسە، نيگيليزم كوسموپوليتيزمنەن ەگىز. كوسموپوليتيزم استامشىلدىق، نيگيليزمنەن، ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىكپەن ۇشتاسادى. كوسموپوليتيزم ۇلتسىزدانۋ ۇردىسىنە كۇش–قۋات بەرىپ، جاھاندانۋ زاڭدىلىقتارىمەن نيگيليزمدى نەگىزدەيدى.
گلوباليزم، الەمنىڭ تۇتاستىعىن، ءوزارا بايلانىسىن، ءوزارا تاۋەلدىلىگىن ءوزارا يكەمدىلىگىن ساناعا سىڭىرەدى. شىندىعىندا بۇل بۇكىل الەمدى ءبىر قالىپقا سالۋ ەمەس، بىرلەسۋ، ءار ءتۇرلى، ءار تەكتى ۇلتتىق، ءدىني، ساياسي مۇددەلەردىڭ ىقپالداسۋى. جاھاندانۋدىڭ ساپالىق ءمانى وسىندا. بىراق، جاھاندانۋ قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا ىقپال جاسايتىن كۇردەلى، ەكى جاقتى قۇبىلىس. ونىڭ توڭىرەگىندە بۇگىن ەكىۇداي پىكىر قالىپتاسىپ وتىر. قازاقستان ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ءبىر توبى، ولار كوپ ەمەس، اسىرەسە، كاسىپكەرلەر، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر، كەيبىر ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى مەنسىنبەيتىن كوسموپوليتتىك باعىت ۇستانسا، ەكىنشىلەرى پاتريوتتىق، ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى باعالايتىندار، ولاردى، شۇكىر، بۇگىن باسىمدىق توپ دەۋگە بولار. بۇل ەكىگە جارىلۋ باتىستا دا، شىعىستا دا، ۇلتتىق، ءدىني قاۋىمداستىقتار الىس–بەرىسكە، بايلانىسقا قارسى ەمەس، تەك رۋحاني ۇستەمدىلىككە قارسى. ەۋرووداق ەلدەرى امەريكالىق كينولارعا شەك قويادى. اسىرەسە، فرانتسۋزدار امەريكالىق، باسقا دا شەت ەل مۋزىكاسىنا، ارتيستەردىڭ اعىلىپ كەلۋىنە ولارعا ۇلتتىق ونەر يەلەرىنەن ارتىق ەڭبەكاقى تولەۋگە، شەت ەلدىك قويىلىمدار مەن كينولارعا شەكتەۋلەر بەلگىلەدى. فرانتسۋزداردى باسقا ەۋروپالىقتار ەلدىكتەر ۇلتشىل دەپ ايىپتاسا دا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن بارىنەن دە جوعارى قويادى. باسقا مادەنيەتتەرگە ايقارا ەسىك اشۋ، ول ءوز مادەنيەتىن تومەندەتىپ، باسقانى قارجىلاندىرۋ، قولداۋ دەگەن ءسوز. ال كينو مەن تەاتر ول يدەولوگيا، ۇلتتىڭ مىنەز–قۇلقىنا، ويلاۋ مادەنيەتىنە ىقپال ەتەدى.
ۇلتسىزدىقتان ارىلۋ، ۇلتتىڭ بيىك مەرەيى ونىڭ بولاشاعىنا سەنۋمەن بايلانىستى.جان–جاقتى باسەكەلەستىككە تۇسكەن قازاق ەلىنىڭ ۇپايى تۇگەل بولار ما ەكەن دەگەن ساۋال كوپ قازاقتىڭ كوكەيىندە. مەملەكەتتەر قارىم–قاتىناسى ءاردايىم ءادىل، ءوزارا سىيلاستىققا نەگىزدەلە بەرمەيدى، بىرجاقتى ۇستەمدىكتە ورىن الاتىن جاعدايلار بارشىلىق. قايشىلىقتار ءتىپتى، ىمىراعا كەلمەيتىن قايشىلىقتار، بارلىعى بەلگىلى: ءبىر جاق ۇلتتىق مۇددەلەردى قولداسا، ەكىنشى جاق، قاراما–قارسى، ۇلتتان جوعارى سىرت مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسىن قورعايدى. وسى تۇستا قايشىلىقتاردى ەڭسەرۋ، ورتاق شەشىمگە كەلۋ، كەلىسۋ، كەلىستىرۋ، وزگەنى دە ويلاۋ، ۇتىلىستا قالماۋ ساياسي شەبەرلىكتى، تەرەڭ تالداۋدى قاجەت ەتەدى. كۇتپەگەن، توتەنشە جاعدايلار دا ايقىن، كۇمانسىز شەشىم قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى. ءوزارا تاۋەلدىلىك، ەكونوميكالىق وداقتارعا كىرۋ، ۇلتتىق مۇددەگە نۇقسان كەلەتىن تۇستا ولاردان شىعۋدىڭ دا جولدارىن مەملەكەتتەر ويلاستىرادى.
«مەن ءبىر رەت ايتتىم، تاعى دا قايتالاپ ايتام، تاۋەلسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىن بولسا، ونداي ۇيىمداردا قازاقستان ەشۋاقىتتا بولمايدى. ءبىزدىڭ ەڭ جوعارى باعالايتىن بايلىعىمىز – تاۋەلسىزدىك! اتا – بابامىزدىڭ قانىمەن، تەرىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى ءبىز ەشكىمگە بەرە المايمىز. ونى قاسىق قانىمىز قالعانشا قورعاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان بۇل جونىنەن ەشقانداي كۇدىك بولماسىن» – دەدى ن.نازارباەۆ.
ۇلتتىق مۇددەلەرگە پارىقسىزدىقپەن قاراۋ، تالعامسىزدىق، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى مەنسىنبەۋ، سەلقوستىق جانە ونى سەزىنبەۋ ۇلتسىزدىقتى بويعا سىڭىرە بەرەدى. بۇگىن جالعان رۋحانيلىق، ۇلتتىق مۇددەلەردى سىيلاعان بولۋ، ءتىپتى مۇسىركەۋ، ۇلتشىل بولىپ كورىنۋ دە كەزدەسەدى. كوپۇلتىمىز دەپ باسقالاردىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراۋ دا ۇلت نامىسىن تۇسىرەدى.
كونفۋتسي ون اتادان سوڭ نە بولارىن بولجاۋ مۇمكىن بە دەگەن ساۋالعا، داستۇر–سالتقا جۇگىنسە، سۇيىنسە، ۇلتتىق بولاشاعىن سەنىممەن بايىپتاۋىنا بولادى دەگەن. ال بوتەننىڭ ارۋاعىنا تابىنعان جارىمساق ەلدىڭ ءىسى. باسقانىڭ اقىلىمەن ءجۇرۋ ونىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن قابىلداۋعا ۇيرەتەدى، ۇلتقا پالە اكەلەدى. ءداستۇرلى نانىم-سەنىم، ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ۇلتتىقتىڭ تەمىرقازىعى.
ۇلتسىزدىق، ءبىر جاعىنان، وتارلانعان ۇلتقا ءتان كونگىش، جالتاق، ەلىكتەگىش پسيحولوگيانىڭ سالدارى. ەكىنشى جاعىنان، ۇلت مەرەيىنىڭ تومەندىگى قازاق تەك رۋحاني جاعىنان قالجىراعان جوق، الەۋمەتتىك، تەحنولوگيالىق، عىلىمي جاعىنان الەۋنەتى ءالى دە جەتىلدىرۋ جولىندا. قازاق وتارلانعان حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە جاعدايىن سارالايتىن، ونىڭ مادەنيەتىن، ءتىلىن، دەموگرافيالىق احۋالىن، ءومىر دەڭگەيىن، جۇمىسپەن قامتىلۋىن، كوشى-قونىن، ءتىپتى قىلمىستىعىن تالدايتىن بۇگىن قاجەتتىلىك بار. باسقا مەملەكەتتەردىڭ بىرقاتارىندا سالىستىرمالى ەتنيكالىق ستاتيستيكا جۇرگىزىلەدى. رۋحاني جاڭعىرۋ – ساياسي بەلسىندىلىك، ۇلت ماقساتىنداعى الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جاڭارۋمەن قاتار جۇرەدى.
امانگەلدى ءابدىراحمانۇلى ايتالى،
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
