Qonaev Täşenovtıŋ tübıne jetıp, Sätbaev pen Böketovtıŋ taǧdyryn oiynşyq qyldy - Erlan Töleutai

"Qonaevtyŋ qazaqqa qaldyrǧan taǧy bır "mūrasy" – traibalizm dertı boldy. Ejelden kele jatqan "Bölıp al da, bilei ber" saiasatyn şeber ūstanǧan Qonaev qazaqty ruǧa bölıp, ara-darasyn şyǧardy. Ol üşın äuelı ol Täşenovtıŋ tübıne jettı. Odan keiın Sätbaev pen Böketovtıŋ taǧdyryn oiynşyq qyldy. Özıne ärıden qamqor bolǧan Nūrtas Oŋdasynov pen Özbekälı Jänıbekovterdı qyzmetten alastatty. Şyn mänınde būl tūlǧalar qazaqqa Qūdai syilaǧan qūtty erler edı. Būlardyŋ bärı qūsadan öldı. Būl tūlǧalardan aiyrylǧan soŋ qazaqtyŋ berekesı kete bastady. Al Qonaev bolsa jyldan jylǧa däuırlei berdı. Bıraq kez kelgen däuırleudıŋ soŋy bolady ǧoi, Qonaev mūny kün ılgerı bıldı. Bılgenı sol emes pe, jetpısınşı jyldardyŋ soŋynda ol özınıŋ jaman atyn şyǧarmaityn ızbasar ızdei bastady. Ony ol Temırtaudan tapty jäne jedel "ösıruge" pärmen berdı. Nazarbaevtyŋ jyldam "öskenı" sonşa – Karmetkombinattyŋ partorgınen bırden Qaraǧandy oblysynyŋ ekınşı hatşylyǧyna bır-aq "qarǧydy", odan bırneşe jyldan soŋ iaǧni 1979 jyly Qazaqstan Kompartiiasynyŋ Öndırıs ısı jönındegı hatşysy, al 1984 jyly Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy bolyp Qonaevtyŋ tap ırgesınen bır-aq şyqty. Arada ekı jyl ötpei jatyp, dälırek aitqanda 1986 jyldyŋ 6 – 8 aqpanynda ötken Qazaqstan kommunistık partiiasynyŋ 16 siezındı "äkesı" Qonaevty ınısı Asqar Qonaev arqyly qaralaǧan ol ony Kremldıŋ aldyna top etkızıp jyǧyp berdı. Osy sätte qandai sūrjylandy qoinyna salyp ösırgenın bır-aq ūqqan Qonaev Mäskeuge sabyldy. Alaida bärı keş edı. Sol jyldyŋ jeltoqsanynda Qonaev bilıkten bırjolata aiyryldy. Söitıp "balasynyŋ" bas boluymen Qonaevtyŋ däuırı aiaqtaldy. Bärıne aqyly jetken Qonaevtyŋ bilık pen saiasatta "äke-bala" degennıŋ bolmaitynyn bılmegenı ökınıştı ärine. Keiın būl jaiynda marqūm Baltaş Tūrsynbaev mynandai äŋgıme aityp edı. "Qonaev ornynan alynsymen ony "äke-köke" dep jürgenderdıŋ barlyǧy onyŋ maŋynan bezıp kettı Qasynda tek Oljas Süleimenov ekeumız ǧana qaldyq. Ekeumız üiıne baryp, hal-jaǧdaiyn bılıp, äŋgımelesıp tūrdyq. Sondai jüzdesulerdıŋ bırınde Qonaev: "Nazarbaevty bilıkke äkelgenım menıŋ ömırımdegı eŋ ülken qatelıgım boldy", – degen eken. Osylaişa Qonaev auyrǧan ruşyldyq dertı onyŋ özıne eş opa bergen joq. Qaita onyŋ tübıne jettı", - deidı dästürlı änşı.

"Şyn mänınde Qonaev eşqandai qazaq emes edı. Zamandastarynyŋ aituynşa 1940 jyldardan bilık baspaldaǧymen qauyrt köterıle bastaǧan Qonaev 1949 jyly tölqūjatyna özın qazaq dep jazǧyzyp alǧan. Būǧan deiın ol tatar bolyp kelgen. Mūny özınıŋ zamandasy ärı ūiǧyr mektebınde bırge oqyǧan klastasy İsmail Iýsupov te, Qonaevtyŋ auyldasy, keiınnen oppazisiiaǧa ketıp Qonaev pen Nazarbaevty aiausyz äşkerelegenı üşın dissident atanǧan Kärışal Asanov ta öz eŋbekterınde däleldep jazdy. Būl jalǧan deseŋızder, ötken jyldary äleumettık jelılerde Qonaevtyŋ gaplogrupasyn zerttegen mamandardyŋ maqalasy jaryq körgenı esterıŋızde şyǧar. Sonda Qonaevtyŋ tatar tektı ekenı anyq körsetılgen. Soŋǧy tehnologiia jetıstıkterıne süiengen ǧylym osylai dep jatsa, Qonaevty qazaq dep jalaulatqandarǧa ne joryq? Şynynda da Qonaevty qazaq degennen bızge ne tüsedı? Qonaevtyŋ saiasi qyzmetınen, onyŋ el basqarǧan jyldarynan alatyn bır-aq ǧibrat bar – ol kömekei äulie Būqar jyraudyŋ "Jatqa tızgın bermeŋız, jalamenen bas keter", – degen qazırgı Aq Ordamyzdyŋ maŋdaiyna jazyp qoiar ösietı. Kenesary han qyrǧyzdyŋ qolynan qazaǧa ūşyraǧan sonau 1847 jyldan jatqa tızgın berıp keldık qoi, sodan qazaq ne ūtty. Qūtty erlerın qor qylǧannan basqa – tük te! Jatty töbege köteru, qūtty erlerdı qor qylu dästürı myna Täuelsızdık zamanynda älı de "qarqyndy" jalǧasuda. Olai bolmasa, Nazarbaev tūsynda Erkın Äuelbekov, Zamanbek Nūrqadılov, Altynbek Särsenbaev, Aqseleu Seidımbek, Bolat Atabaev, Aron Atabek syndy t.b. el üşın tuǧan asyl erler bırı qūsadan, bırı oqtan, bırı abaqtyda şırıp öler me edı. Goloşekinnıŋ jienı Maşkevich, onyŋ sybailastary Şodiev pen İbragimov, Mittal, Kim sekıldı jat jūrttyq alaiaqtardyŋ qolyna elımızdıŋ jer asty, jer üstı bailyǧyn berıp qoiar ma edık? Eger bilık qūtty erlerdıŋ qolynda bolsa, būlardyŋ bırın de bilık pen qazynanyŋ maŋyna jolatpas edı ǧoi. Joq, olai bolmai şyqty. Nazarbaev bilık qūrǧan däuırde bar bailyǧymyz ūstaǧannyŋ qolynda, tıstegennıŋ auzynda kettı. Jattyŋ qolynda ketkenı sol emes pe, Qonaevtyŋ tūsynda qazaqtyŋ ūlttyq bailyǧynyŋ 93 paiyzy Mäskeuge ketıp otyrdy, osylaişa qazaq halqy öz bailyǧynyŋ 7% paiyzymen ǧana kün kördı. Al Nazarbaev tūsynda būl äuelı 3% sonan soŋ, 1% tüstı. Osy sifrlar sızderdı oilandyrmai ma, qazaǧym?!",- deidı Erlan Töleutai. 

"Şyn mänınde soŋǧy otyz jylda qazaq sosializmnen kapitalistık formasiiaǧa, odan fedoldyq formasiiaǧa, odan qūl ielenuşılık qoǧamǧa deiın kerı kettık. Ǧylym tılınde mūny regress iaǧni kerı ketuşılık deidı. Qazaqtyŋ otyz jyl qūl bolǧanyn, elu myŋ teŋge jalaqyny qanaǧat tūtyp kelgenın, el bailyǧynyŋ öz halqyna jany aşymaityn, aramnan baiyǧan 162 oligarhtartyŋ qolynda şoǧyrlanyp kelgenın byltyrǧy baiandamasynda qazırgı prezidentımız Toqaevtyŋ özı moiyndady emes pe. Mıne, sızderge "äkelı-balaly" Qonaev pen Nazarbaevtyŋ ıstep ketkenı. "Äkelı-balaly" deitınımız 1982 jyly Qonaev özınıŋ jetpıs jyldyq toiynda küllı partnomenkulaturanyŋ aldynda Nazarbaevty "balam" dep jariialady būl, endı menen keiıngı bilık Nazarbaevqa tiesılı degen söz edı. Özıne oqtai bolyp tigen osy sözınen keiın Qonaev arada tört jyl ötken soŋ bilıkten aiyryldy. Ony joǧaryda aittyq. Eger sol künı Qonaev Nazarbaevty "balam" dep aitpasa, ony bilıkke jolatpai, ornyna arly-ūiatty, eŋ bastysy memleketşıl basqa bır azamatty baulyǧynda Täuelsız Qazaq Elı būl künde basqaşa damyp, özgeşe örkender edı ǧoi. Qazırgıdei tüpsız jemqorlar men ordaly jylandai klandar bilıkke kelmes edı ǧoi. Jemqorlar demekşı, Qonaev qazaqtyŋ mäŋgılık soryna (būl tübı mäŋgılık sorymyz bolmaq) Nazarbaevtai jemqor basşyny daiyndap kettı. Nazarbaev özınıŋ otyz jyldyq bilıgınde öz maŋaiyna kıleŋ jemqorlar men jaramsaqtardy jidy. Jemqor ministr, jemqor äkım, paraqor prokurorlar men sottardyŋ ūly armiiasy osy Nazarbaev tūsynda jasaqtaldy häm däuırledı ärı güldendı. Endı qazaqqa juyq arada būl jemqorlyq ındetınen qūtylu joq. Sebebı qazaq qoǧamyn dendegen jemqorlyq dertı – ūlttyŋ etı tügılı süiegınen ötıp kettı. Jemqorlyq – qazaq qoǧamynyŋ eŋ auyr, eŋ aiyqpas keselıne ainaldy. Mūny tek pärmendı şaralar arqyly joiuǧa bolady. Bıraq būǧan el bilıgınıŋ saiasi jıgerı jeter emes. Juyq arada jetpeitın şyǧar, sebebı memlekettık tetıkterdı tügel bilep alǧan "Ūjymdyq nazarbaevşyldyq" būǧan juyq arada jol bermeidı. Oǧan ūrpaqtyŋ auysqany kerek edı. Alaida ūrpaq auysatyn kün älı qazaqqa armandai alys siiaqty. Sebebı mūratsyz äkelerdıŋ "Ol da özıŋdei it bolsyn azǧyr-azǧyr" (Abai) dep "tärbielegen" balalary köşken seldei jöŋkılıp, bilıkke kelude. Al, sanaly, bılımdı jastar leg-legımen elden ketude. Sebebı olar qara baqaiyna deiın korrupsiia jailaǧan elde qala berse, jemqor kökelerınıŋ jemı bolatynyn bıledı. Būǧan endı ne şara?!", - deidı ruhaniiat janaşyry. 

"Jazbamnyŋ basynda Qonaevtyŋ tuǧan künınde tūŋǧyş prezident turaly zaŋsyz zaŋdar joiyldy dedım ǧoi. İä, mūnda oŋ nyşan bar. Sebebı qarap otyrsaq, Qonaev – Nazarbaev tandemıne 2022 jyly alpys jyl tolǧan eken. Qazaq ūǧymynda alpys jyldy bır zaman bolyp sanalady. Aitpaqşy, qazaq ūǧymynda alpys jyldy – "Kışı zaman" 300 jyldy "Ūly zaman" deidı. Mäselen 1723 jylǧy "Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlamaǧa" biyl iaǧni 2023 jyly üş jüz tolmaq. Qarap otyrsaq 1723 jyldyŋ aiy men künı biylǧy 2023 jyldyŋ ai men künımen dälme-däl qaitalanady iaǧni üş jüz jyldyq ūly zaman – tolyq sikl degenmız osy. Osy tūrǧydan kelsek 1960 jyldary bastalǧan keiıngı "Kışı zaman" – Qonaev pen Nazarbaev bilık qūrǧan alpys jyldyq kezeŋ 2022 jyly öz märesıne jettı iaǧni aiaqtaldy Endı biyldan qazaq üşın Jaŋa zaman bastaldy jäne būl zamanda bilık bırtındep Toqaevtyŋ qolyna köşude. Toqaevtyŋ qandai basşy bolaryn uaqyt körsetedı. Degenmen ol kısı özın Jaŋa Zamannyŋ basy ekenın sezınu kerek ärı osy jaŋa däuır men Qazaq memleketınıŋ keleşegı üşın janqiiarlyqpen ıs qyluy kerek, basqa jol joq. Ol üşın maŋyna mūratsyz äkelerdıŋ mäŋgürt balalaryn emes, Qūtty Erlerdı jiiuy kerek. Qazaqta Qūtty Erler qūryp ketken joq, "El bolsa, er tuǧyzbai tūra almaidy" degendei mūndai erler el ışınde az da bolsa – bar. Dätke quat – soŋǧy kezderı olar azdap bolsa da bilıkke kelude. Būl da – oŋ nyşan. Menıŋ osy jazbamnan soŋ qonaevşyldardyŋ öre türegeletının bılemın. Türegele berıŋızder. Menıŋ aityp otyrǧandarymnyŋ tügelı – şyndyq. Degenmen qazaq qoǧamy älı tolyq ūlt bolyp qalyptasyp bolmaǧan balaŋ ūlt bolǧandyqtan şyndyqtyŋ közıne tura qarai almai kelemız. Qonaevşyldarǧa qazaqtyŋ eldıgınen öz ruynyŋ namysy qymbat. Būl da bır qazaqtyŋ dertı. Būl kezeŋnen ötuımız kerek, ötıp te jatyrmyz. Sonyŋ bır aiǧaǧy – kezınde ruşyl bolǧan azamattar būl künde elşıl boluda. Olar kezınde özderınıŋ ruşyl bolǧanyna qysylady. Söz joq, būl oŋ ürdıs. Östıp-östıp tübınde būl dertten de arylatyn bolamyz. Basqa jol joq! Ertede, Qazaq Handyǧy qūrylǧan zamanda "Alaş demegen adamdy äkeŋ de bolsa, ūryp jyq" degen ūrandy söz bolǧan eken. Al bız bıletın Qonaev eşqaşan "Alaşym, qazaǧym" demegen adam. Sonyŋ aiǧaǧyndai ol bilık qūrǧan däuırde qazaq tılın qoldau maqsatynda jarty paraq qauly, jarǧaq bet qarar jaryq körgen emes", - deidı ol.

"Osyndai Qonaevty ūlt kösemı qylǧysy keletınderge taŋqalasyŋ. Qazaqqa jany aşymaǧan Qonaev bar bolǧany Mäskeudıŋ aitqanyna bas şūlǧumen, qazaqty orystyŋ aldyna jyǧyp berumen ötken adal kommunist qana. Äitpese Nazarbaev qūsap, otyz jyl bilıkte otyra ma? Mäskeudıŋ qazaqqa jasap jatqan äperbaqan, şovinistık saiasatyna, qazaǧynyŋ jerın jatqa jem qylmas üşın qarsy şyqqan Jūmabek Täşenevtı Kreml bır kün de bilıkte qaldyrǧan joq. Al ömırı Mäskeudıŋ qabaǧyn qaltqysyz baqqan Qonaev şirek ǧasyr boiy bilıkten aiyrylmai keldı emes pe. "Balasy" Nazarbaev bolsa – "äkesınen" de asyp tüstı. Asyp tüskenı sol – özın töbesıne kötergen aŋqau elın äbden qūl qylǧan ol qazaqty otyz jyl boiy aiausyz bilep töstep, janşumen boldy. Ökınışke qarai, Qonaev şirek ǧasyr basqarǧan kezeŋge älı de ädıl tarihi baǧa berıler emes. Dūrysy – mynau, būrysy – mynau delıngen joq. Qazır barlyǧyŋyz Nazarbaevty tılderıŋız jetkenşe jamandap, sözderıŋız jetkenşe qaralap jatsyzdar. Al ony "Balam" dep äspettep bilıkke äkelgen, söitıp qazaqtyŋ tübıne jete jazdaǧan Qonaev turaly eşteŋe degılerıŋız kelmeidı, qaita odan ūly tūlǧa jasauǧa ūmtylyp qoimaisyzdar. Bıraq Qonaev eşqaşan ūly tūlǧa bola almaidy. Basqasyn bylai qoiǧanda, Qonaevtyŋ Nazarbaevty bilıkke alyp kelgen qazaq halqynyŋ aldyndaǧy bır ǧana jauapkersızdıgı, özı aitqandai qatelıgı – ony qazaq qoǧamyna eşqaşan ūly tūlǧa qylmaq emes. Ol Nazarbaevtyŋ qazaqqa qūt emes, jūt bolatynyn bıldı, tıptı būl jaiynda oǧan eskertkender de bolǧan desedı. Mäselen Nazarbaevty "Balam" dep jariialaǧan soŋ, Qonaevtyŋ tuǧan qaryndasy aǧasyna: "Mynanyŋ közı bır ornynda tūrmaidy eken, tübı sızdı būl satyp ketedı", – degen körınedı. Alaida, qauıp bıldırgen mūndai sözderge Qonaev qūlaq aspady. Aqyry qaryndasy aitqandai boldy. Qaraǧandyda Täşenevtıŋ atalas tuysy Säbit esımdı aǧamyz tūrdy. Bırde ol kısı maǧan: "Aǧalarym (Saranyŋ qyzmettegı tuystary) jas kezınde Nazarbaevty Täşenevtıŋ aldyna alyp barypty. Sonda Täşenev: "Mynalaryŋnyŋ közı alaq-jūlaq etıp tūr eken. Myna türımen eldıŋ tübıne jeter, mūny maǧan nege äkeldıŋder, alyp ketıŋder!" – dep renjıgen körınedı. Būl – Täşenevtıŋ bilık ielerınde bolatyn kısı tanyǧyştyq qasietın körsetedı. 25 jyl el basqarǧan Qonaevty da kısı tanymaǧan dep äste aita almaimyz, degenmen özı aitqandai "Bilıkte ūzaq otyrǧan adamnyŋ közın şel basady" ǧoi. Täşenev tanyǧan qazaq halqynyŋ keleşek otyz jylǧy soryn Qonaevtyŋ tanymaǧany ökınıştı, ärine. Qalai desek te 60 jylǧa sozylǧan "Qonaev – Nazarbaev" zamany aiaqtaldy. Qazaq üşın Jaŋa Zaman bastaluda. Keşegı "Tūŋǧyş Prezident" turaly zaŋsyz zaŋnyŋ joiyluy osyny meŋzeidı. Ūzaǧynan süiındırgei!",- dep tüiındedı sözın Erlan Töleutai.

"Adyrna" ūlttyq portaly