Qydyrbek Rysbek. Qazaq boksynyń atasy

1937 jyldyń mamyrynda Qazaq SSR-inde tuńǵysh ret bokstan Almaty qalasynyń birinshiligi 8 salmaq kategorııasy boıynsha ótedi. Oǵan 3 sport qoǵamynan 50 boksshy qatysady. Almaty kıno tehnıkýmyn jańa ǵana bitirgen, bokspen aınalysqanyna 5 jyl bolǵan, onyń 3 jylyn sekııa basqarýǵa arnaǵan 20 jasar Shoqyr - aınalymdaǵy eki kezdesýinde jáne fınaldaǵy birinshi oryn úshin taıtalastyń barlyǵynda qarsylastaryn nokaýtqa jiberedi.

1975 jyldyń aqpanynda Almaty dene tárbıesi ınstıtýtynyń konferen-zalynda Uly Otan soǵysyna qatysqan, Qazaqstan boıynsha bokstan tuńǵysh SSSR sport sheberi atanǵan Shoqyr BÓLTEKULYMEN stýdentterdiń, qala jurtshylyǵynyń kezdesýi ótti. Ózimniń soǵan qatysqan 300-den astam adamnyń biri bolǵanyma ómir boıy rızamyn. Ol kisi áńgimeni júıeleýmen túsinikti etip jaqsy aıtady eken. Meni tań qaldyrǵany – adamdardyń atttaryn, tekterin, qyzmet-shenderin, ondaǵan jyl burynǵy oqıǵalardy kúnimen baıandaıtyny.

- 1942 jyldyń 8-qańtarynan 20-sáýirge deıin men quramynda soǵysqan Batys maıdan áskerleri (qolbasshymyz armııa generaly G.K.Jýkov) Moskvadan bar bolǵany 250 shaqyrym jerdegi Rjev qalasyn ala almaı, shabýyldaýyn toqtatyp úzilis aldy. Avgýstyń 26-da Jýkovty general-polkovnık I.S.Konev aýystyrdy.

Maıdanda ara-tura sporttyń keıbir túrlerinen jarystar ótkizilip turǵanyn kópshilik bilmeıtin tárizdi. Mysaly dıvızııa saıası bóliminde sport jáne dene tárbıesi jóninde nusqaýshy bar-dy. Ár armııa janynda sport klýby jumys istedi. Men maıdanda 31-armııa áskerı sovetine tikeleı baǵynatyn rezervtik gaýbıalyq artıllerııa polkynda boldym. 1942 jyldyń qańtary aıaǵyna taman dıvızıonymnyń komıssary:

-Sen boksshy kórinesiń, razrıadyń qandaı, jetistik-kórsetkishterińdi aıt!, - dedi.

-Birinshi razrıadym bar, áskerge deıin Almaty qalasynyń, oblysynyń chempıony boldym, áskerde okrýg birinshiliginde 2 oryn aldym, - dedim. Komıssar qýanǵanynan qolymdy qaıtadan alyp, arqamnan qaǵyp:

-Erteń tańerteń osynda (dıvızıon shtaby) kel, sosyn polk shtabyna baramyz, - dedi.

Aıtqanyndaı kelesi kúni meni polk komıssary Lazarevke ertip bardy. Vasılıı Zaharovıch bizdiń polkke kelgenine deıin 40-shy armııanyń saıası bóliminde aǵa nusqaýshylyqty atqarǵan sypaıy adam eken. Qyzyl Armııa qurylǵanynyń 24 jyldyǵyna oraı Batys maıdany áskerı soveti sporttyń birneshe túrinen armııalar arasynda maıdan birinshiligin ótkizýdi josparlapty. Oǵan deıin maıdan quramyndaǵy 12 armııa óz birinshilikterin ótkizip, komandalaryn jasaqtaıdy eken. Bizdiń polktan razıadty eki boksshy tabylyppyz. Ýkraın jigiti ekeýimiz 3-4 kún birlesip jattyqqasyn armııa shtabyna jiberildik. Dıvızııalardan, brıgadalardan, derbes polktardan 16 boksshy jınalyp, 4 topqa bólindik te, fınalǵa joldama beretin toptyń jeńimpazyn sarapqa saldyq. Bylǵary qolǵap 4 par ǵana bolǵandyqtan ár topqa bir pardan berilgen. Kezektesip kıemiz. Bárimiz de qaraıyp qalǵan ekenbiz, bastapqyda olqylyqtarymyz á degennen baıqaldy. Úsh qarsylasymdy aıqyn basymdylyqpen jeńip, fınalǵa shyqtym. Salmaq kategorııasynsyz, absolıýttik túrde kúsh synastyq. Fınalda da úsh adammen qolǵap túıistirip, bárin tize búktirdim, ekeýi nokaýtqa ketti.

Eki kúnnen keıin qanattas Kalının maıdany quramyndaǵy 4-armııa quramasymen joldastyq kezdesý ótkizdik. Eki jaqtan bes-besten boksshy qoıyldy. Men 31-armııa komandasynyń 1 nómirli kapıtanyna qoıyldym. O, ǵajap! Analardyń kapıtany – SSSR chempıonatynyń 3 dúrkin qola júldegeri (1937, 1938, 1940-jyldardyń - J.D), sport sheberi Fedor Klımov! Onyń sonymen qatar Búkilodaqtyq «Spartak» qoǵamynyń 5-6 altyn medalin ıelengeninen habardarmyn. Biz alańǵa besinshi jup bolyp shyqtyq. Buǵan deıingi esep – 2:2.

Árqaısysy 5 mınýttan 3 raýnd taǵaıyndaldy. Klımov menen 12 jas úlken de, 15 keli jeńil. Soqqymnyń aýyr ekenin sezgen tárizdi, qashyp júrip urys saldy. Jyldam. Aldyńǵy eki raýndta judyryǵymdy daryta almaı yzaǵa býlyqtym. Úshinshi raýndtyń bir mınýty ótkennen keıin ol ózgerip sala berdi. Qımyly baıaýlap, aıaǵynyń prýjınasha oınaqshýy basylyp, sharshaǵandyq syńaı tanytty. Odaqqa tanymal ákki sport sheberi, múmkin meni aldap júrýi múmkinin eseptep, jarty mınýt boıyna tym taqalmaı, saqtyqpen qımyldadym. Ol endi muryndy qoıyp, aýzymen demalýǵa kóshkende – shynymyn sharshaǵanyn anyq baıqadym da, jaspyn ǵoı, demimdi ishime molynan tartyp alyp, qos qolymmen serııalaǵan qımyldar jasap edim, azýly qarsylasymnyń keremet qorǵanysy ashyla ketti! Taǵy aýa jınap, osymdy ekinshi ret qaıtalaǵanymda – Klımov qasha almaı kilt turǵanynan, tizesimen jer tirep otyra qaldy. Nokdaýn! Tóreshi sozǵylaýmen ondy sanaǵanynda – qarsylasym aıqasty jalǵastyrýǵa daıyn ekenin bildirdi. Men ony taǵy tópeleı urýmen qýalaı jóneldim. Osy kezde tóreshi kezdesý aıaqtalǵanyn jarııa etti. Rıng syrtyndaǵy úsh tóreshiniń ekeýi jeńisti Klımovqa berdi. Biraq men esh ókinbedim, SSSR chempıonatynyń 3 márte qola júldegerimen qolǵap túıistirgenimdi baqytym sanadym.

Kezdesýden keıin ol menimen ońasha sóılesip, soqqymnyń aýyrlyǵyn moıyndap, «soǵystan tiri shyqsaq kezdesermiz, boksty tastama, sport sheberi atanasyń, qalasań – jattyqtyrýshyń bolaıyn, tehnıka boıynsha kóp eńbektenýiń kerek» dep, hosh aıtysty.

Maıdan birinshiligi maǵan jumbaq sebeptermen 23 aqpanda ótpeı, 1-shi mamyrǵa qaldyryldy. 20 sáýirde búkil Batys maıdan boıynsha soǵys qımyldary toqtatylǵanyn estip edik, 3 kúnnen keıin armııa shtabyna shaqyryldym. Birneshe aǵa ofıermen kezdeskennen keıin, armııa saıası bólimi bastyǵynyń orynbasary polktyq komıssar (polkovnık – J.D.) Ivanov Ivan Fılıppovıch qabyldady. Bul – qatardaǵy jaýynger men úshin úlken laýazym ıesi edi. Ivanov 1-2-mamyrda bokstan maıdan birinshiligi ótetinin aıtyp, soǵan 31 armııa atynan eki adam qatynasatynymyzdy, negizgi úmit maǵan júkteletetinin, ıaǵnı 12 armııanyń 24 ókili arasynan úzdik tórttikke iligýime tilektestigin bildirdi. Sondyqtan jattyǵýǵa birden kirisýdi mindettedi.

28 sáýirde Moskvanyń batys jaq shetine ornalasqan maıdan shtabyna kelip jettik. Jarys bir mezgilde 4 mekteptiń sport zaldarynda salmaqqa bólinbesten absolıýttik túrde ótip jatty. 8 topqa úsh-úshten bólindik. 43-shi jáne 61-shi armııalardyń ókilderin qınalmaı utyp, segizdikke iliktim.

RSFSR-diń 4 dúrkin chempıony, Odaq chempıonatynyń 2 ret qola medalin alǵan Nıkolaı Karev, SSSR birinshilikterinde 1939-jyly kúmis, 1934 jyly altyn, 1940 jyly qola medal alǵan Vıktor Stepanov, Sovet Odaǵynyń 1940 jylǵy chemıony Nıkolaı Belıaev, RSFSR-diń 5 márte chempıony Evgenıı Kıreev, Odaqtyń 1938-jylǵy 73 kelige deıingi jeńimpazy, Ázirbaıjan SSR-iniń 3 márte chempıony Nıkolaı Kıtasov. Jarys afıshasynyń sánin keltirip, kórermenderdi yntyq qylǵan bul bes myqty túgelimen segizdikke shyqqan edi. Fınaldyq tórttikke joldama úshin tórt jup bir retten kezdesedi. Osy beseýdiń birimen aıqasatynym aıqyn edi. Kimmen? Osy oı meni mazalaı berdi. Tórttikke iligýime tilek bildirgen polkovoı komıssar Ivanov beınesi kóz aldyma kele beredi. Aqyry kim ekeni jarııalandy. 3 tank armııasynyń ókili, tank komandıri, kishi leıtenant Nıkolaı Kıtasov. SSSR chempıonatynyń 1936 jylǵy qola medalin alsa, 1938-jyly altynyn alǵan. Salmaǵymyz shamalas, 30-da, ıaǵnı 4 jasqa úlkendigi, sport sheberi degen ataǵy bar.

Ol á degennen shabýylǵa shyqty. Eń bolmaǵanda respýblıkadan júldeli oryn almaǵan, 1 razrıadty meni mensinbeı, tankishe tapap ótpek oıyn seze qoıdym da, birinshi raýnd boıyna shegine berdim. Maqsatym birden nokdaýn, ne nokaýt almaý men sharshatý. Ekinshi raýnd ta solaı ótti. Anda-sanda qarsy shabýyl jasaımyn da, qashqaqtaımyn. Sońǵy raýnd. Kıtasov óziniń jeńiske jetkenine senip qalǵan tárizdi, endi meni uryp qulatý úshin judyryǵyn aıamastan ońdy-soldy silteı berdi. Sekýndantyma bir jarym mınýt qalǵanyn sezdirýdi aıtqanmyn, ol óz belgisin bergen boıda, Kıtasov úshin kútpegen jaı – tankterdi atqylaǵan zeńbirekshimin ǵoı, serııaly soqqylarymdy bastap kelip jiberdim. Eki «snarıadym» - «tank bashnıasynyń» qos samaıyna tıgende – qarsylasymynyń úlken kózderi odan saıyn keńip, alań-qulań etti. Maǵan keregi osy, ekinshi serııam da sátti boldy. Buryshqa tyǵylǵan qaHarly qarsylasym júrelep qaldy da, nokdaýn ashyldy. Zal toly áskerıler qol soǵyp, shýlap qoıa berdi. Sport bolsa da efreıtordyń - ofıerdi, 1 razrıadtynyń - sport sheberin uryp qulatqany jaqsy emes. Kıtasov tóreshi saýsaqtaryn túgel búgip bitirmesten alǵa tura umtyldy. Men sheginbesten qarsy tura qaldym da, bir soqqysyn qaǵyp jiberip, ashylyp ketken kókiregine oń judyryǵymmen bar kúshimdi sala qatty urdym. Ol aıaǵyn aspanǵa erbeńdetken kúıde akrobattarsha qulap tústi. Kórermenderge qyzyq kerek, qulaǵymdy tundyra aıqaıǵa, ysqyryqqa basty. Kıtasov turmaqshy bolyp, basyn kótergenimen, qaıtadan sylq etti. Jeńis! Seneıtin be, senbeıin be, SSSR chempıony atanǵandy nokaýtpen jeńgenime?!

Jartylaı fınalǵa esimi beımálim bir qazaq - menimen birge, SSSR chempıony tuǵyrynan áli túspegen N.Belıaevty utqan eks-chempıon V.Stepanov jáne ataqtary Sovet Odaǵyna tanylǵan N.Karev, E.Kıreev shyqty.

Shynymdy aıtaıyn, aqtyq syn – fınalǵa shyǵýǵa úmittengen joqpyn. Sonda da ishteı Stepanovpen qolǵap túıistirmeýimdi tiledim. Ol tilegim oryndalmady. Nokdaýn almastan upaımen utylǵanyma qýandym. 3 oryn úshin Kıreevpen judyryqtasýym - meniń paıdama sheshildi. Batys maıdanynyń 1942 jylǵy absolıýttik chempıony ataǵyn Vıktor Stepanov - N.Karevti ekinshi raýndtyń ortasynda nokaýtqa jiberýmen ıelendi.

Jartylaı fınal men fınaldyq kezdesýlerdi kórýge maıdan men onyń quramyndaǵy armııalar basshylary qatysty. 1 oryn alǵan V.Stepanovqa dıplom men kýbokty maıdan qolbasshysy, sol kezde Sovet Odaǵynyń Batyry, armııa generaly Jýkov tapsyrsa, 2-shi jáne 3 oryndardaǵy N.Karev pen meni – maıdan áskerı sovetiniń múshesi Býlganın men maıdan shtabynyń bastyǵy general Golýshkevıch marapattady.

Maıdan artıllerııasynyń qolbasshysy general-leıtenant Ivan Pavlovıch Kamera meni zeńbirekshi retinde óz kabınetine shaqyryp shaı berdi. 31-armııa áskerı sovetiniń múshesi brıgadalyq komıssar Rýsskıh, osy armııa shtabynyń bastyǵy polkovnık (bir aptadan keıin general-maıordy aldy) Glýzdovskıı dastarhandas boldy.

Sol túni sharshaǵanymdy umytyp, tańǵa deıin kirpigimdi ilindire almadym. Myna jarys beıne 1942 jyldyń SSSR chempıonaty tárizdenip ketti. Ómirimde alyp memleket - Sovet Odaǵynyń eki chempıonymen judyryqtasam dep oılap pa edim?.. Soǵysqa deıingi Odaq birinshilikterinde qazaq túgili, bir qazaqstandyq medal alyp kórgen emes. Qazaqtan tipti olarǵa qatysqan boksshy joq...

J.Dospanovtyń anyqtamasy

SSSR chempıonattarynyń 3 dúrkin qola júldegeri Fedor Klımov – Shoqyr aǵamyzben boksteskeninen keıin araǵa eki apta salyp, 1942 jyldyń 13-aqpanynda Smolensk oblysy aýmaǵynda qaza tapqan.

20 jasynda 1934 jyly SSSR chempıony atanǵan Vıktor Stepanov soǵysta aǵa leıtenant shenin alady. Ol Batys maıdan jeńimpazy atanǵanynan keıin 1943, 1944 jyldary Jumysshy-Sharýa Qyzyl Armııasynyń chempıony bolady, araǵa 3 jyl úzilis salyp ótkizilgen 1944 jylǵy SSSR chempıonatynda ekinshi ret altyn medaldy ıelenedi. Ol 133 ret jeńiske jetkeninde, 30 qarsylasyn nokaýtqa jibergen. Ómirden 1970 jyly ozǵan.

SSSR chempıonatynyń 2 márte kúmis júldegeri (1933, 1937) serjant Evgenıı Kıreev 1942 jyldyń 1-jeltoqsanynda aýyr jaralanýdan kóz jumady.

Leıtenant Nıkolaı Karev maıdannan aman shyǵyp, 1946 jyly RSFSR-diń 5-shi ret chempıony atanady. 1964 jyly dúnıe salǵan.

Sovet Odaǵynyń 1938 jylǵy chempıony Nıkolaı Kıtasov soǵysty tank rotasynyń komandıri, aǵa leıtenant bolyp aıaqtaıdy. 1-shi dárejeli «Otan soǵysy» ordenin omyraýyna taǵady (2.04.1945). Sh.Bóltekulynan nokaýtpen utylǵanynyń saldary shyǵar, maıdannan oralǵasyn boks qolǵabyn qaıta kımeıdi.

Aýyr salmaqta (81 keliden joǵary) 1940 jylǵy SSSR chempıony lenıngradtyq Nıkolaı Belıaev maıdanda serjant shenimen avtomatshylar bólimshesiniń komandırin atqaryp júrip 1942 jyldyń qazanyndaǵy shaıqasta habarsyz joǵalady.

1942-jyldyń 4 tamyzynda bizdiń artıllerııalyq polktyń quramyndaǵy batareıanyń men bar 2 vzvodyna Kalının oblysynyń Zýbovsk aýdany aýmaǵyndaǵy Snovıdovo derevnıasyna 3 kúnnen beri shabýyl jasaýshy, biraq ony ala almaı jatyrǵan jaıaý áskerlerge kómek berý júkteldi. Derevnıanyń ózi men mańyna fashıster myqty bekinipti. Zeńbirekterden, mınometterden, stanokty pýlemetterden atqylap, qyzyláskerlerdi jarty shaqyrymnan árige jaqyndatpaı jerge japsyryp tastaǵan. Derevnıanyń bergi shetine 3 DZOT jasaqtalypty, pýlemetter solardan oqtaryn tógýde. 3-4 jaýynger jaqyndap, granata laqtyrmaqshy bolǵan, biraq olardyń barlyǵy da orta jolda nysanaǵa ilinip, kóz aldymyzda jan tapsyrdy.

Vzvodymnyń komandıri qaraǵandylyq qazaq jigit, kishi leıtenant Fazyl Hamıtov zeńbiregimdi barynsha qarsylasqa jaqyndatyp, sol ajal oǵyn jaýdyrýshy 3 núkteni joıýǵa buıryq berdi. Meniń basqarýymdaǵy zeńbirek 76 mıllımetrlik bolatyn. Onymen dál tıgizgende tankti qıratýǵa, DZOT-ty buzýǵa bolady.

Sodan zeńbiregimizdi mınometten atqylaý astynda áýpirimmen alǵa shyǵardyq. Raschet músheleriniń ekeýinen aıryldyq, biri - basyna tıgen mına jaryqshaǵynan birden o dúnıege attansa, ekinshisiniń oń qoly kúl-parsha bolyp, medsanbatqa ketti. Qalǵanymyz zeńbirek qalqany tasasynda barymyzsha saq qımyldaýmen jaýdyń kórinip turǵan DZOT-taryna snarıadtarymyzdy jedeldetip jiberýmen boldyq. Aqyry, 30-40 mınýt ishinde 3 DZOT-ty talqandap, jaıaý áskerdiń shabýylǵa shyǵýyna jaǵdaı jasap berdik. Zeńbirektegi úsheýimiz túgelimizben «Jaýyngerlik eńbegi úshin» medalimen marapattaldyq.

J.Dospanovtyń anyqtamasy

1221-derbes gaýbıalyq artıllerııa polky quramyndaǵy zeńbirek vzvodynyń komandıri Fazyl Hamıtov 1918-jyly Qaraǵandy oblysynyń Ýlıanovsk aýdanynda týǵan. Qyzyl Armııaǵa Shoqyr Bóltekulymen birge – 1939 jyldyń qazanynda Almaty qalasynyń Frýnze aýdandyq áskerı komıssarıatynan attanǵan.

2 márte 2-dárejeli «Otan soǵysy» (9.07.1944, 1.08.1986), 2 ret «Qyzyl Juldyz» (16.08.1943, 18.11.1944) ordenderimen, «Ójettigi úshin» (13.08.1942), «Moskvany qorǵaǵany úshin» (1.05.1944) medaldarymen marapattalǵan.

Soǵysty aǵa leıtenant shenimen aıaqtaǵan.

Zaldan bir adam:

-Shoqyr aǵa, sizdi «soǵysta 4 nemis soldatyn qarýsyz uryp jyǵyp, tutqyn etken» degen sózdi estigenmin, sonyń aqıqat, ne jańsaq ekenin ózińizden bilgim keledi? - dedi.

-Iá, ol bolǵan oqıǵa. Tek tutqyndap ákelgenim - tórteý emes, úsheý. Shoqań áńgimesin odan ári jalǵastardy.

-1942-jyldyń tamyzy aıaǵynda Jýkov Moskvaǵa Joǵarǵy Bas Qolbasshynyń stavkasyna alyndy da, onyń ornyna Batys maıdannyń qolbasshysy bolyp general-polkovnık Konev keldi. 9 qyrkúıekte bizdiń maıdan áskerleri Kalının oblysynyń Rjev qalasyna shabýyldy bastap ketti. Aıdyń orta sheninde polkymyz shabýyldaýshy bólimder qatarynda qala irgesine jetti. Jaqsy qorǵanys qurǵan jaý qasarysyp, qalaǵa kirgizbeı qoıdy. Eki jaqtyń adam jáne qarý shyǵyndary óte kóp boldy. 20-sy kúni polk komandıri podpolkovnık Nıkıtın kelip, dıvızıonymyzdy sapqa turǵyzdy da qalaǵa kirý úshin 2-gvardııalyq moto-atqyshtar dıvızııasynyń derbes avtomatshylar batalony jaýyngerleri tym az bolǵandyqtan, bizdiń artpolktan avtomatty jaqsy atatyndardan bir rotany ýaqytsha jasaqtap berý kerektigin, soǵan óz erikterimen barǵysy keletinderdiń úsh adym alǵa shyǵýlaryn ótindi. Men birden atyp shyqqanymda vzvodymnyń komandıri Fazyl baýyrym «nege bara jatyrsyń?» syńaımen qarap qalǵanynda - janarymyz túıisip qaldy. Eriktiler bólek bir rota qurap, sol kúni jáne ertesine jattyǵýlar jasadyq.

22-siniń tańynda bizdiń avtomatshylar batalony 2 gvardııalyq moto-atqyshtar dıvızııasynyń tankilerine erip, qalanyń soltústik-shyǵys shetine jete bergenimizde – tankterdiń jartysynan kóbi órtenip, ne shynjyr tabandary sógilip, odan ári jyljı almaı jolda qaldy da, 7-8 ǵana tanktyń artyna 300-deı avtomatshy tyǵylyp, túske taman Rjevke kirdik. Qalaǵa deıin-aq dúnıe astań-kesteń bolǵan. Jaý oǵynyń qarsha boraǵany – «attyly borandy» elestetedi. Ol boranda deneńe qar uryp, jarmassa, myna «boranda» qorǵasyn oq qadalady, ne tesip ótedi...

Qala ishindegi urystyń qatty júrgeni sonshalyq, jarty saǵat ishinde tankterimizdiń bireýi aman qalmady, túgelimen joıyldy. Avtomatshylar sol tórt rotamyzdy saqtaýmen qalaishilik kartany baǵdar etip, 4 kvartaldy fashısterden tazartýǵa kiristik. Ornymyzdan qozǵala bergenimizde batalon komıssary rotany toqtatyp, sapqa turǵyzdy da dıvızııa komandıri men komıssarynyń kishi serjant Bóltekovty rota komıssary etip taǵaıyndaǵany týraly buıryǵyn pash etti. Maǵan deıingi rota komıssary qalaǵa jetpesten oqqa ushqan edi. Kvartaldardyǵy ár úı, ár páter úshin shaıqas qoıý qarańǵylyq túskenshe sozyldy.

23-qyrkúıekte Kún shyǵysymen kvartaldardy jaýdan tazartýǵa taǵy kiristik. Úsh qabatty bir úıdiń ortańǵy qabatynda qasymdaǵy eki jaýyngerimmen urys salyp júrgenimde ekeýi de qaza boldy. Qaralmaǵany 2-3 páter, jalǵyz bolsam da solardy súzip shyqpaqshy boldym. Birinshisinen eshkim kórinbedi, esigi joq ekinshisine kire bergenimde oq atyldy da, urysqa kirisip kettim. Tynyshtyq ornaǵasyn bólmelelerdi jaılap qarap shyqtym, eki frı ólip jatyr. Endi sońǵy páterge bas suqtym. Dálizden ishke óte bergenimde tórt fashıst aldymnan shyǵa keldi! Men olardan buryn kezenýdegi avtomatymnyń shúrippesin basyp qalyp edim, atylmady. Taǵy bastym – oǵy taýsylǵan! Olar masaırap, bir-birimen jyrqyldasyp, qolymdy kóterýge ymdady. Men avtomatymdy jerge qoıdym da, arqamdy esik jaqtaýyna tirep, qoldarymdy joǵary kóterdim. Olar avtomattaryn arttaryna yǵystyryp meni tintýge taqala bergenderinde, qos judyryǵymdy bet-jaqtaryna jan dármenmen eki-ekiden qatty siltep úlgerdim. Eki-aq sekýnd ishinde tórteýi murttaı ushty. Dereý tórt avtomat pen uzyn sapty granatalaryn jınap aldym da, 3-4 qadam keıindep, tehnıkýmda oqyǵan nemis tilin paıdaǵa asyryp: «Zý stellen sık!» dep aıqaıladym. Analar súıretilip tura bergenderinde: «Arme nah oben!» dep jáne aqyrdym. Bireýi eńkeıe bergeninde qysqa qonyshty etiginen pyshaq sabyn baıqap qaldym da, ózderiniń «shmaısserinen» atyp jibergenimde – betimen edendi súze sulady. Záreleri ushqan qalǵandaryn qoısha aıdap tómenge tústim.

Tústen keıin arttaǵy áskerler kelip jetti. Sol kúnniń keshinde aýyr jaralanyp, esim kiresili-shyǵasyly jaǵdaıdaǵy meni gospıtalge jóneltti. Bul meniń sońǵy shaıqasym eken. 9 aı gospıtalde jatyp emdelgenimnen keıin, áskerge jaramsyzdyǵyma baılanysty elge qaıtaryldym.

J.Dospanovtyń anyqtamasy

1942 jyldyń tamyzynda 1221 derbes gaýbıaly artıllerııa polky 31 armııadan 30 armııaǵa beriledi. Al, Sh.Bóltekuly 20-23 qyrkúıekte erikti retinde osy armııa 2-shi gvardııalyq atqyshtar dıvızııasynyń derbes avtomatshylar batalony quramynda Rjev qalasyn alýǵa qatysqanynda ony rota komıssaryna taǵaıyndaǵan general-maıor P.G.Chanchıbadze (1901-1950) Uly Otan soǵysyn 120 atqyshtar polkynyń komandıri, polkovnık shenimen bastaǵanynan Ekinshi dúnıejúzilik soǵysty 2 gvardııalyq armııanyń qolbasshysy, general-polkovnık, Sovet Odaǵynyń Batyry bolyp aıaqtaıdy.

Ol kezde Bóltekov bolǵan Shoqyrdy 31 armııa qolbasshysy, Sovet Odaǵynyń Batyry (1940), general-leıtenant D.D.Lelıýshenko men armııa áskerı sovetiniń múshesi dıvızıondyq komıssar Doronınniń 1942-jyldyń 12 qarashasynda «Jaýyngerlik Qyzyl Tý» ordenine usynǵany qoldaý taýyp, 25-jeltoqsanda osy joǵary ordenmen marapattalady. Biraq orden ıesine tapsyrylmastan qalady. Gospıtaldan múgedek bolyp 1943 jyly Almatyǵa oralǵan qazaq batyry sol jyly famılııasyn Bóltekulyna aýystyrady.

1984 jyly, Uly Otan soǵysynyń jeńispen aıaqtalǵanynyń 40 jyldyǵy qarsańynda Shoqyr Bóltekulyn Almaty qalalyq áskerı komıssarıatyna shaqyryp, onymen sóılesken komıssardyń orys ultty orynbasary: «Siz soǵysta Býltekov degen famılııada bolypsyz, ereje boıynsha «Otan soǵysy» ordenine usynýymyz úshin sol famılııany tezdetip qaıta alyńyz, átpese qur qalasyz» deıdi. Sonda Shoqyr aǵamyz: «Siz ne dep otyrsyz, bir orden alý úshin ómirlik famılııamdy ózgerte almaımyn» dep kesip aıtady.

Baýyrjan Momyshulynyń: «Almatyda eki qazaq turamyz. Biri - men, ekinshisi – Shoqyr» degen sózi halyq arasyna lezde tarap ketken.

Shoqyr Bóltekuly densaýlyǵyn túzegesin, 1945 jyly boks qolǵabyn qaıta kıip, jattyǵýyn bastaıdy. 1946 jyly bokstan Qazaq SSR-iniń birinshi chempıonaty ótkizilgende – sonyń tuńǵysh absolıýttik jeńimpazy atanady. Bul ataqty taǵy eki jyl qatarynan ózinde saqtap qalady. Sol 1946-jyldyń kúzinde Moskvada iri halyqaralyq týrnır ótkende soǵan ómirinde birinshi ret qatysqan Sh.Bóltekuly 81 kelige deıingi salmaqta rıngke 4 ret shyǵyp, barlyǵynda qarsylastaryn aıqyn basymdylyqpen tize búktiredi. Olardyń ishinde SSSR-diń 1945 jylǵy chempıony, 1944 jáne 1946 jyldardaǵy kúmis júldegeri Levon Gýdýshaýrı da bar edi. Gýdýshaýrı tanymal emes qazaqtan jeńilisine namystanyp, dereý jattyqtyrýshylyqqa aýysyp ketedi. Bóltekuly 1946-1960 jyldary respýblıka qurama komandasynyń aǵa jattyqtyrýshysyn atqarǵanynda - sol quramaǵa qazaq jigitteriniń enýine eńbektenip, kúsh salady. Alǵashqy nátıje – 1947 jylǵy Sovet Odaǵy birinshiliginde 51 kelige deıingi salmaqta Mahmut Omarov qola medaldy ıelenedi. Osy chempıonatqa jattyqtyrýshylyǵymen qatar sportshy retinde ózi de qatysady. Birinshi orta salmaqta ol 1945 jylǵy SSSR chempıonatynyń qola júldegeri G.Kaıdi (Donek), 1946 jyldyń birinshiliginde qol medaldy moınyna taqqan G.Stepanovty (Moskva) utyp jartylaı fınalǵa shyqqanynda - aldyńǵy jylǵy Odaq chempıony moskvalyq A.Stepanovqa utylyp, qola medal úshin tartysta sońǵy raýndta A.Pıchýgınge (Lenıngrad) esesin jiberip alyp, 16 boksshy arasynan qurmetti 4 oryndy ıelenedi. Osy jerde aıtý kerek, G.Stepanov óte namysty eken – bizdiń Bóltekulynan jeńilis tapqannan keıin, 1948, 1949 jyldary SSSR chempıony atansa, jáne 2 ret fınalǵa shyǵyp (1950, 1951) kúmis medaldy oljalady.

Osylaısha Shoqyr aǵamyz soǵysta júrip Sovet Odaǵynyń mańdaı aldy-medaldy boksshylaryn tize búktirse, 5 jyldan keıin sonysyn taǵy qaıtalap, 1947-jyldyń aıaǵynda Qazaqstan tarıhynda birinshi bolyp bokstan SSSR sport sheberi atandy. Bul ataqty 1960-jylǵa deıin alý – óte qıyn bolǵanyn myna kórsetkish dáleldep beredi.

Qazaq SSR-i boıynsha SSSR sport sheberi ataǵyn aldymen alǵan 10 boksshy:

1.Bóltekuly Sh. (1946 j. halyqaralyq týrnırdiń jeńimpazy, 1947-j. SSSR chempıonatynda – 4-shi oryn) – 1947;

2.Rojkov G. (1953 j. SSSR chempıonatynyń kúmis júldegeri) – 1953;

3.Ivanov I. (SSSR chempıonattarynda kúmis - 1954, qola - 1957) – 1954;

4.Omarov M. (1953 j. halyqaralyq týrnırdiń jeńimpazy, SSSR chempıonattarynda kúmis -1959, qola -1947, 1957, II SSSR halyqtary spartakıadasynyń kúmis júldegeri, 1959) – 1954;

5.Kadetov A. (1953 j. halyqaralyq týrnırdiń jeńimpazy) – 1954;

6.Karımov V. (1954 j. halyqaralyq týrnırdiń jeńimpazy, I SSSR halyqtary spartakıadasynyń jáne SSSR chempıonatynyń qola júldegeri, 1956 j., SSSR chempıony - 1960) – 1954;

7.Tychının B. (1954 j. halyqaralyq týrnırdiń jeńimpazy) – 1954;

8.Haırýtdınov M. (1955 j. halyqaralyq týrnırdiń jeńimpazy) – 1956;

9.Gıldın I. (1955 j. halyqaralyq týrnırdiń jeńimpazy) – 1956;

10.Nurmahanov Á. (1956 j.halyqaralyq týrnırdiń jeńimpazy, SSSR chempıonattarynda kúmis – 1957, qola - 1959, II-SSSR halyqtary spartakıadasynyń qola júldegeri, 1959) – 1956.

Sh.Bóltekuly 800-ge tarta razrıadty boksshylar daıyndaǵan. Olardyń 100-den astamy - SSSR chempıonattarynyń, SSSR halyqtary spartakıadalarynyń, iri halyqaralyq týrnırlerdiń, sport qoǵamdary odaqtyq jáne respýblıkalyq birinshilikteriniń júldegerleri

Shoqyr aǵamyzdyń boksta salǵan sara jolyna túsken tek qazaq ulttylardan Olımpıadalyq oıyndardyń 5 jeńimpazy (B.Sattarhanov, E.Ybyraıymov, B.Artaev, B.Sársekbaev, S.Sápıev), álemniń 7 chempıony (S.Sápıev – 2 márte, B.Jumadilov, E.Jańabergenov, B.Jaqypov, S.Aqshalov, D.Eleýsinov, J.Álimhanuly), álem kýbogynyń 2 dúrkin ıegeri S.Qonaqbaev, álem kýbogynyń taǵy bir ıegeri A.Topaev, Azııa, Afrıka, Latyn Amerıkasy oıyndarynyń chempıony Á.Nurmahanov, osy básekelerdiń ondaǵan júldegerleri, Eýropa, Azııa chempıondary shyqqandary zor maqtanysh.

Qazaq SSR-iniń eńbegi sińgen jattyqtyrýshysy Shoqyr BÓLTEKULY – Kıev kórkemsýret akademısynda oqyǵan, Qazaq memlekettik dene tárbıesi ınstıtýtyn bitirgen. «Qazaqfılm» kınostýdııasynda sýretshilikti de atqarǵan. 1994 jyldyń 6-sáýirinde Almaty qalasynda ómirden ozdy.

Zaıyby Nursulý Elýbaıqyzy TAPALOVA 1923-jyldyń 13 qyrkúıeginde Aqtóbe oblysynyń Oıyl aýdanynda týǵan. Qazaqtyń tuńǵysh balerınasy. Qazaq mýzykalyq teatry janyndaǵy stýdııada oqyǵan (1936-1939). Qazaq akademııalyq opera jáne balet teatryna balet bıshisi bolyp 1936-jyly, 13 jasynda qabyldanǵan. Qazaq SSR-iniń eńbegi sińgen artısi ataǵyn 24 jasynda – 1947 jyly alǵan. «Qurmet belgisi» ordeniniń ıegeri (1957). Almaty qalalyq sovetiniń depýtaty (1947-1949). Qazaqtyń tuńǵysh áskerı ushqyshy, kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Hıýaz DOSPANOVANYŃ uzaq jyldar eń jaqyn qurby-qurdastarynyń biri bolǵan Nursulý Elýbaıqyzy 1998 jyly dúnıe saldy.

Atyraý qalasynda bir kóshede turǵan syılas qurdasym bolǵan marqum Qaıyrjan HAMENOV kóp jyldardan beri Qazaqstannyń batysyndaǵy tanymal, sondaı-aq, eleýsiz qalǵan iri tulǵalar týraly málimetter jınaýmen aınalysyp kelgen bolatyn. Kelesi jyly Berish rýynyń Qulkesh bóliminen shyqqan alyptar týraly kitabyn jaryqqa shyǵarýdy josparlap júrdi. Sol alyptardyń ishinen barsha qazaqqa ortaq Shoqyr BÓLTEKULY-da salmaqty orynyn alatyn edi. Qaıyrjan marqumnyń isin jalǵastyratyn bir shejireshi shyǵar áli... (Sońǵy azattyq jol avtordyń ruqsatymen óńdelegen).

Jumabaı DOSPANOV,

«Altyn ǵasyr», №40, 2015-jyl

«ALTYN ǴASYR» REDAKIIaSYNA

Jaryq kórgeli jibermesten oqyp kele jatqan «Altyn ǵasyr» gazetiniń 2-qazandaǵy 40-sanynda «Qazaqstan boksynyń atasy» degen úlken maqala mereıimdi bir kóterip tastady.

Bala kezimde bokstan áıgili jattyqtyrýshy atanǵan Shoqyr Bóltekulynyń estilmeı qalǵanyna 50 jyldaı bolyp qalǵan shyǵar. Dúnıeden qaı ýaqytta ótkenin de bilmeı qaldym.

Men onyń Uly Otan soǵysyna qatysqanynan habarsyz edim, myna maqaladan onyń naǵyz erjúrek maıdanger ekenine tánti boldym. Qarýly tórt nemis soldatyn uryp jyǵyp, tutqynǵa alýy – adam sener-senbes jaı. Osy erligin barsha qazaqtyń balalary – keıingi urpaǵymyz bilse eken.

Endi redakııaǵa, maqala avtoryna suraq qoıyp, ótinish jasaǵym keledi.

Maqalanyń 7-bettegi jalǵasynda «2-shi jáne 3-oryndardaǵy N.Karev pen meni – maıdan áskerı sovetiniń múshesi Býlganın men maıdan shtabynyń bastyǵy general Golýshkevıch marapattady» dep jazylypty. 1950-jyldary bir Býlganın Keńes Odaǵynyń basshylyǵynda bolǵan-dy, maqaladaǵy Býlganın sol ma, álde basqa ma? Osyǵan anyqtama berilse.

Ótinishim – gazettiń 8-betinde «Shoqyr Bóltekulynyń qolyna tımegen «Jaýyngerlik Qyzyl Tý» ordeniniń marapattaý betshesi, 1942-jyl» degen betsheniń fotokóshirmesi basylypty. Kóshirmeniń kishkentaı bolǵandyǵynan shyǵar, ondaǵy jazýdardyń bir sózin de oqı almadym. Múmkindik bolsa, betsheni A-4 kóleminde úlkeıtip qaıta jarııalasańyzdar – menen ózge oqyrmandar da razy bolar edi.

Álip BIBOSYNULY, zeınetker,

Aqtóbe oblysy

REDAKIIaDAN: Aqtóbelik gazet oqyrmany Á.Bıbosynulynyń suraǵy men ótinishi boıynsha N.A.Býlganınniń qysqa ómirderegin qaıta jarııalap otyrmyz.

BÝLGANIN Nıkolaı Aleksandrovıch (11.06.1895, Nıjnıı Novgorod qalasy, RSFSR – 24.02.1975, Moskva qalasy)

Álemdik dárejedegi memlekettik qaıratker. RSFSR Halyq Komıssarlary Sovetiniń Predsedateli (1937-1938). SSSR Halyq Komıssarlary Soveti Predsedateliniń orynbasary (1938-1944). SSSR Mınıstrler Soveti Predsedateliniń orynbasary (1947-1950), birinshi orynbasary (1950-1955). SSSR Qorǵanys Mınıstri (1947-1949, 1953-1955). SSSR Mınıstrler Sovetiniń Predsedateli (1955-1958).

Uly Otan soǵysynda Shoqyr Bóltekuly quramynda bolǵan Batys maıdan áskerı sovetiniń múshesi (12.07.1941 – 15.12.1943), SSSR Qorǵanys Halyq Komıssarynyń orynbasary, Memlekettik Qorǵanys Komıtetiniń, Joǵarǵy Bas Qolbasshy Stavkasynyń múshesi.

1947-jyldyń 3-qarashasynda Sovet Odaǵynyń Marshaly atanǵan. N.S.Hrýevke qarsy shyqqany úshin 1958 jyldyń 26 qarashasynda general-polkovnıkke tómendetilgen sheni qaıta qalpyna keltirilmedi.