Aldaǵy jyly Qazaqstannyń táýelsiz damý jolyna túsip, egemen el retinde álem keńistiginen óz ornyn alǵanyna 30 jyl tolady. Osy jyldar ishinde qoǵamymyzdyń áleýmettik-ekonomıkalyq, saıası-quqyqtyq salasynda túbegeıli ózgerister boldy.
Nátıjesinde «biz memleketimizdiń rýhanı máseleleri ekonomıkalyq, materıaldyq máselelerden eshbir kem baǵalanbaıtyn damý kezeńine keldik»jáne rýhanı damýsyz, jetilýsiz qoǵamnyń ilgeri basýy barǵan saıyn qıyndaı túsetinine kóz jetkizdik. Mine, osy tusta bolashaqqa baǵdar retinde Rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasy kópshilik nazaryna usynyldy.
Bul buryn da, búgin de elimiz basynan ótkizip jatqan qıyndyqtarǵa qaramastan, bizdiń jańa tarıhı kezeńge aıaq basýymyz, jańa maqsattarǵa jetýimiz bizdiń sanamyzben, sanaly, mándi isimizben tikeleı baılanysty ekenin kórsetti. Bizdiń sanamyz isimizden buryn jańǵyryp otyrýy tıis ekenine kóz jetkizdik. Osyndaı túsinik nátıjesinde biz, HHI ǵasyrdaǵy Ulttyq Sana týraly oılanyp, onyń bizdiń ult retinde básekege qabilettiligimizge, biregeıligimizge, birkelki damýymyzǵa, álemdik áleýmettik ózgeristerge ashyqtyǵymyz ben ún qosýymyzǵa tıgizer áserine nazar aýdara bastadyq.Sonda túsingenimiz, jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – ulttyq kodymyzdy saqtaý, eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár alý, ulttyq bolmystyń ózegin saqtaı otyryp, onyń birqatar sıpattaryn ózgertý, ulttyq sana-sezimniń kókjıegin keńeıtý ekendigi.
Óıtkeni, buryn da, búgin de ǵasyrlar qoınaýynan bizge jetken aýyz ádebıetimizsiz, Abaıdyń danalyǵynsyz, Áýezovtiń ǵulamalyǵynsyz, Qurmanǵazynyń kúılerinsiz, bir sózben aıtqanda, Babalar úninsiz bizdiń rýhanı mádenıetimiz de, rýhanı bolmysymyz da tutastanbaq emes. Qazaq ultynyń rýhanı pasportyna aınalǵan sondaı tulǵalardyń biri jáne biregeıi – bıyl týǵanyna 175 jyl tolǵan – dana Abaı. Bul ultymyz úshin ataýly kún. Memleket basshysy oǵan zor mán berip, bul merekeniń bizdiń qoǵamdyq sanamyzdy jańǵyrtyp, bir el, tutas ult bolyp damýymyzǵa serpin beretin is-shara dep baǵalady.
Jańǵyrý – ótkennen qol úzip, tek jańa qundylyqtarǵa jol ashý degen sóz emes, shyn máninde, bul ulttyq muralarymyzdy búgingi oń úderistermen úılestire damytýdy kózdeıtin qubylys. Sondyqtan da, QR Prezıdenti Q.Toqaev: «Bul rette biz Abaıdy aınalyp óte almaımyz. Sebebi, uly oıshyl osydan bir ǵasyrdan astam ýaqyt buryn ultty jańǵyrýǵa, jańarýǵa, jańa ómirge beıim bolýǵa shaqyrǵan» – dep halyq jadyn jańǵyrtyp, «Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasyn jarııalady. Bul kezdeısoqtyq emes, búgingi ómir qajettiliginen týyndap otyr.
Abaıdan qaısybir álemdik oıshyldar men aqyn-jazýshylardaı tom-tom shyǵarmalar qalǵan joq. Odan qalǵan mura – 176 óleń, 3 poema jáne 45 qara sóz. Biraq, sonyń ózi, bizge Abaıdy dara da, dana dep tanýǵa múmkindik beredi. Áńgime sanda emes, sapada. Memleket Basshysy joǵaryda atalǵan maqalasynda Abaıdy «ulttyq bolmysymyzdyń úlgisi; memleket isiniń múddelesi; jańa qoǵamnyń janashyry; álemdik mádenıettiń tulǵasy; taǵylymdy tulǵa» - dep baǵalap, osy oılaryn tııanaqty dáleldeýi bizdi oılantsa kerek. Osy atalǵan aýqymnan Abaıdyń shyǵarmalaryna zer salsaq, onyń únemi ulttyń, eldiń alǵa jyljýyna, ósip-órkendeýine shyn nıetimen tileýles bolǵanyn, osy ıdeıany barynsha dáriptegenin baıqaımyz. Ol ulttyń ósýin de, jańǵyrýyn da adal eńbekpen, oqý-bilimmen, ǵylymmen, ónermen baılanystyrǵan oıshyl. Jáne olardyń ultqa baıandy qyzmet etýi úshin ult sanalylyǵy, birligi, ózara uǵynysýlary men dostyqtary qajet dep túsindirgen tulǵa.
Abaı qazaqtyń damylsyz oqyp-úırengenin, tanym kókjıeginiń keńeıgenin bar jan-tánimen qalady. Oqý, bilim, tárbıe ult sanasyn jetildiredi, rýhanı jańǵyrýǵa, jańarýǵa ákeledi dep eseptedi.Sondyqtan, jas urpaqty, «ǵylym tappaı maqtanbaýǵa», «maldy satyp, ǵylym izdeýge», «paıda oılamaı, ar oılaýǵa, artyq bilýge talap qylýǵa» shaqyrdy.
«Malyńdy, baılyǵyńdy saryp qylyp, ǵylym tabý kerek. Óziń taba almasań, balań tapsyn» - deıdi. Oıshyldyń túsindirýinshe, «bilimsizdik haıýandyq bolady, adamzatty qor qylatyn úsh nárse: nadandyq, erinshektik, zalymdyq – osy bilimsizdik pen tárbıesizdikten týyndaıdy». Bilim-ǵylym Abaı shyǵarmalarynyń ózegi. Onyń túsinigi boıynsha adam bilimdi, ǵylymdy jastyq shaǵynda alýlary kerek. Balany zaman yńǵaıyna qaraı oqýǵa, bilimge, bilýge, tanymǵa tárıbeleý, jetekteý – ata-ananyń basty mindetteriniń biri.
Rýhanı jańǵyrýdyń basty ıdeıalarynyń biri «qazirgi zamandy jáne bolashaqty tereń túsine alatyn bilimdar, ıtellektýaldy, zııaly adamdardyń qajettigi». Aqyn el-jurttyń, ulttyn túrli ónerdi, eńbektiń jańa túrlerin ıgerýge, úırenýge úndedi. Qazirgi zamanǵy qoǵamdyq-gýmanıtarlyq ǵylymdar ókilderi aıtyp júrgen ıntellektýaldy ult qalyptastyrý ıdeıasynyń ózi Abaıdan bastaý alady. Óıtkeni, Abaı adamnyń, ulttyń ózin-ózi tanýy jáne únemi damyp otyrýy,ǵylymǵa, bilimge, ónerge, eńbekke basymdyq berýi – kemeldiktiń kórinisi dep túsindi. Endeshe «Abaı eńbekteriniń nárin óskeleń urpaqtyń sanasyna sińirý jáne ómirlik azyǵyna aınaldyrý – ultty jańǵyrtýǵa jol ashatyn mańyzdy qadamdardyń biri».
Rýhanı jańǵyrý baǵdarymyzda kórsetilgendeı, bizdiń kózqarasymyz, bolmysymyz, ózimiz ómir súrip jatqan jańa zamannyń talabyna saı bolýy kerek. Iaǵnı, biz tarıhı turǵydan jańartylǵan qundylyqtarǵa bet burýǵa tıispiz. Bizge qazirgi zamannyń syn-qaterlerine tótep beretin aqyl-oı tujyrymdary qajet. Shynaıy turǵydan izdesek, aqyl tarazysyna salsaq, Abaıdyńaqyl men parasatqa erekshe kóńil aýdarǵanyn da,bundaı tujyrymdamanyń negizin de bizaqyn óleńderinen, ásirese «Qara sózderinen» tabamyz. Ol: «aqylsyz, arsyz, oısyz, tolymsyz, tıymsyz adamdardy – ımansyzdar deıdi. Bolys saılaý kezinde, basqa da saılaý men taǵaıyndaý, keıin qyzmetterin atqarý barysynda olardyń osy ımansyzdyqtary kórinip jatady. Osyndaı keleńsizdikter qazir de kóbeımese, azaıǵan joq. Búgingi el ishin jaılaǵan korrýpııa sonyń aıǵaǵy jáne sonyń bel ortasynda júrgender búgingi ártúrli deńgeıdegi bılik basyndaǵylar ekenin kúndelikti resmı habarlar men áleýmettik jelilerden estip, bilip jatyrmyz. Al aqyl-esi túgel, zııaly adamdar olaı jasamasa kerek-ti.
Osy oraıda Rýhanı jańǵyrý tusyndaǵy aqyl-oı, aqyl-es tujyrymdamasy týraly sóz etkende, biz dana Abaıdyń: «Esti adam – Eser adam» týraly tııanaqty pikirin aınalyp óte almaımyz. Ol óziniń 15-shi sózinde bylaısha oı tolǵaıdy: «Esti adamdar, esti kisiler – oryndy iske qumarlanady, qyzyǵady, el súısiner eńbek etedi... kúnine, bolmsa jumasyna, eń bolmasa aıyna ózine esep beredi... Kóp nárseni aqylǵa jeńdirip, ımansyzdyqtan boılaryn aýlaq ustaıdy;Eser kisiler– oryndaryn tappaı, baıansyz, baǵasyz nárselerge qyzyǵyp, qumar bolyp, ómiriniń qyzyqty qymbatty shaqtaryn ıtqorlyqpen ótkizip, ...aqylynyń kózi baılanyp, ımansyzdyqqa qaraı júredi». Abaı joǵarydaǵy keleńsizdikterdiń sebebin osylaısha ashady. Endeshe, el tutqasynyń kez-kelgen deńgeıin esti adamdar ustap, eldi bılep, halyqty birlikke, ımandylyqqa shaqyryp, ózi de soǵan úlgi bolýy kerek. Abaı ary qaraı, óziniń osy oıyn 37-shi qara sózinde naqtylaı túsedi: «Adamnyń adamshylyǵy, aqyl-parasaty isti bastaǵanynan bilinedi... Er artyq surasa da, azǵa razy bolady (bul qanaǵat – A.T.), ...Ez az surar, artyltyp berseń de razy bolmas (bul qanaǵatsyzdyq – A.T.)». Mine, osy sońǵy top ishindegiler, ashkózdikpen, arsyzdyqpen eldiń sıqyn buzyp júrgender, ult bolmysyna nuqsan keltirýshiler.Joǵarydaǵy atalǵan jaılar halyqtyń bılikke degen qurmetin tómendetedi, halyq pen bıliktiń arasyn alshaqtatady, birligimizge, eldigimizge nuqsan keltiredi.
Dana Abaı óz shyǵarmalarynda eldik murattardy asqaqtatyp, ult birligin bıiktetti, birlikke shaqyrdy.El birligi, dostyq, adamzat arasyndaǵy súıispenshilik pen baýyrmaldyq Abaıdyń basty taqyryptarynyń biri.
Abaı: Berekeli bolsa el – jaǵasy jaılaý ol bir kól,
Berekesi ketken el – sýy ashyǵan batpaq kól
Berekeńdi qashyrma, El tynysh bolsa, jaqsy sol – deıdi.
Abaı osy berekeni, birlikti buzatyn adam boıyndaǵy kinárattar: bilimsizdik, nadandyq, pasyqtyq, aqylsyzdyq, jalqaýlyq, maqtanshaqtyq t.b., al eldi biriktiretin aqyl, parasat, súıispenshilik, ádildik, bilim men bilik t.b. dep biledi.
Abaıdyń paıymdaýynsha eldi buzatyn bilimsizder. Qazirgi zamanda oqymaǵan adam joq, biraq, oqyǵan-bilimsizder, biliksizder, nadandar, «kisimsingen, jep keter, bilimsiz kóp, «qas nadan neni uǵa alar» - deıdi Abaı. Sondyqtan «myń nadannan paıda joq, bir esti máseleniń ishki syryn ańǵarǵany»jón.
El birligi – áleýmettiń saýattylyǵymen tikeleı baılanysty. Jurt uǵymsyz, nadan bolsa «túzý sózge» senbeıdi, «túzý jolmen» júrmeıdi, ózderiniń quqyǵyn da qorǵaı almaıdy. Biraq, bereketsiz, nátıjesiz áreketterin de toqtatpaýy múmkin. Abaı bundaılar týraly «jurt tynymsyz, bári uǵymsyz» dep ashynyp, «túzý sózge sener me, túzelmesin bilgen ez» - deıdi. Aqyn úshin, dostyqqa, ózara qurmetke, súıispenshilikke negizdelgen el birligi mańyzdy. Ol: «Allany súı, Adamzatty súı, ádiletti súı,Osy úsh súıý bolady – ımanı gúl» – deıdi. Bul, ásirese el birligi úshin, yntymaǵy úshin buryn da qajet bolǵan, búgin de asa qajet. Bir-birine súıispenshilikpen, yntymatyqpen qaraǵan adamdardyń da, elderdiń de arasynda túsinistik bolady, ıaǵnı birlik bolady. Aldymen ol óz ultymyz arasynda bolýy kerek. Abaıdyń: «Birińdi qazaq biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» deýi sodan. Endeshe, búgin arasy alshaqtap bara jatqan bıliktegi qazaq ta, baı qazaq ta, buqara da birlikte bolýy qajet. Óıtkeni, bizdiń Táýelsiz el retinde múddemiz bir. Olaı bolmasa, Abaı aıtqandaı «Bótender kelip ketip, kóp júrip, men dosyńmyn dep júrip, Dushpandyǵyn ozdyrýy» ábden múmkin. Saqtaný kerek.
Rýhanı jańǵyrý, jańa ıdeıalar arqyly bolashaǵymyzdy baıandy etý bizdiń qoǵam úshin asa qajet. Jańa jahandyq úrdister kezinde zamanǵa sáıkes jańǵyrý mindeti barlyqmemleketterdiń aldynda tur. Sonymen qatar jańǵyrý da tarıhtyń ózi sııaqty jalǵasa beretin proess. Eki dáýir túıisken ólara shaqta Qazaqstanǵa túbegeıli jańǵyrý úshin tek qana jańa ıdeıalar emes, ótkenimizdi, búginimizdi jáne bolashaǵymyzdy parasatty paıymdaýlar kerek, artyq aýyz sózge, el múddesine nuqsan keletin pikirlerge oryn joq. Sondyqtan da, Abaı bizdi, «ár sózimizdi salmaqtap aıtýǵa, oı eleginen ótkizip baryp aıtýǵa» shaqyrady. Endeshe,artyq, oılanbaı aıtylǵan sóz el birligine zııan tıgizedi.
Abaı «Adamzatqa ne kerek, Aqylmen oılap sóılemek» - deıdi. Oılamaı sóılesek bizdi baǵyp otyrǵan syrtqy kúshter, múddesi bólek elder onan astar izdep, óz paıdalaryna sheship otyrady. Bizdiń bılik basyndaǵylar bar, olardyń jaldamaly jandaıshaptary bar, biz jańa Qazaqstan qurdyq, buryn bizdiń shekaramyz bolǵan joq, álem tanyǵan joq dep, áıteýir ózderin zoraıtý úshin bárin joq qylyp edi, Rossııa Prezıdenti V.Pýtınnen bastap, orys blogerleri men ásire saıasatkerleri «Qazaqtarda memleket bolǵan joq. Memleketterińniń tarıhy N.Nazarbaevtan bastalady» degen aqparat taratty.Biz, «eshten, kesh jaqsy» - dep, artynsha tezdetip, Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn ótkizip, áıteýir bir áreket jasaǵan boldyq. Endeshe, bizge qazirgi ýaqytta Abaı aıtqan: «Aqylmen oılap sóılemek» kerek.
Joǵarydaǵy oıyn Abaı bylaısha jalǵaıdy: «Bıi – saspaq, baıy – baspaq, El qaǵyndy, mal sabyldy, urlyq, ótirik gý de gý». Dál osy jaǵdaı bizde bar ǵoı. Abaıdyń bı, baıdep otyrǵany El basqarý isine aralasyp otyrǵan, nemese, oǵan yqpal etetinder. Al olar ne jasaryn bilmeıdaǵdaryp otyrsa, «baspaq» bolmaǵanda qaıtedi. Qazir de solaı, bılik basyndaǵylar bar, ózderi jarty patsha sezinip júrgen olıgarhtar bar. Sońǵylarynyń yqpaldary da zor.El birligine zııandy toptardyń birin Abaı «Partııa jıyp para alǵandar, beıili (parasaty) kedeı baılar» - dep, 40-shy sózinde: «Eldi pysyq bılegeni nesi» - deıdi. Abaıdyń pysyq dep otyrǵany – aqylsyz, parasatsyz, jaltaq, jaramsaq – bir sózben aıtsaq – uıatsyz adamdar, kemel adam emes.
Rýhanı jańǵyrý tusyndaǵy basty ıdeıalardyń biri – kezinde Abaı kótergen ádilettilik ıdeıasy. Aqyn: «Dosyńa dostyq – qaryz is, dushpanyńa da ádil bol» - deıdi. «Abaıdyń ádiletti qoǵam qurý ıdeıasyn kótergenin, Abaıdyń kózqarastarynyń HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan qoǵamy jáne onyń bereke-birligi úshin asa qundy» ekenin, Abaı týraly keleli maqalasynda, QR Prezıdenti Q.Toqaev ta atap ótti. Dana Abaıdyń óz zamanyndaǵy qoǵamdyq-áleýmettik ustanymdary búgingi órkenıetti memleket qaǵıdalarymen de úndesedi. Prezıdenttiń «Halyq únine qulaq asatyn memleket» atty tujyrymdamasynda da ádiletti qoǵam ıdeıasyn damytý kózdelgen. Bılik pen qoǵam arasyndaǵy syndarly dıalog memleketke degen senimdi nyǵaıta túsedi. Úkimet músheleri, sonyń ishinde mınıstrler men ákimder qoǵamdyq mańyzy bar máselelerge qatysty sheshim qabyldaǵan kezde azamattardyń usynystary men tilekterin eskerýleri kerek. Muny Abaı meńzegen ádiletti qoǵam qalyptastyrýdyń birden-bir sharty dep túsingenimiz jón.
Zań ústemdigi, bıliktiń ashyqtyǵy men halyq aldynda esep berýi, memleket isine azamattyq qoǵam ókilderiniń belsene aralasýy júzege asyrylǵanda ǵana qoǵamda Abaı armandaǵan ádilettilik berik oryn alady. Ázirge, ol júzege aspaǵan soń elge bılik júrgizetinderge kóptiń kóńili tola bermeıdi. Osydan kelip áleýmettik jelilerde - ótirik-rasy bar tolǵan ósek-aıań, sybys. Abaısha aıtsaq, «keleli keńes joǵaldy, el sybyrdy qolǵa aldy». Onyń basty sebebin de, Abaı: «Sybyrdan basqa syry joq, sharýaǵa qyry joq» - dep dóp basyp aıtqan. Osyny eskergen Prezıdent óziniń sońǵy Joldaýynda bılik basyna keletinderdi iskerligine qaraı irikteý qajettigin atap ótti.
Abaı kezinde: «Eldi pysyq bılegeni nesi? Toqal qatyn ór keletini nesi? Keseldi kisi er keletuǵyny nesi?» - dep kúıine jazdy. Ásirese, ondaı adamdardyń belgili satylardan ótpeı bılik basyna kelýi qaýipti dep eseptedi. Bul suraqtar búgin de kópshiliktiń kókeıinde tur. Ony sheshýdiń birden-bir joly saıası jańǵyrý úrdisin jalǵastyryp bılikke belgili deńgeıde tájirıbe jınaǵan, talapty, talantty jańa býyn ókilderin ákelý. Buny merıtokratııalyq qaǵıda dep ataıdy. Aıta ketkenimiz jón, Abaı shyǵarmalarynda da merıtokratııa máselesine erekshe mán berilgen. Ol adamdy mártebesine, nemese, baılyǵy men barlyǵyna qaraı emes, etken eńbegine, talaby men talantyna, birligine qarap baǵalaý qajet dep eseptegen, jastarǵa qolynan kelgenshe úlgi kórsetip, úmit artqan.
Rýhanı jańǵyrý bizdiń áleýmettik salamyzdyń barlyq jaǵyn qamtyp, olardy ulttyq sana turǵysynan qabyldap, oı eleginen ótkizýge múmkindik beredi. Sonyń biri – Din jáne Dinı senim, dástúr-saltymyz. Din qoǵamdyq sananyń bir túri jáne Senimge qurylǵan tanym retinde qoǵammen birge ómir súredi. Qoǵamdaǵy áleýmettik-rýhanı ahýal, baǵdarlyq negizdegi ıdeologııa oǵan asa zor áser etedi. Buǵan biz keshegi Keńes ókimeti tusynda ábden kóz jetkizdik. Al búgingi Táýelsizdik tusynda Dinge degen kózqarasymyz da ózgerdi, ol Konstıtýııaǵa sáıkestendirildi. Alaıda, El ishindegi osyndaı erkindik bizdiń ǵasyrlar boıy qalyptasqan dinı salt-dástúrlerimizdi, ulttyq baǵdarymyzdy, qalyptasqan senimderimizdi buzbaýy kerek. Qazir el ishinle saýatsyz dindarlar jyrtylyp aıyrylady. Olardyń bir bóligi ár jerlerden kórgen, estigen, bilgenderin aıtyp, saýatsyz úgit-nasıhat júrgizýge áýes, Abaısha aıtsaq, «Allalap anturǵandyq qylyǵyn esh qoımaǵandar, Din isin, Qudaı isin aıyra almastar», qaptaǵan qajylar men moldalar kóbeıdi. Mine, osyndaı kezde de bizge dana Abaı óz shyǵarmashylyǵymen qajetti keńes bere alady.
Abaıdyń tolyq shyǵarmalar jınaǵyna zeıin salyp, tereńdeı oqysaq, aqynnyń óleńderinde, qara sózderinde Din, Musylmandyq, Qudaı, Alla, Táńir, Jaratqan, Muhammed paıǵambar, Paıǵambar, Haj, Molda, Munafyq, Shaıtan, Ómir men ólim, Jan men tán, Mahshar, Sadaqa, Zeket, Taǵdyr, Ant, Táýbe, Iman, Aıat, Hadıs, Duǵa, Ar, Uıat, Aqyl, Sabyr uǵymdary jıi ushyrasady. Qara sózderinnde bastan-aıaq, al óleńderinde Qudaı sózi – 51 ret, Alla – 42 ret, Táńir – 19 ret kezdesedi. Shyn máninde bulardyń biriniń-biri sınonımder ekenin eskersek, QUDAI sózi - 112 ret kezdesedi eken. Endeshe, óz zamanynyń tarıhı tulǵasy Abaı bolmysy – sol kezdiń nanym-senimderimen, tanym-taǵylymdarymen, áleýmettik bolmysymen qalyptasqan.
Sondyqtan, Abaıdan ateıst jasaýdyń da, dindar etip kórsetýdiń de qajeti joq. Ol oıshyl, dinge degen synı-tanymdyq kózqarasy, óz zamanyndaǵy áleýmettik ortasyn (qazaǵyn) synaýy – jetilgen sananyń jemisi.
Óziniń óleńderi men qara sózderinde Abaı bizge Musylmandyq týraly mol tanymdyq derekter beredi. Allaǵa tán 8 sıpattyń mánin túsindiredi, Musylman joly, Qudaı joly, Imandylyq, Pánı men Baqı arasy, Ǵylym men Dinniń musylman qaýymyndaǵy orny t.b. jan-jaqty taldanady. Pendege tán kemshilikterdi synap qana qoımaı, din jolyndaǵy jalǵan, ásirese dinshil ekijúzdilerdi «munafyq (eki júzdi – A.T.) namaz qylmap pa, maǵulym ǵoı ol!» - dep qatty synaıdy. Abaıdyń Dinge kózqarasy týraly aıtqanda, bizdiń oıymyzsha, onyń 38-shi qara sózine erekshe nazar aýdarǵanymyz jón. Bul erekshe sóz. Onda bastan-aıaq Musylman qaýymǵa arnap IaDKAR (parsysha – eskertpe sóz – A.T.) aıtady. 38-shi sóz kólemi boıynsha óte úlken, onda búgingi qaýymǵa túsinikti bolýy úshin berilgen silteme-túsiniktiń ózi 200-ge jaqyn. Oqýǵa aýyrlaý. Alaıda men búgingi din jolynda júrgenderdiń Abaıdy túgel oqymasa da, osy 38-shi sózin qaıta-qaıta oqyǵandaryn jáne túsinip oqyǵandaryn qalar edim. Bul sózdi oqý dinbasylarymyz ben bilikti mamandarymyzǵa da artyq bolmas edi. Óıtkeni, onda, túgelimen alǵanda zaıyrly qoǵam dini qandaı bolýy kerek, soǵan jaýap tabamyz.
Búgingi Rýhanı jańǵyrý tusynda el-jurtymyz ultymyzdyń altyn qoryna enetin tulǵalardy bilýi tıis. Sondaı tulǵalardyń biri óz zamandastarynan oza týǵan, shyǵarmashylyǵy arqyly bizben birge jasasyp kele jatqan dana Abaı. Ony tustastary túsinbedi, sondyqtan ol:
Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym...
Ózimdiki deı almaı óz malyńdy
Kúndiz kúlkiń buzyldy, túnde uıqyń...
Júregińniń túbine tereń boıla,
Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla,
Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,
Myńmen jalǵyz alystym kiná qoıma!...
Erte oıandym, oılandym, jete almadym,
Etekbasty kóp kórdim elden biraq – dep ómirden ótti.
Abaıdyń óz qazaǵynyń jan dúnıesiniń tazalyǵyn saqtaýǵa degen nıeti bárimizge oı salady, rýhanı jańǵyrýǵa, rýhanı tazarýǵa jeteleıdi. Abaıdy qalaı dáriptesek te jarasady. Abaıdy ultymyzdyń mádenı kapıtaly retinde nasıhattaýymyz kerek. Bul – búgingi urpaqtyń qasterli boryshy bolsa, keler urpaqtyń úlgileıtin isi bolmaq.
Altaı Taıjanuly Taıjanov
fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor
