كيەلى جەرلەر
دوڭىزتاۋ وڭىرىندەگى قىزىلۇيىك عيباداتحاناسى ەجەلگى كوشپەندىلەردەن، ياعني ب.ز.د. ءى مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسى مەن ب.ز. ءى مىڭجىلدىقتىڭ باسى ارالىعىنان قالعان ەسكەرتكىش بولىپ سانالادى. «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرى گەوگرافياسى» ارنايى جوباسى اياسىندا بيىلعى جىلى اقتوبە وبلىسىنان رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قاسيەتتى نىساندار تىزىمىنە ەنگىزىلدى.
قىزىلۇيىك ءۇيىندىسى مەن ونىڭ جانىنداعى قۇرباندىق شالىناتىن ورىن كورىنىسى
قىزىلۇيىك ءۇستىرتتىڭ سولتۇستىك شىڭ-كەمەرى جيەگىنەن 14 شاقىرىم قاشىقتىقتا، بايعانين اۋدانىنىڭ ديار اۋىلىنان وڭتۇستىك — وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي 60 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. قىزىلۇيىك اتانۋىنىڭ سىرى و باستا قىزعىلت ءتۇستى ۇلۋتاستان سالىنعاندىعىمەن بايلانىستىرىلادى.
زاينوللا ساماشەۆ باستاعان ارحەولوگتار ونى زەرتتەۋدى 1999 جىلى بارلاۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسىندا باستاپ، 2000 جىلدار باسىندا قارجى تاپشىلىعىنا بايلانىستى توقتاتىپ، ال كەيىننەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا قايتا جالعاستىرعان.
2004-2008 جىلدارى مۇندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنا زاينوللا ساماشەۆ، اقان وڭعار، ەردەن ورالباي، عالىمجان قياسبەك، ت.ب. ماماندار قاتىسقان. زەرتتەۋشىلەر بۇل ەسكەرتكىشتءى سارماتتار زامانىنان قالعان عيبادات ورنى دەپ سانايدى. ولار قىزىلۇيىكتءى بايتە تەكتەس ەسكەرتكىشتەر قاتارىنا جاتقىزادى. بايتە — سارماتتار زامانىنان قالعان كيەلى ورىن, ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ سايوتەس اۋىلىنان 50 شاقىرىمداي جەردە, ءسولتۇستىك-شىعىستان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي تىزىلە ورنالاسقان ءۇش عيباداتحانادان تۇراتىن كەشەن. بايتەدە قازبا جۇمىستارى سوناۋ كەڭەستىك كەزەڭدە جۇرگىزىلىپ, قارۋلى جاۋىنگەرلەردى بەينەلەيتىن تاس مۇسىندەر تابىلعان. قىزىلۇيىككە دەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەرەكشە قىزىعۋشىلىعى ونىڭ ماڭىنان دا ناق سونداي تاس مۇسىندەردىڭ كەزىگۋىنەن باستالسا كەرەك. ال، جالپى, ءۇستىرت ايماعىنان ءدىني-عۇرىپتىق ماندەگى ەسكەرتكىشتەر كوپتەپ تابىلعان.بءىر عانا قىزىلۇيىك توبىنداعى ەسكەرتكىشتەر تىزىمىندە وننان استام نىسان بار.
زەرتتەۋشىلەر قىزىلۇيىك كەشەنىندەگى قازبا جۇمىستارى كەزىندە عيباداتحانا، قۇرباندىق شالۋ ورىندارى، مەڭگىر تاستار مەن انتروپومورفتى مۇسىندەر، كومبەلەر مەن تارتۋ-تارالعىلار تاپقان. عيباداتحانا قيراندىسى قازبا جۇمىستارىنا دەيىن وبا ءۇيىندىسى ءتارىزدى بولىپ جاتقان. توپىراق باسىپ جاتقان قاباتىن تازالاعاندا, ەجەلگى عيباداتحانا قابىرعاسىنىڭ قالانعان قالپىندا ساقتالىپقالعان بەس قاتار تاستارى كورىنگەن. قۇرىلىستىڭ ديامەترى وڭتۇستىك-سولتۇستىك باعىتتا — 34,60 مەتر، ال باتىس-شىعىس باعىتىندا 29,59 مەتر بولعان. قۇرىلىسقا ۇزىندىعى 0,4-0,8 مەتر، ال ەنى0,4 مەتر بولاتىن تاستار پايدالانىلعان.
عيباداتحانا ماڭىندا سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 1000 مەترگە دەيىن دوعا تارىزدەنىپ سوزىلا ورنالاسقان مەڭگىر تاستار بولعان. ارينە, زەرتتەۋشىلەر ولاردى سىنعان, بۇلىنگەن جاعدايدا تاپقان. ساماشەۆ, ولحوۆسكي سىندى عالىمدار مەڭگىر تاستاردىڭ باتىس قازاقستان ولكەسىندەگى كونە سارمات ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوپشىلىگىنە ءتان ەكەنىن ايتادى.
«بايتە تەكتەس» تاس مۇسىندەر سىنىقتارى
مەڭگىر تاستارعا قوسا، انتروپومورفتى مۇسىندەر دە دوڭىزتاۋ مەن ماڭعىستاۋ وڭىرلەرىنەن تابىلعان ەجەلگى عيباداتحانالاردىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى. قىزىلۇيىكتەگى تاس مۇسىندەردى ماماندار يكونوگرافيالىق بەلگىلەرى, قاشاۋتاسىلدەرى, ت.ب. ەرەكشەلىكتەرىنە قاراپ, «بايتەلىك» جانە«مەرەتسايلىق» دەپ ەكى تۇرگە بولگەن. «بايتەلىك» پىشىندەردە وڭ قول تومەن ءتۇسىرىلىپ, تىك «ۇستالادى»، ال سول قولشىنتاقتان بۇگىلىپ, ىشىنە قويىلعان. بۇلار, نەگىزىنەن, بەس قارۋى بار «جاۋىنگەرلەر» بولىپ كەلەدى. ال «مەرەتسايلىق» مۇسىندەردەگى بەينەلەر ەكى قولىن دا كەۋدەسىنە باسىپ تۇرادى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە, «مەرەتسايلىق» پىشىندەگى مۇسىندەردە ابىزدار بەينەلەنگەن.
«مەرەتساي تەكتەس» تاس مۇسىندەر سىنىقتارى
عيباداتحانا ورنىنداعى قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان كۇمءىس بۇيىمدار
قىزىلۇيىكتەگى قازبا جۇمىستارى بارىسىندا تابىلعان زاتتار ب.ز.د. ءى مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىنان باستاپ التىن وردا داۋىرىنە دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. بەرىرەكتە بۇل عيباداتحانا ءوزىنىڭ ءدىني عۇرىپتار اتقاراتىن ورىن رەتىندەگى قىزمەتىن توقتاتىپ, ءارءى-بەرى وتكەن جولاۋشىلاردىڭ ۋاقىتشا تۇراعى رەتىندە پايدالانىلعان بولۋى دا مۇمكىن. مىسالى, عيباداتحانانىڭ سىرت جاعىنان تابىلعان قۇرباندىق شالۋ ورىندارىن, بەس قارۋىن اسىنعان جاۋىنگەر تۇرىندەگى تاسمۇسىندەردى, سونداي-اق ەلىك بەينەلەنگەن, بالىق پءىشىندى كۇمىس قاپسىرمالار, قاسقىر باستى ايداھار تۇرىندەگى قاپسىرمالار, قايراق،تەمىر جانە قولا جەبەلەردىڭ ۇشتارى, ت.ب. زاتتاردى زەرتتەۋشىلەر ەرتە كوشپەندىلەر كەزەڭىنە جاتقىزادى. ال ورتاعاسىرلىق قىش ىدىستار مەن التىن وردا ءداۋىرىنە ءتان شىعىر ىدىستاردى قىزىلۇيىكتىڭ بەرىدەگى قاراپايىم جولاۋشىلار تۇراعىنا اينالعان كەزەڭىنەن قالعان جادىگەرلەر سانايدى.
ز. ساماشەۆ باستاعان زەرتتەۋشىلەر توبىنىڭ نۇسقاسى بويىنشا قىزىلۇيىك ماڭىنداعى ءدىني عۇرىپتاردىڭ جاڭعىرتىلعان كورءىنىسى
عىلىمدا بۇل كونە ەسكەرتكىشكە قاتىستى ناقتى قورىتىندىلار ءالى ايتىلعان جوق. قايتكەندە دە، قىزىلۇيىك— ۇلى دالا ءتورىندەگى ۇلكەن ءبىر مادەنيەتتىڭ كۋاسى, بۇگىنگە جەتكەن جۇرناعى ەكەنى انىق.
