Ábilqaıyr Sqaqov Pavlodar oblysynyń ákimi bolyp taǵaıyndalǵaly segiz aı boldy. Osy aralyqta onyń óńirde atqarǵan sharýalary týraly az jazylyp jatqan joq. Bul joly oblystyq «Saryarqa samaly» gazetiniń tilshisi aımaqtyń tizginin ustaǵan basshymen rýhanı jáne ulttyq qundylyqtar týraly sóılesýdi jón kórdi. Sondyqtan, ony kabınette emes, S.Toraıǵyrov atyndaǵy oblystyq kitaphanada áńgimelesýge shaqyrdy.
- Ábilqaıyr Baqtybaıuly, eldegi iri ındýstrıaldyq ortalyqtardyń biri - Pavlodar oblysynyń tizginin qolǵa alǵanyńyzǵa jylǵa jýyq ýaqyt ótipti. Araǵa biraz ýaqyt salyp kindik qanyńyz tamǵan jerge oraldyńyz. El-jurtyńyz jatyrqap qalǵan joq pa eken? Sizdi qalaı qarsy aldy?
- Sizdiń osy óńirge basshylyqqa kelýińiz álemdegi kúrdeli kezeń – pandemııamen tuspa-tus keldi. Allaǵa shúkir, qazir jaman indettiń beti qaıtqan sııaqty. Oblystaǵy ahýal qalaı bolyp jatyr?
- Jalpy, indetke qatysty oblys aımaǵyndaǵy jaǵdaı turaqtandy. Qazir provızorlyq bólimshede 14 adam (30.09.20 kúngi aqparat boıynsha - red.) em qabyldap jatyr. Ózińiz jaqsy bilesiz, aýrý ýshyqqan tusta aýrýhanalardaǵy júkteme 98 paıyzǵa jetken bolatyn. Árıne, indettiń beti qaıtty eken dep arqany keńge salýǵa bolmaıtynyn jaqsy túsinemiz, sondyqtan biz koronavırýspen kúresýge baǵyttalǵan sharalardy toqtatqan joqpyz.
Qazirgi ýaqytta aımaqtaǵy ottegimen qamtamasyz etý núktelerin alty ese kóbeıtpekpiz. Buryn 228 núkte bolsa, qazir olardyń sany 1300, keıin 1400-ge jetkizýdi kózdep otyrmyz. Oblysymyzdyń medıına mekemelerinde jasandy jeldetý apparattarynyń sany eki esege artty. Jyl sońyna deıin úsh ese kóbeıtemiz degen josparymyz bar. Qajetti qarajat bólindi. Staıonarlar men dárihanalarda dári-dármek qory jetkilikti. Bul rette áleýmettik-kásipkerlik korporaııasy arqyly turaqtandyrý qoryna qajetti qarajat bólinip, 2,5 mln dári-dármek ákelindi. Buǵan qosa, óńirimizde 200 tósekke arnalǵan modýldik ınfekııalyq aýrýhana men osyǵan qosymsha Ǵ.Sultanov atyndaǵy aýrýhana janynan 60 tósek-oryndyq ınfekııalyq klınıka korpýsynyń qurylysy júrip jatyr.
Budan bólek koronavırýstyń ekinshi tolqynyna daıyndyq retinde oblysymyzda vakına egý sharalaryn qyrkúıektiń alǵashqy kúnderinen bastap kettik. Dıspanserlik esepte turǵan adamdarǵa ekpe egilip jatyr. Osy oraıda iri kásiporyndar men mekemeler qyzmetkerlerine óz qarajaty esebinen vakına sala bastady.
Shynynda, bul indet bizge ǵana emes, búkil álemge ońaı bolǵan joq. Dárigerler qaýymyna aýyr boldy. Osyndaı kúrdeli kezeńde jankeshtilik tanytty, derti bar janǵa shıpa izdep, aıanbaı eńbek etti. Óz basym pandemııamen kúreste biraýyzdylyq tanytqan barsha jerlesterime rızashylyǵymdy bildiremin. Biz qıyn kezden óttik. Buryn-sońdy kezdespegen indetpen kúresý kezinde mol tájirıbe jınadyq.
Qaýip seıilgenimen, biz kez kelgen jaǵdaıǵa daıyn bolýymyz kerek. Pandemııa bizge osyny anyq uǵyndyrdy. Budan bólek, óńirdegi medıınanyń osal tustaryn da anyqtap berdi. Máselen, osydan úsh jyl buryn ońtaılandyrý sharalarynyń sátsiz júrgizilýi saldarynan ınfekııalyq qyzmet júıesi basqa aýrýhanalarǵa bólinip tastalǵan eken. Soǵan baılanysty naýqastar oblystyq balalar aýrýhanasy men Ǵ.Sultanov atyndaǵy aýrýhanada emdelip kelgen edi. Saldarynan ınfekııalyq qyzmet sapasy tómendep ketkeni belgili boldy. Biz osy máseleni keshendi túrde sheshýge kirisip kettik.
- Ábilqaıyr Baqtybaıuly, óńirdiń damý dınamıkasy jaıly turǵyndarmen eseptik kezdesýlerden, oblystyq máslıhat depýtattary aldyndaǵy esepterińizden, merzimdi baspasóz betterinen jaqsy bilemiz. Búgingi áńgimemizde rýhanı qundylyqtardy tilge tıek etýge basymdylyq bersek degen nıetimiz bar.
- Osy taqyrypty kótergenińizge rahmet. Men úshin basshy retinde ǵana emes, azamat, áke retinde de óte mańyzdy másele. Rýhanı qundylyqtar indet nemese basqa da kólemdi problemalar aıasynda joǵalyp ketpeýi tıis dep esepteımin. Rýhanı baılyq adamnyń jeke basynan, tárbıesinen, mádenıetinen bastalady. Meniń túsinigimde adam ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamǵa saı azamatty tárbıeleýge tıis. Ata-babamyzdan bizge jetken ulttyq qundylyqty saqtaı bilý – árqaısymyzdyń paryzymyz. Urpaǵymyzǵa osy bir asyl qasıetterdi darytý – táýelsiz elimizdiń baqytty keleshegi úshin jasalatyn jumys.
- Aýyl - bizdiń altyn besigimiz. Aýyl dese, bárimizdiń kóz aldymyzǵa shybyqty at qyp mingen balalyq shaq keledi. Siz úshin bul uǵym neni elestetedi?
- Men aýyl týraly aıtqanda toqtaı almaımyn. Aýyl – meniń týǵan jerim, balalyq shaǵym, meniń mektebim... Bárimiz de sol aýyldan shyqtyq qoı. Men úshin aýylmen tyǵyz baılanysty bir uǵym bar. Ol - eńbek.
Jaz bolsa, maldy óriske qosý, qysta jem-shóbin berý, qudyqtan sý tasý, baqsha egip, shóbin julý, qysqyǵa otyn-sý, jem-azyq daıyndaý degendeı tirlikter ǵoı. Eńbektiń ne ekenin men jeti-segiz jasymnan bastap bildim. Aldymen mektepke barmas buryn, qoradaǵy tirlikti rettep, mal jaıǵaıtynbyz. Sabaq bitken soń da osy sharýa, odan bólek «flıagany» jazda arbaǵa, qysta shanaǵa salyp alyp, sý tasıtynbyz. Bilesiz ǵoı, aýylda sharýa bitpeıdi. Úı tapsyrmasyn úlgermeı, sabaq arasyndaǵy úzilis kezinde oryndaıtynmyn. Balaǵa uqsap oınaýǵa da múmkindik tabatynmyn. Odan soń, keshki mal jaıǵaý jumystary qaıta bastalady emes pe?! Aýylda bolmaǵan adam muny túsinbeıdi. Meniń dostarym balalyq shaǵym týraly osyndaı estelikterimdi estigende qatty tańǵalady. Biraq, Siz meni jaqsy túsinesiz dep oılaımyn. Ata-analarymyz osylaı eńbekpen tárbıeledi. Sodan jaman bolǵan eshkimdi kórmeppiz. Mine, balalyq shaqtyń esteligi osyndaı.
Taǵy bir aıta keterligi, aýyl dese eń aldymen kóz aldyma ájem keledi. Men atamdy kóre almadym. Biraq, atamnyń ornyn joqtatpaı qara shańyraqqa ıe bolǵan, qazaqy tárbıemen sýsyndatqan ájemniń orny men úshin erekshe. Ortasynda bedeldi, dana áıel, asyl áje bola bildi. Búgingideı esimde, ájem únemi: «Adam bolam deseńder, eki qasıetti joǵaltpańdar. Adamgershilik jáne eńbekqorlyq. Osy ekeýi abyroılaryńdy asqaqtatyp, jurt qatarly ómir súrýge jeteleıdi. Qatarlastaryńa syıly bolasyńdar», - dep otyratyn. Endi, mine, ózimiz er jetip, ata-ana atanǵan shaqta balalarymyzǵa sol ájemniń tálim-tárbıesin aıtyp otyramyz. Shamamyz kelgenshe, úlkenderden alǵan tárbıeni urpaǵymyzǵa darytýǵa talpynamyz.
- Ras aıtasyz. Bala kúnimizde oıyn balalary jınalyp alyp, taı minetinbiz. Qulyn kezinen júgen-noqta salýǵa daıyndap, taı úıretkenimiz esimde. Ókinishke oraı, qazir kúnde atqa minetindeı múmkindik joq. Óz basym atqa sońǵy ret byltyr qysta otyrdym. Ol kezde Nur-Sultan qalasynda turatynmyn. Bir demalysta kúnniń aıazyna qaramastan, dosymmen baryp, serýendedik. Bala kúnim esime túsip ketti me, jıyrma gradýstyq sýyqqa qaramaı, eki saǵat ýaqytymdy tabıǵat aıasynda ótkizippin. Atqa miný – men úshin qarapaıym sport qana emes, sharshaǵandy basatyn, rýhty kóterip, jan dúnıeni tazartatyn terapııa. Shynymen, aýyryp júrgen arqam jazylyp ketti.
Jalpy, tórt túlik ishinde jylqy óte sezimtal keledi ǵoı. Ol qoryqqandy sezedi. Jaqsy kórgen adamǵa bas bermeıtin asaýdyń ózi baǵynady. Meniń oıymsha, árbir azamat osy jylqyny baptaý, miný mádenıetin barynsha nasıhattaýy kerek. Bir mezgil ýaqyt taýyp, bala-shaǵamyzdy jylqyǵa jaqyn
qylyp tárbıelesek, utylmasymyz anyq.
- Rasynda da búgin ata-babamyzdan kele jatqan ulttyq qundylyqtarymyzdyń deni saǵymǵa aınaldy. Oǵan, árıne, órkenıettiń áseri tıip jatqany túsinikti. Desek te, «aýyzdy qý shóppen súrte berýge» bolmas. Qoǵamymyz rýhanı jańǵyrý úrdisin keńinen nasıhattaı bastady. Bizdiń aımaqta ulttyq qundylyqtarymyzdyń saqtalý deńgeıi qanshalyqty dep oılaısyz?
- Ulttyq qundylyqty saqtaý, rýhanı jańǵyrý máselesi kún tártibinen túspeýi tıis. Ata-babamyzdan kele jatqan salt-dástúr eshqashan umytylmaǵany abzal. Bul – bizdiń azamattyq boryshymyz, basty mindetimiz. Ýaqyt óter, zaman ózgerer. Al, bizdiń basty baılyǵymyz - ulttyq qundylyǵymyzǵa degen kózqaras máńgilik bolýy shart. Bir ǵana mysal. Bıylǵy jyly oblysymyzda Uly Abaıdyń 175 jyldyǵyna oraı, aıtýly sharalar josparlanǵan edi. Biraq, pandemııaǵa baılanysty olar onlaın túrde júzege asyp jatyr. Budan mereıtoıdyń mańyzdylyǵy tómendemeıdi ǵoı. Karantın de tyıylar, qalypty ómirge oralarmyz. Buıyrtsa, danyshpan babamyzdyń mereıtoıy óz deńgeıinde atalyp óter.
Toı demekshi, rýhanı qundylyqtardyń joǵalmaǵany osy otbasylyq toılardan da belgili ǵoı. Qazir toı kóp, sońǵy kezderi aptanyń basynan bastap kúnde áıteýir bir otbasylyq merekelik shara bolyp jatady. Shildehana, besik toı, súndet toı, tilashar, mereıtoı, úılený men qyz uzatý – osynyń bári atadan balaǵa berilip kele jatqan rýhanı qundylyqtar ǵoı. Tek týǵan-týys, dos-jaran bolǵan soń, bári osyndaı ataýly kúndi dástúr men salttyń maǵynasyna tereń úńilmeı-aq jeńil-jelpi qarap, toılap ketkeni durys emes. Biraq, pandemııa bastalǵaly qazir toı-dýmanǵa tyıym salyndy. El-jurt osy dástúrdi ábden saǵynyp júr. Osy tusta karantınniń bir paıdasy boldy dep esepteımin. Iaǵnı, osy úzilis kezinde halyq dástúr men salttyń mańyzdylyǵy men qadirine erekshe nazar aýdara bastady. Oǵan beıjaı qaraýǵa bolmaıtynyn, ata-babadan qalǵan rýhanı murany barynsha saqtap, jańǵyrtý kerektigin adamdar qazir ábden túsingen sııaqty. Bul - jaqsy nyshan.
Odan bólek, karantın bastalmaı turyp, Júsipbek Aımaýytov atyndaǵy oblystyq qazaq mýzykalyq drama teatrynan Kenjebaı Ahmetov pen Janat Hadjıevtiń «Erte oıandym, oılandym» qoıylymyn tamashaladym. Keremet rýhanı azyq boldy óz basyma! Abaıdyń jastyq shaǵyn sýretteıtin bir epızodtyń osy kúngi mańyzdylyǵyn aıta ketkim kelip otyr. Romandy oqyǵan adamdar biledi. Qalada oqýda bolǵan on úsh jasar bala Abaı eldegi «áńgimelerge» bola jazalanǵan adamdardy kóredi. Ádiletsizdikpen kúresip júrgen onyń dúnıetanymynda úlken silkinis bolǵany belgili. Qysqasy, spektakl túsingen adamǵa oı saldy. Zamannyń ózgergenine qaramastan, bul - búgingi qoǵamnyń da problemasy. Dálelsiz, negizsiz aıtylatyn sóz kóbeıip ketti. Ár sózdiń aıtylar jóni, orny bar ekenin umytpaǵan jón. Sózge saq bolýymyz kerek. Sóz qylyshtan da ótkir. Jahandanýǵa jutylyp ketpeý úshin osyndaı rýhanı qundylyqtardy dáripteıtin sharalardy eshqashan toqtatpaý kerek.
- Álemge tanymal bir saıasatker: «Eger til men mádenıetiń joǵalsa, shekarany asha sal. Báribir neńdi qorǵaısyń? Bul endi seniń eliń emes...», - depti... Kádimgideı oı salatyn qanatty sóz eken.
- Suraǵyńyzdyń túpki oıyn túsindim. Til týraly aıtar bolsaq, qazir tilimizdiń damýyna qatysty az aıtylyp jatqan joq. Durys-aq. Men oblysqa kelgennen keıingi eń alǵashqy ákimdik otyrysynda qaralǵan másele de tilge qatysty boldy. Memlekettik tildi damytý baǵdarlamasynyń júzege asyrylýyn talqyladyq. Osy otyrysta oblys deńgeıinde tilderdi damytýdyń konepııasy qabyldandy. Soǵan saı jumys qolǵa alyndy. Jalpy, tildiń damýy bılik nemese til mamandary ǵana aınalysatyn másele emes, oǵan búkil qoǵam bolyp atsalysý kerek. Bolashaq úshin bárimiz jaýaptymyz. Sol sebepti men, bılik ókili retinde, bul máseleni zııaly qaýym, jastar, BAQ quraldary, ıaǵnı kópshilik bolyp birge qolǵa alsaq, máseleni sheshýdiń jolyn birge qarastyrsaq degen nıettemin. Jumyla kótersek, júk jeńil dep oılaımyn.
- Ábilqaıyr Baqtybaıuly, az-kem áńgime barysynda Sizdiń jeke tulǵalyq qasıetterińizdi de baıqap otyrmyn. Jumysbasty azamat bolǵan soń, ýaqyttyń tapshylyǵy óz áserin tıgizbeı qoımaıtyny túsinikti. Dese de, otbasy-oshaq qasynda ulttyq qundylyqtar týraly aıtyla ma?
- Árıne, men, azamat retinde, eń aldymen ákelik mindetti aldyńǵy orynǵa qoıamyn. Ákim bolý ol – qyzmet. Bala tárbıesine ata-ana jaýapty. Oqyǵan-toqyǵanymyz bar. Ol az bolsa, áke-sheshe men ata-ájeden alǵan tárbıemiz bar degendeı, óz balalaryma únemi «adam bol, adal bol» degendi sanasyna quıyp otyramyn. Ul-qyz dep jiktemeı, bárine birdeı qaraǵym-aq keledi. Biraq, bizde «qyz – qonaq» degen qanatty sóz bar, sondyqtan Dildáma degen kózqarasym aıryqsha jyly.
- Dildá? Halqymyz esim berýge erekshe mán bergen ǵoı. Qyzyńyzdyń atyn kim qoıdy?
- Iá, at berý kezinde kim bolsyn yrymǵa júginetini belgili. Qyzymyzdyń atyn joldasym ekeýimiz aqyldasyp otyryp, ózimiz qoıdyq. Abaı atamyzǵa jar bolýǵa laıyq tulǵanyń esimin erekshe baǵalaıtynmyn. Bir ulymnyń aty – Tarlan. Erjúrek, jigerli, tańdaýly degen maǵynalardy bildiredi. Kenjemiz – Samır. Ol esim de tilmásh, bitimger degen maǵynada qoldanylady.
- Ata-ana úshin bala tárbıesi jaýapty mindet dep óttińiz. Úıdegi usaq-túıek sharýalardy jasap, balǵa-shege ustap degendeı, ákelik ónegeńizdi kórsetetin shyǵarsyz?
- Joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, aýylda ósken balaǵa usaq-túıek jumys qıyndyq týǵyzbaıdy ǵoı. Jóndeý jumystaryn jasaımyn dep ótirik aıtpaı-aq qoıaıyn. Esiktiń tutqasy, sý aǵatyn krandy qalpyna keltirý sııaqty sharýalardy ózim jasaı beremin. Balǵa-shege ustaýǵa ábden jattyqqanbyz. Al, endi jumys kúrdeli bolyp jatsa, sol saladaǵy óz isiniń sheberlerine júginetinimiz ras. Men jumysta ákim shyǵarmyn, al úıde ákemin, sondyqtan basty mindetim – ákelik paryzymdy oryndaý.
- Ýaqyt taýyp, shynaıy suhbat bergenińizge raqmet. Maqsat-murattaryńyz oryndala bersin.
- Mazmundy da maǵynaly suhbatqa shaqyrǵanyńyz úshin Sizge de raqmet.
