الداعى جىلى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز دامۋ جولىنا ءتۇسىپ، ەگەمەن ەل رەتىندە الەم كەڭىستىگىنەن ءوز ورنىن العانىنا 30 جىل تولادى. وسى جىلدار ىشىندە قوعامىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي-قۇقىقتىق سالاسىندا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولدى.
ناتيجەسىندە «ءبىز مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحاني ماسەلەلەرى ەكونوميكالىق، ماتەريالدىق ماسەلەلەردەن ەشبىر كەم باعالانبايتىن دامۋ كەزەڭىنە كەلدىك»جانە رۋحاني دامۋسىز، جەتىلۋسىز قوعامنىڭ ىلگەرى باسۋى بارعان سايىن قيىنداي تۇسەتىنىنە كوز جەتكىزدىك. مىنە، وسى تۇستا بولاشاققا باعدار رەتىندە رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلدى.
بۇل بۇرىن دا، بۇگىن دە ەلىمىز باسىنان وتكىزىپ جاتقان قيىندىقتارعا قاراماستان، ءبىزدىڭ جاڭا تاريحي كەزەڭگە اياق باسۋىمىز، جاڭا ماقساتتارعا جەتۋىمىز ءبىزدىڭ سانامىزبەن، سانالى، ءماندى ىسىمىزبەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن كورسەتتى. ءبىزدىڭ سانامىز ىسىمىزدەن بۇرىن جاڭعىرىپ وتىرۋى ءتيىس ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. وسىنداي تۇسىنىك ناتيجەسىندە ءبىز، ءححى عاسىرداعى ۇلتتىق سانا تۋرالى ويلانىپ، ونىڭ ءبىزدىڭ ۇلت رەتىندە باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمىزگە، بىرەگەيلىگىمىزگە، بىركەلكى دامۋىمىزعا، الەمدىك الەۋمەتتىك وزگەرىستەرگە اشىقتىعىمىز بەن ءۇن قوسۋىمىزعا تيگىزەر اسەرىنە نازار اۋدارا باستادىق.سوندا تۇسىنگەنىمىز، جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاۋ، ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الۋ، ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگىن ساقتاي وتىرىپ، ونىڭ بىرقاتار سيپاتتارىن وزگەرتۋ، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ ەكەندىگى.
ويتكەنى، بۇرىن دا، بۇگىن دە عاسىرلار قويناۋىنان بىزگە جەتكەن اۋىز ادەبيەتىمىزسىز، ابايدىڭ دانالىعىنسىز، اۋەزوۆتىڭ عۇلامالىعىنسىز، قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىنسىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بابالار ءۇنىنسىز ءبىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىمىز دە، رۋحاني بولمىسىمىز دا تۇتاستانباق ەمەس. قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني پاسپورتىنا اينالعان سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – بيىل تۋعانىنا 175 جىل تولعان – دانا اباي. بۇل ۇلتىمىز ءۇشىن اتاۋلى كۇن. مەملەكەت باسشىسى وعان زور ءمان بەرىپ، بۇل مەرەكەنىڭ ءبىزدىڭ قوعامدىق سانامىزدى جاڭعىرتىپ، ءبىر ەل، تۇتاس ۇلت بولىپ دامۋىمىزعا سەرپىن بەرەتىن ءىس-شارا دەپ باعالادى.
جاڭعىرۋ – وتكەننەن قول ءۇزىپ، تەك جاڭا قۇندىلىقتارعا جول اشۋ دەگەن ءسوز ەمەس، شىن مانىندە، بۇل ۇلتتىق مۇرالارىمىزدى بۇگىنگى وڭ ۇدەرىستەرمەن ۇيلەستىرە دامىتۋدى كوزدەيتىن قۇبىلىس. سوندىقتان دا، قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ: «بۇل رەتتە ءبىز ابايدى اينالىپ وتە المايمىز. سەبەبى، ۇلى ويشىل وسىدان ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن ۇلتتى جاڭعىرۋعا، جاڭارۋعا، جاڭا ومىرگە بەيىم بولۋعا شاقىرعان» – دەپ حالىق جادىن جاڭعىرتىپ، «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىن جاريالادى. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس، بۇگىنگى ءومىر قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداپ وتىر.
ابايدان قايسىبىر الەمدىك ويشىلدار مەن اقىن-جازۋشىلارداي توم-توم شىعارمالار قالعان جوق. ودان قالعان مۇرا – 176 ولەڭ، 3 پوەما جانە 45 قارا ءسوز. بىراق، سونىڭ ءوزى، بىزگە ابايدى دارا دا، دانا دەپ تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. اڭگىمە ساندا ەمەس، ساپادا. مەملەكەت باسشىسى جوعارىدا اتالعان ماقالاسىندا ابايدى «ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ ۇلگىسى; مەملەكەت ءىسىنىڭ مۇددەلەسى; جاڭا قوعامنىڭ جاناشىرى; الەمدىك مادەنيەتتىڭ تۇلعاسى; تاعىلىمدى تۇلعا» - دەپ باعالاپ، وسى ويلارىن تياناقتى دالەلدەۋى ءبىزدى ويلانتسا كەرەك. وسى اتالعان اۋقىمنان ابايدىڭ شىعارمالارىنا زەر سالساق، ونىڭ ۇنەمى ۇلتتىڭ، ەلدىڭ العا جىلجۋىنا، ءوسىپ-وركەندەۋىنە شىن نيەتىمەن تىلەۋلەس بولعانىن، وسى يدەيانى بارىنشا دارىپتەگەنىن بايقايمىز. ول ۇلتتىڭ ءوسۋىن دە، جاڭعىرۋىن دا ادال ەڭبەكپەن، وقۋ-بىلىممەن، عىلىممەن، ونەرمەن بايلانىستىرعان ويشىل. جانە ولاردىڭ ۇلتقا باياندى قىزمەت ەتۋى ءۇشىن ۇلت سانالىلىعى، بىرلىگى، ءوزارا ۇعىنىسۋلارى مەن دوستىقتارى قاجەت دەپ تۇسىندىرگەن تۇلعا.
اباي قازاقتىڭ دامىلسىز وقىپ-ۇيرەنگەنىن، تانىم كوكجيەگىنىڭ كەڭەيگەنىن بار جان-تانىمەن قالادى. وقۋ، ءبىلىم، تاربيە ۇلت ساناسىن جەتىلدىرەدى، رۋحاني جاڭعىرۋعا، جاڭارۋعا اكەلەدى دەپ ەسەپتەدى.سوندىقتان، جاس ۇرپاقتى، «عىلىم تاپپاي ماقتانباۋعا»، «مالدى ساتىپ، عىلىم ىزدەۋگە»، «پايدا ويلاماي، ار ويلاۋعا، ارتىق بىلۋگە تالاپ قىلۋعا» شاقىردى.
«مالىڭدى، بايلىعىڭدى سارىپ قىلىپ، عىلىم تابۋ كەرەك. ءوزىڭ تابا الماساڭ، بالاڭ تاپسىن» - دەيدى. ويشىلدىڭ تۇسىندىرۋىنشە، «بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى، ادامزاتتى قور قىلاتىن ءۇش نارسە: ناداندىق، ەرىنشەكتىك، زالىمدىق – وسى بىلىمسىزدىك پەن تاربيەسىزدىكتەن تۋىندايدى». ءبىلىم-عىلىم اباي شىعارمالارىنىڭ وزەگى. ونىڭ تۇسىنىگى بويىنشا ادام ءبىلىمدى، عىلىمدى جاستىق شاعىندا الۋلارى كەرەك. بالانى زامان ىڭعايىنا قاراي وقۋعا، بىلىمگە، بىلۋگە، تانىمعا تاريبەلەۋ، جەتەكتەۋ – اتا-انانىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى.
رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ باستى يدەيالارىنىڭ ءبىرى «قازىرگى زاماندى جانە بولاشاقتى تەرەڭ تۇسىنە الاتىن ءبىلىمدار، يتەللەكتۋالدى، زيالى ادامداردىڭ قاجەتتىگى». اقىن ەل-جۇرتتىڭ، ۇلتتىن ءتۇرلى ونەردى، ەڭبەكتىڭ جاڭا تۇرلەرىن يگەرۋگە، ۇيرەنۋگە ۇندەدى. قازىرگى زامانعى قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىمدار وكىلدەرى ايتىپ جۇرگەن ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋ يدەياسىنىڭ ءوزى ابايدان باستاۋ الادى. ويتكەنى، اباي ادامنىڭ، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى جانە ۇنەمى دامىپ وتىرۋى،عىلىمعا، بىلىمگە، ونەرگە، ەڭبەككە باسىمدىق بەرۋى – كەمەلدىكتىڭ كورىنىسى دەپ ءتۇسىندى. ەندەشە «اباي ەڭبەكتەرىنىڭ ءنارىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ جانە ومىرلىك ازىعىنا اينالدىرۋ – ۇلتتى جاڭعىرتۋعا جول اشاتىن ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى».
رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارىمىزدا كورسەتىلگەندەي، ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز، بولمىسىمىز، ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاڭا زاماننىڭ تالابىنا ساي بولۋى كەرەك. ياعني، ءبىز تاريحي تۇرعىدان جاڭارتىلعان قۇندىلىقتارعا بەت بۇرۋعا ءتيىسپىز. بىزگە قازىرگى زاماننىڭ سىن-قاتەرلەرىنە توتەپ بەرەتىن اقىل-وي تۇجىرىمدارى قاجەت. شىنايى تۇرعىدان ىزدەسەك، اقىل تارازىسىنا سالساق، ابايدىڭاقىل مەن پاراساتقا ەرەكشە كوڭىل اۋدارعانىن دا،بۇنداي تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزىن دە بىزاقىن ولەڭدەرىنەن، اسىرەسە «قارا سوزدەرىنەن» تابامىز. ول: «اقىلسىز، ارسىز، ويسىز، تولىمسىز، تيىمسىز ادامداردى – يمانسىزدار دەيدى. بولىس سايلاۋ كەزىندە، باسقا دا سايلاۋ مەن تاعايىنداۋ، كەيىن قىزمەتتەرىن اتقارۋ بارىسىندا ولاردىڭ وسى يمانسىزدىقتارى كورىنىپ جاتادى. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەر قازىر دە كوبەيمەسە، ازايعان جوق. بۇگىنگى ەل ءىشىن جايلاعان كوررۋپتسيا سونىڭ ايعاعى جانە سونىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەندەر بۇگىنگى ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى بيلىك باسىنداعىلار ەكەنىن كۇندەلىكتى رەسمي حابارلار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردەن ەستىپ، ءبىلىپ جاتىرمىز. ال اقىل-ەسى تۇگەل، زيالى ادامدار ولاي جاساماسا كەرەك-ءتى.
وسى ورايدا رۋحاني جاڭعىرۋ تۇسىنداعى اقىل-وي، اقىل-ەس تۇجىرىمداماسى تۋرالى ءسوز ەتكەندە، ءبىز دانا ابايدىڭ: «ەستى ادام – ەسەر ادام» تۋرالى تياناقتى پىكىرىن اينالىپ وتە المايمىز. ول ءوزىنىڭ 15-ءشى سوزىندە بىلايشا وي تولعايدى: «ەستى ادامدار، ەستى كىسىلەر – ورىندى ىسكە قۇمارلانادى، قىزىعادى، ەل سۇيسىنەر ەڭبەك ەتەدى... كۇنىنە، بولمسا جۇماسىنا، ەڭ بولماسا ايىنا وزىنە ەسەپ بەرەدى... كوپ نارسەنى اقىلعا جەڭدىرىپ، يمانسىزدىقتان بويلارىن اۋلاق ۇستايدى;ەسەر كىسىلەر– ورىندارىن تاپپاي، بايانسىز، باعاسىز نارسەلەرگە قىزىعىپ، قۇمار بولىپ، ءومىرىنىڭ قىزىقتى قىمباتتى شاقتارىن يتقورلىقپەن وتكىزىپ، ...اقىلىنىڭ كوزى بايلانىپ، يمانسىزدىققا قاراي جۇرەدى». اباي جوعارىداعى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ سەبەبىن وسىلايشا اشادى. ەندەشە، ەل تۇتقاسىنىڭ كەز-كەلگەن دەڭگەيىن ەستى ادامدار ۇستاپ، ەلدى بيلەپ، حالىقتى بىرلىككە، يماندىلىققا شاقىرىپ، ءوزى دە سوعان ۇلگى بولۋى كەرەك. اباي ارى قاراي، ءوزىنىڭ وسى ويىن 37-ءشى قارا سوزىندە ناقتىلاي تۇسەدى: «ادامنىڭ ادامشىلىعى، اقىل-پاراساتى ءىستى باستاعانىنان بىلىنەدى... ەر ارتىق سۇراسا دا، ازعا رازى بولادى (بۇل قاناعات – ا.ت.), ...ەز از سۇرار، ارتىلتىپ بەرسەڭ دە رازى بولماس (بۇل قاناعاتسىزدىق – ا.ت.)». مىنە، وسى سوڭعى توپ ىشىندەگىلەر، اشكوزدىكپەن، ارسىزدىقپەن ەلدىڭ سيقىن بۇزىپ جۇرگەندەر، ۇلت بولمىسىنا نۇقسان كەلتىرۋشىلەر.جوعارىداعى اتالعان جايلار حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن قۇرمەتىن تومەندەتەدى، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىن الشاقتاتادى، بىرلىگىمىزگە، ەلدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرەدى.
دانا اباي ءوز شىعارمالارىندا ەلدىك مۇراتتاردى اسقاقتاتىپ، ۇلت بىرلىگىن بيىكتەتتى، بىرلىككە شاقىردى.ەل بىرلىگى، دوستىق، ادامزات اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك پەن باۋىرمالدىق ابايدىڭ باستى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى.
اباي: بەرەكەلى بولسا ەل – جاعاسى جايلاۋ ول ءبىر كول،
بەرەكەسى كەتكەن ەل – سۋى اشىعان باتپاق كول
بەرەكەڭدى قاشىرما، ەل تىنىش بولسا، جاقسى سول – دەيدى.
اباي وسى بەرەكەنى، بىرلىكتى بۇزاتىن ادام بويىنداعى كىناراتتار: بىلىمسىزدىك، ناداندىق، پاسىقتىق، اقىلسىزدىق، جالقاۋلىق، ماقتانشاقتىق ت.ب.، ال ەلدى بىرىكتىرەتىن اقىل، پاراسات، سۇيىسپەنشىلىك، ادىلدىك، ءبىلىم مەن بىلىك ت.ب. دەپ بىلەدى.
ابايدىڭ پايىمداۋىنشا ەلدى بۇزاتىن بىلىمسىزدەر. قازىرگى زاماندا وقىماعان ادام جوق، بىراق، وقىعان-بىلىمسىزدەر، بىلىكسىزدەر، ناداندار، «كىسىمسىنگەن، جەپ كەتەر، ءبىلىمسىز كوپ، «قاس نادان نەنى ۇعا الار» - دەيدى اباي. سوندىقتان «مىڭ ناداننان پايدا جوق، ءبىر ەستى ماسەلەنىڭ ىشكى سىرىن اڭعارعانى»جون.
ەل بىرلىگى – الەۋمەتتىڭ ساۋاتتىلىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى. جۇرت ۇعىمسىز، نادان بولسا «ءتۇزۋ سوزگە» سەنبەيدى، «ءتۇزۋ جولمەن» جۇرمەيدى، وزدەرىنىڭ قۇقىعىن دا قورعاي المايدى. بىراق، بەرەكەتسىز، ناتيجەسىز ارەكەتتەرىن دە توقتاتپاۋى مۇمكىن. اباي بۇندايلار تۋرالى «جۇرت تىنىمسىز، ءبارى ۇعىمسىز» دەپ اشىنىپ، «ءتۇزۋ سوزگە سەنەر مە، تۇزەلمەسىن بىلگەن ەز» - دەيدى. اقىن ءۇشىن، دوستىققا، ءوزارا قۇرمەتكە، سۇيىسپەنشىلىككە نەگىزدەلگەن ەل بىرلىگى ماڭىزدى. ول: «اللانى ءسۇي، ادامزاتتى ءسۇي، ادىلەتتى ءسۇي،وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى – يماني گۇل» – دەيدى. بۇل، اسىرەسە ەل بىرلىگى ءۇشىن، ىنتىماعى ءۇشىن بۇرىن دا قاجەت بولعان، بۇگىن دە اسا قاجەت. ءبىر-بىرىنە سۇيىسپەنشىلىكپەن، ىنتىماتىقپەن قاراعان ادامداردىڭ دا، ەلدەردىڭ دە اراسىندا تۇسىنىستىك بولادى، ياعني بىرلىك بولادى. الدىمەن ول ءوز ۇلتىمىز اراسىندا بولۋى كەرەك. ابايدىڭ: «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەۋى سودان. ەندەشە، بۇگىن اراسى الشاقتاپ بارا جاتقان بيلىكتەگى قازاق تا، باي قازاق تا، بۇقارا دا بىرلىكتە بولۋى قاجەت. ويتكەنى، ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەل رەتىندە مۇددەمىز ءبىر. ولاي بولماسا، اباي ايتقانداي «بوتەندەر كەلىپ كەتىپ، كوپ ءجۇرىپ، مەن دوسىڭمىن دەپ ءجۇرىپ، دۇشپاندىعىن وزدىرۋى» ابدەن مۇمكىن. ساقتانۋ كەرەك.
رۋحاني جاڭعىرۋ، جاڭا يدەيالار ارقىلى بولاشاعىمىزدى باياندى ەتۋ ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن اسا قاجەت. جاڭا جاھاندىق ۇردىستەر كەزىندە زامانعا سايكەس جاڭعىرۋ مىندەتى بارلىقمەملەكەتتەردىڭ الدىندا تۇر. سونىمەن قاتار جاڭعىرۋ دا تاريحتىڭ ءوزى سياقتى جالعاسا بەرەتىن پروتسەسس. ەكى ءداۋىر تۇيىسكەن ءولارا شاقتا قازاقستانعا تۇبەگەيلى جاڭعىرۋ ءۇشىن تەك قانا جاڭا يدەيالار ەمەس، وتكەنىمىزدى، بۇگىنىمىزدى جانە بولاشاعىمىزدى پاراساتتى پايىمداۋلار كەرەك، ارتىق اۋىز سوزگە، ەل مۇددەسىنە نۇقسان كەلەتىن پىكىرلەرگە ورىن جوق. سوندىقتان دا، اباي ءبىزدى، «ءار ءسوزىمىزدى سالماقتاپ ايتۋعا، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بارىپ ايتۋعا» شاقىرادى. ەندەشە،ارتىق، ويلانباي ايتىلعان ءسوز ەل بىرلىگىنە زيان تيگىزەدى.
اباي «ادامزاتقا نە كەرەك، اقىلمەن ويلاپ سويلەمەك» - دەيدى. ويلاماي سويلەسەك ءبىزدى باعىپ وتىرعان سىرتقى كۇشتەر، مۇددەسى بولەك ەلدەر ونان استار ىزدەپ، ءوز پايدالارىنا شەشىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار بار، ولاردىڭ جالدامالى جاندايشاپتارى بار، ءبىز جاڭا قازاقستان قۇردىق، بۇرىن ءبىزدىڭ شەكارامىز بولعان جوق، الەم تانىعان جوق دەپ، ايتەۋىر وزدەرىن زورايتۋ ءۇشىن ءبارىن جوق قىلىپ ەدى، روسسيا پرەزيدەنتى ۆ.پۋتيننەن باستاپ، ورىس بلوگەرلەرى مەن اسىرە ساياساتكەرلەرى «قازاقتاردا مەملەكەت بولعان جوق. مەملەكەتتەرىڭنىڭ تاريحى ن.نازارباەۆتان باستالادى» دەگەن اقپارات تاراتتى.ءبىز، «ەشتەن، كەش جاقسى» - دەپ، ارتىنشا تەزدەتىپ، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن وتكىزىپ، ايتەۋىر ءبىر ارەكەت جاساعان بولدىق. ەندەشە، بىزگە قازىرگى ۋاقىتتا اباي ايتقان: «اقىلمەن ويلاپ سويلەمەك» كەرەك.
جوعارىداعى ويىن اباي بىلايشا جالعايدى: «ءبيى – ساسپاق، بايى – باسپاق، ەل قاعىندى، مال سابىلدى، ۇرلىق، وتىرىك گۋ دە گۋ». ءدال وسى جاعداي بىزدە بار عوي. ابايدىڭ بي، بايدەپ وتىرعانى ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ وتىرعان، نەمەسە، وعان ىقپال ەتەتىندەر. ال ولار نە جاسارىن بىلمەيداعدارىپ وتىرسا، «باسپاق» بولماعاندا قايتەدى. قازىر دە سولاي، بيلىك باسىنداعىلار بار، وزدەرى جارتى پاتشا سەزىنىپ جۇرگەن وليگارحتار بار. سوڭعىلارىنىڭ ىقپالدارى دا زور.ەل بىرلىگىنە زياندى توپتاردىڭ ءبىرىن اباي «پارتيا جيىپ پارا العاندار، بەيىلى (پاراساتى) كەدەي بايلار» - دەپ، 40-شى سوزىندە: «ەلدى پىسىق بيلەگەنى نەسى» - دەيدى. ابايدىڭ پىسىق دەپ وتىرعانى – اقىلسىز، پاراساتسىز، جالتاق، جارامساق – ءبىر سوزبەن ايتساق – ۇياتسىز ادامدار، كەمەل ادام ەمەس.
رۋحاني جاڭعىرۋ تۇسىنداعى باستى يدەيالاردىڭ ءبىرى – كەزىندە اباي كوتەرگەن ادىلەتتىلىك يدەياسى. اقىن: «دوسىڭا دوستىق – قارىز ءىس، دۇشپانىڭا دا ءادىل بول» - دەيدى. «ابايدىڭ ادىلەتتى قوعام قۇرۋ يدەياسىن كوتەرگەنىن، ابايدىڭ كوزقاراستارىنىڭ ءححى عاسىرداعى قازاقستان قوعامى جانە ونىڭ بەرەكە-بىرلىگى ءۇشىن اسا قۇندى» ەكەنىن، اباي تۋرالى كەلەلى ماقالاسىندا، قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ تا اتاپ ءوتتى. دانا ابايدىڭ ءوز زامانىنداعى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ۇستانىمدارى بۇگىنگى وركەنيەتتى مەملەكەت قاعيدالارىمەن دە ۇندەسەدى. پرەزيدەنتتىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» اتتى تۇجىرىمداماسىندا دا ادىلەتتى قوعام يدەياسىن دامىتۋ كوزدەلگەن. بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى سىندارلى ديالوگ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمدى نىعايتا تۇسەدى. ۇكىمەت مۇشەلەرى، سونىڭ ىشىندە مينيسترلەر مەن اكىمدەر قوعامدىق ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە قاتىستى شەشىم قابىلداعان كەزدە ازاماتتاردىڭ ۇسىنىستارى مەن تىلەكتەرىن ەسكەرۋلەرى كەرەك. مۇنى اباي مەڭزەگەن ادىلەتتى قوعام قالىپتاستىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر شارتى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون.
زاڭ ۇستەمدىگى، بيلىكتىڭ اشىقتىعى مەن حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋى، مەملەكەت ىسىنە ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ بەلسەنە ارالاسۋى جۇزەگە اسىرىلعاندا عانا قوعامدا اباي ارمانداعان ادىلەتتىلىك بەرىك ورىن الادى. ازىرگە، ول جۇزەگە اسپاعان سوڭ ەلگە بيلىك جۇرگىزەتىندەرگە كوپتىڭ كوڭىلى تولا بەرمەيدى. وسىدان كەلىپ الەۋمەتتىك جەلىلەردە - وتىرىك-راسى بار تولعان وسەك-اياڭ، سىبىس. ابايشا ايتساق، «كەلەلى كەڭەس جوعالدى، ەل سىبىردى قولعا الدى». ونىڭ باستى سەبەبىن دە، اباي: «سىبىردان باسقا سىرى جوق، شارۋاعا قىرى جوق» - دەپ ءدوپ باسىپ ايتقان. وسىنى ەسكەرگەن پرەزيدەنت ءوزىنىڭ سوڭعى جولداۋىندا بيلىك باسىنا كەلەتىندەردى ىسكەرلىگىنە قاراي ىرىكتەۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
اباي كەزىندە: «ەلدى پىسىق بيلەگەنى نەسى؟ توقال قاتىن ءور كەلەتىنى نەسى؟ كەسەلدى كىسى ەر كەلەتۇعىنى نەسى؟» - دەپ كۇيىنە جازدى. اسىرەسە، ونداي ادامداردىڭ بەلگىلى ساتىلاردان وتپەي بيلىك باسىنا كەلۋى قاۋىپتى دەپ ەسەپتەدى. بۇل سۇراقتار بۇگىن دە كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە تۇر. ونى شەشۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى ساياسي جاڭعىرۋ ءۇردىسىن جالعاستىرىپ بيلىككە بەلگىلى دەڭگەيدە تاجىريبە جيناعان، تالاپتى، تالانتتى جاڭا بۋىن وكىلدەرىن اكەلۋ. بۇنى مەريتوكراتيالىق قاعيدا دەپ اتايدى. ايتا كەتكەنىمىز ءجون، اباي شىعارمالارىندا دا مەريتوكراتيا ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن. ول ادامدى مارتەبەسىنە، نەمەسە، بايلىعى مەن بارلىعىنا قاراي ەمەس، ەتكەن ەڭبەگىنە، تالابى مەن تالانتىنا، بىرلىگىنە قاراپ باعالاۋ قاجەت دەپ ەسەپتەگەن، جاستارعا قولىنان كەلگەنشە ۇلگى كورسەتىپ، ءۇمىت ارتقان.
رۋحاني جاڭعىرۋ ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك سالامىزدىڭ بارلىق جاعىن قامتىپ، ولاردى ۇلتتىق سانا تۇرعىسىنان قابىلداپ، وي ەلەگىنەن وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونىڭ ءبىرى – ءدىن جانە ءدىني سەنىم، ءداستۇر-سالتىمىز. ءدىن قوعامدىق سانانىڭ ءبىر ءتۇرى جانە سەنىمگە قۇرىلعان تانىم رەتىندە قوعاممەن بىرگە ءومىر سۇرەدى. قوعامداعى الەۋمەتتىك-رۋحاني احۋال، باعدارلىق نەگىزدەگى يدەولوگيا وعان اسا زور اسەر ەتەدى. بۇعان ءبىز كەشەگى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ابدەن كوز جەتكىزدىك. ال بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا دىنگە دەگەن كوزقاراسىمىز دا وزگەردى، ول كونستيتۋتسياعا سايكەستەندىرىلدى. الايدا، ەل ىشىندەگى وسىنداي ەركىندىك ءبىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءدىني سالت-داستۇرلەرىمىزدى، ۇلتتىق باعدارىمىزدى، قالىپتاسقان سەنىمدەرىمىزدى بۇزباۋى كەرەك. قازىر ەل ىشىنلە ساۋاتسىز ءدىندارلار جىرتىلىپ ايىرىلادى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى ءار جەرلەردەن كورگەن، ەستىگەن، بىلگەندەرىن ايتىپ، ساۋاتسىز ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋگە اۋەس، ابايشا ايتساق، «اللالاپ انتۇرعاندىق قىلىعىن ەش قويماعاندار، ءدىن ءىسىن، قۇداي ءىسىن ايىرا الماستار»، قاپتاعان قاجىلار مەن مولدالار كوبەيدى. مىنە، وسىنداي كەزدە دە بىزگە دانا اباي ءوز شىعارماشىلىعىمەن قاجەتتى كەڭەس بەرە الادى.
ابايدىڭ تولىق شىعارمالار جيناعىنا زەيىن سالىپ، تەرەڭدەي وقىساق، اقىننىڭ ولەڭدەرىندە، قارا سوزدەرىندە ءدىن، مۇسىلماندىق، قۇداي، اللا، ءتاڭىر، جاراتقان، مۇحاممەد پايعامبار، پايعامبار، حاج، مولدا، مۇنافىق، شايتان، ءومىر مەن ءولىم، جان مەن ءتان، ماحشار، ساداقا، زەكەت، تاعدىر، انت، تاۋبە، يمان، ايات، حاديس، دۇعا، ار، ۇيات، اقىل، سابىر ۇعىمدارى ءجيى ۇشىراسادى. قارا سوزدەرىنندە باستان-اياق، ال ولەڭدەرىندە قۇداي ءسوزى – 51 رەت، اللا – 42 رەت، ءتاڭىر – 19 رەت كەزدەسەدى. شىن مانىندە بۇلاردىڭ ءبىرىنىڭ-ءبىرى سينونيمدەر ەكەنىن ەسكەرسەك، قۇداي ءسوزى - 112 رەت كەزدەسەدى ەكەن. ەندەشە، ءوز زامانىنىڭ تاريحي تۇلعاسى اباي بولمىسى – سول كەزدىڭ نانىم-سەنىمدەرىمەن، تانىم-تاعىلىمدارىمەن، الەۋمەتتىك بولمىسىمەن قالىپتاسقان.
سوندىقتان، ابايدان اتەيست جاساۋدىڭ دا، ءدىندار ەتىپ كورسەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ول ويشىل، دىنگە دەگەن سىني-تانىمدىق كوزقاراسى، ءوز زامانىنداعى الەۋمەتتىك ورتاسىن (قازاعىن) سىناۋى – جەتىلگەن سانانىڭ جەمىسى.
ءوزىنىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندە اباي بىزگە مۇسىلماندىق تۋرالى مول تانىمدىق دەرەكتەر بەرەدى. اللاعا ءتان 8 سيپاتتىڭ ءمانىن تۇسىندىرەدى، مۇسىلمان جولى، قۇداي جولى، يماندىلىق، ءپاني مەن باقي اراسى، عىلىم مەن ءدىننىڭ مۇسىلمان قاۋىمىنداعى ورنى ت.ب. جان-جاقتى تالدانادى. پەندەگە ءتان كەمشىلىكتەردى سىناپ قانا قويماي، ءدىن جولىنداعى جالعان، اسىرەسە ءدىنشىل ەكىجۇزدىلەردى «مۇنافىق (ەكى ءجۇزدى – ا.ت.) ناماز قىلماپ پا، ماعۇلىم عوي ول!» - دەپ قاتتى سىنايدى. ابايدىڭ دىنگە كوزقاراسى تۋرالى ايتقاندا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ونىڭ 38-ءشى قارا سوزىنە ەرەكشە نازار اۋدارعانىمىز ءجون. بۇل ەرەكشە ءسوز. وندا باستان-اياق مۇسىلمان قاۋىمعا ارناپ يادكار (پارسىشا – ەسكەرتپە ءسوز – ا.ت.) ايتادى. 38-ءشى ءسوز كولەمى بويىنشا وتە ۇلكەن، وندا بۇگىنگى قاۋىمعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن بەرىلگەن سىلتەمە-تۇسىنىكتىڭ ءوزى 200-گە جاقىن. وقۋعا اۋىرلاۋ. الايدا مەن بۇگىنگى ءدىن جولىندا جۇرگەندەردىڭ ابايدى تۇگەل وقىماسا دا، وسى 38-ءشى ءسوزىن قايتا-قايتا وقىعاندارىن جانە ءتۇسىنىپ وقىعاندارىن قالار ەدىم. بۇل ءسوزدى وقۋ ءدىنباسىلارىمىز بەن بىلىكتى ماماندارىمىزعا دا ارتىق بولماس ەدى. ويتكەنى، وندا، تۇگەلىمەن العاندا زايىرلى قوعام ءدىنى قانداي بولۋى كەرەك, سوعان جاۋاپ تابامىز.
بۇگىنگى رۋحاني جاڭعىرۋ تۇسىندا ەل-جۇرتىمىز ۇلتىمىزدىڭ التىن قورىنا ەنەتىن تۇلعالاردى ءبىلۋى ءتيىس. سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى ءوز زامانداستارىنان وزا تۋعان، شىعارماشىلىعى ارقىلى بىزبەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان دانا اباي. ونى تۇستاستارى تۇسىنبەدى، سوندىقتان ول:
قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم...
وزىمدىكى دەي الماي ءوز مالىڭدى
كۇندىز كۇلكىڭ بۇزىلدى، تۇندە ۇيقىڭ...
جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا،
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما!...
ەرتە وياندىم، ويلاندىم، جەتە المادىم،
ەتەكباستى كوپ كوردىم ەلدەن بىراق – دەپ ومىردەن ءوتتى.
ابايدىڭ ءوز قازاعىنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا دەگەن نيەتى بارىمىزگە وي سالادى، رۋحاني جاڭعىرۋعا، رۋحاني تازارۋعا جەتەلەيدى. ابايدى قالاي دارىپتەسەك تە جاراسادى. ابايدى ۇلتىمىزدىڭ مادەني كاپيتالى رەتىندە ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. بۇل – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قاستەرلى بورىشى بولسا، كەلەر ۇرپاقتىڭ ۇلگىلەيتىن ءىسى بولماق.
التاي تايجانۇلى تايجانوۆ
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
