Kielı jerler
Doŋyztau öŋırındegı Qyzylüiık ǧibadathanasy ejelgı köşpendılerden, iaǧni b.z.d. I myŋjyldyqtyŋ ortasy men b.z. I myŋjyldyqtyŋ basy aralyǧynan qalǧan eskertkış bolyp sanalady. «Qazaqstannyŋ kielı jerlerı geografiiasy» arnaiy jobasy aiasynda biylǧy jyly Aqtöbe oblysynan Respublikalyq maŋyzy bar qasiettı nysandar tızımıne engızıldı.
Qyzylüiık üiındısı men onyŋ janyndaǧy qūrbandyq şalynatyn oryn körınısı
Qyzylüiık Üstırttıŋ soltüstık şyŋ-kemerı jiegınen 14 şaqyrym qaşyqtyqta, Baiǧanin audanynyŋ Diiar auylynan oŋtüstık — oŋtüstık-şyǧysqa qarai 60 şaqyrym jerde ornalasqan. Qyzylüiık atanuynyŋ syry o basta qyzǧylt tüstı ūlutastan salynǧandyǧymen bailanystyrylady.
Zainolla Samaşev bastaǧan arheologtar ony zertteudı 1999 jyly barlau jūmystarynyŋ barysynda bastap, 2000 jyldar basynda qarjy tapşylyǧyna bailanysty toqtatyp, al keiınnen «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ aiasynda qaita jalǧastyrǧan.
2004-2008 jyldary mūnda jürgızılgen zertteu jūmystaryna Zainolla Samaşev, Aqan Oŋǧar, Erden Oralbai, Ǧalymjan Qiiasbek, t.b. mamandar qatysqan. Zertteuşıler būl eskertkıştı sarmattar zamanynan qalǧan ǧibadat orny dep sanaidy. Olar Qyzylüiıktı Bäite tektes eskertkışter qataryna jatqyzady. Bäite — sarmattar zamanynan qalǧan kielı oryn, Maŋǧystau oblysynyŋ Saiötes auylynan 50 şaqyrymdai jerde, soltüstık-şyǧystan oŋtüstık-batysqa qarai tızıle ornalasqan üş ǧibadathanadan tūratyn keşen. Bäitede qazba jūmystary sonau keŋestık kezeŋde jürgızılıp, qaruly jauyngerlerdı beineleitın tas müsınder tabylǧan. Qyzylüiıkke degen zertteuşılerdıŋ erekşe qyzyǧuşylyǧy onyŋ maŋynan da naq sondai tas müsınderdıŋ kezıguınen bastalsa kerek. Al, jalpy, Üstırt aimaǧynan dıni-ǧūryptyq mändegı eskertkışter köptep tabylǧan.Bır ǧana Qyzylüiık tobyndaǧy eskertkışter tızımınde onnan astam nysan bar.
Zertteuşıler Qyzylüiık keşenındegı qazba jūmystary kezınde ǧibadathana, qūrbandyq şalu oryndary, meŋgır tastar men antropomorfty müsınder, kömbeler men tartu-taralǧylar tapqan. Ǧibadathana qirandysy qazba jūmystaryna deiın oba üiındısı tärızdı bolyp jatqan. Topyraq basyp jatqan qabatyn tazalaǧanda, ejelgı ǧibadathana qabyrǧasynyŋ qalanǧan qalpynda saqtalypqalǧan bes qatar tastary körıngen. Qūrylystyŋ diametrı oŋtüstık-soltüstık baǧytta — 34,60 metr, al batys-şyǧys baǧytynda 29,59 metr bolǧan. Qūrylysqa ūzyndyǧy 0,4-0,8 metr, al enı0,4 metr bolatyn tastar paidalanylǧan.
Ǧibadathana maŋynda soltüstık-şyǧysqa qarai 1000 metrge deiın doǧa tärızdenıp sozyla ornalasqan meŋgır tastar bolǧan. Ärine, zertteuşıler olardy synǧan, bülıngen jaǧdaida tapqan. Samaşev, Olhovskii syndy ǧalymdar meŋgır tastardyŋ Batys Qazaqstan ölkesındegı köne sarmat eskertkışterınıŋ köpşılıgıne tän ekenın aitady.
«Bäite tektes» tas müsınder synyqtary
Meŋgır tastarǧa qosa, antropomorfty müsınder de Doŋyztau men Maŋǧystau öŋırlerınen tabylǧan ejelgı ǧibadathanalardyŋ ajyramas bır bölıgı. Qyzylüiıktegı tas müsınderdı mamandar ikonografiialyq belgılerı, qaşautäsılderı, t.b. erekşelıkterıne qarap, «bäitelık» jäne«meretsailyq» dep ekı türge bölgen. «Bäitelık» pışınderde oŋ qol tömen tüsırılıp, tık «ūstalady», al sol qolşyntaqtan bügılıp, ışıne qoiylǧan. Būlar, negızınen, bes qaruy bar «jauyngerler» bolyp keledı. Al «meretsailyq» müsınderdegı beineler ekı qolyn da keudesıne basyp tūrady. Keibır zertteuşılerdıŋ pıkırınşe, «meretsailyq» pışındegı müsınderde abyzdar beinelengen.
«Meretsai tektes» tas müsınder synyqtary
Ǧibadathana ornyndaǧy qazba jūmystary kezınde tabylǧan kümıs būiymdar
Qyzylüiıktegı qazba jūmystary barysynda tabylǧan zattar b.z.d. I myŋjyldyqtyŋ ortasynan bastap Altyn Orda däuırıne deiıngı aralyqty qamtidy. Berırekte būl ǧibadathana özınıŋ dıni ǧūryptar atqaratyn oryn retındegı qyzmetın toqtatyp, ärı-berı ötken jolauşylardyŋ uaqytşa tūraǧy retınde paidalanylǧan boluy da mümkın. Mysaly, ǧibadathananyŋ syrt jaǧynan tabylǧan qūrbandyq şalu oryndaryn, bes qaruyn asynǧan jauynger türındegı tasmüsınderdı, sondai-aq elık beinelengen, balyq pışındı kümıs qapsyrmalar, qasqyr basty aidahar türındegı qapsyrmalar, qairaq,temır jäne qola jebelerdıŋ ūştary, t.b. zattardy zertteuşıler erte köşpendıler kezeŋıne jatqyzady. Al ortaǧasyrlyq qyş ydystar men Altyn Orda däuırıne tän şyǧyr ydystardy Qyzylüiıktıŋ berıdegı qarapaiym jolauşylar tūraǧyna ainalǧan kezeŋınen qalǧan jädıgerler sanaidy.
Z. Samaşev bastaǧan zertteuşıler tobynyŋ nūsqasy boiynşa Qyzylüiık maŋyndaǧy dıni ǧūryptardyŋ jaŋǧyrtylǧan körınısı
Ǧylymda būl köne eskertkışke qatysty naqty qorytyndylar älı aitylǧan joq. Qaitkende de, Qyzylüiık— Ūly dala törındegı ülken bır mädeniettıŋ kuäsı, bügınge jetken jūrnaǧy ekenı anyq.
