Biylǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ ädebiet pen öner salasyndaǧy Abai atyndaǧy Memlekettık syilyǧyna ūsynylǧan bırneşe kıtap bar eken. Sonyŋ bırı – «Sarra» dramaturgiialyq şyǧarmalar jinaǧy. Avtory – esımı elge būrynnan tanys jazuşy, dramaturg, audarmaşy, pedagog, kinodramaturg, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Qazaqstan Jastar odaǧy syilyǧynyŋ, «Jalyn» jornalynyŋ T.Aibergenov atyndaǧy syilyǧynyŋ, Halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ, Frans Kafka atyndaǧy Halyqaralyq medalınıŋ, TMD Halyqaralyq Assambleiasy «Mädeniet pen önerdıŋ damuyna sıŋırgen eŋbegı üşın» medalınıŋ, «Sahnager – 2019 ūlttyq syilyǧynyŋ» iegerı, Qazaq Ūlttyq öner universitetınıŋ professory Roza Mūqanova.
2019 jyly «FOLIANT» baspasynan jaryq körgen būl jinaqqa joǧaryda atalǧan «Sarradan» bölek, «Fariza», «Sen», «Şatyr astyndaǧy Men», «Muza», «Mysyqtar patşalyǧy», «Eşkım de kınälı emes», «Mäŋgılık bala beine», «Qaraly sūlu» jäne «Ömır solai...» atty dramalary engen-dı. Roza Mūqanova dramaturgiiasyna tän, közge erekşe şalynatyn basty-basty artyqşylyqtar – qop-qoiu konflikt, intriga, peripetiia, jinaqy siujet, talas-tartys üstınde aşyla tüser harakter, finaldyŋ ärkez tosyn tüiındeluı, qaharmandardyŋ qaitalanbauy, formalyq ızdenıs, mazmūndylyq. Avtor ömırdegı qily-qily qūbylystardy syrttai baqylap qana qoimai, ony öz dünietanymy arqyly da ötkızedı. Kezınde jazuşy Didahmet Äşımhanūly: «Roza Mūqanovany ädebiettegı qūbylys dep eş qysylmai aita alamyn. Rozanyŋ «Dünie-kezek» degen jinaǧyndaǧy äŋgımelerdı oqyǧanda men şeberlık, şynaiylyq, körkemdık degendı bylai qoiǧanda, oidyŋ tereŋdıgıne, talǧamnyŋ biıktıgıne, jan-dünienıŋ keŋdıgımen jürektıŋ sezımtaldyǧyna täntı bolǧan jaiym bar» dep joǧary baǧa bergen-tūǧyn.
«SAMSUNG» kompaniiasynyŋ «Qazırgı qazaq dramaturgiiasy» jüldesın qanjyǧaǧa bailaǧan «Mysyqtar patşalyǧy» – siujetı şymyr, şym-şytyryqqa toly, oqyrmanǧa oi salmai qoimaityn, tyŋnan türen salǧan tolymdy tuyndy. Mysyqtar fon retınde alynǧan. Miyǧynan myrs-myrs külgen, mysqyldaǧan mysekeŋder – ruhani, äleumettık, mädeni qatpardyŋ ädebi maskasy. Dramada 12 körkem beine bar: Patşa mysyq, Uäzır mysyq, Belsendı mysyq, Tarǧyl mysyq, Qūndyz mysyq, Aq mysyq, Qara mysyq, Sary mysyq, Qoŋyr mysyq, Orman mysyǧy, Marǧau (jas mysyq), Ürei, bärı tegıs ierarhiialyq retpen ornalasqan. Būl – közqaras, ūstanym, prinsip, senım, baqtalastyq pen küiınış ierarhiiasy.
«Mysyqtar qaşan da sypaiy, mūntazdai taza. Marǧau paŋdana qarap, kerıle, beiqam otyr. Qūndyz mysyq. A... n... a... u, jaman miiau. Sen odan saq jür. Al, m... y... n... a...u menı şaqyryp, qolyna tüsırmek bolǧan. Būl baryp tūrǧan antūrǧan, bäle. Men oǧan könbei qoiǧanmyn. Sodan janymdy qinap, ne körsetpedı deisıŋ maǧan. Körsetpegenı joq. Marǧau. (bala mysyq közın jypylyqtatyp, mūrtyn jalady) Sonda ne qyl deidı sızge? Qūndyz mysyq. Qandai aqymaqsyŋ, Marǧau. Ne qyl deuşı edı äielge... Küieuıŋ bolaiyn deidı de» dep bastalady pesa. Avtor boiaularǧa da airyqşa män bergen-dı: tarǧyl, aq, qara, sary, qoŋyr, tüsterıne qarai äreketterı... Desek te, būl dramaturgiia, taban astyndaǧy būltarys-būltaŋ kez kelgen närsenı demde-aq 360°-ǧa şyrköbelek ainaldyryp jıberuı mümkın. Şyǧarmaşylyǧymen jete tanys kısı Roza Qajyǧalymqyzynyŋ dramalarynda mūndai «povorot» köp ekenın baiqary anyq. Är körkem tuyndy – aiaqtalǧan, bas-aiaǧy bütın dünie. Sonymen qatar, ony bailanystyryp tūratyn tūtas jelı bolmaq.
Osy oimaqtai dramadaǧy Üreidıŋ orny bölek, būl jerde ol adastyruşy qyzmetın atqaryp tūr: «Men – Üreimın. Menı miiaular bırın-bırı joiu üşın qoldan jasap alǧan. Mende tän joq, jan joq. Ürei bolyp qonamyn, ürei bolyp ūşamyn. Maǧan ajaldy näsıp etpegen, men mäŋgı tırımın». Ürei – sanany bilegen, ainalaǧa senımsızdık, qorqynyş ūryǧyn sepken ruhani dert. Körkem tuyndynyŋ tu etıp ūstaǧany, özegı – türlı-türlı jaǧdaiattarmen talasqa tüsken adaldyq, arlylyq, adamgerşılık.
Dramaturgiia tarihi damu üstındegı fenomen ekenın eskersek, qazaqtyŋ alǧaşqy dramasynan bastap, Täuelsızdıkke şeiıngı aralyqtaǧy būl janr tūraqty belgılerın saqtai otyra, är kezeŋde türlı transformasiiaǧa ūşyraǧany sözsız.
M.Bahtin janrdyŋ jaŋaruy turaly oiyn bylaişa tüiındeidı: «Janr vozrojdaetsia i obnovliaetsia na kajdom novom etape razvitiia literatury i v kajdom individualnom proizvedenii dannogo janra... Janr jivet nastoiaşim, no vsegda pomnit svoe proşloe». Būl rette, suretker Roza Qajyǧalymqyzynyŋ tragediia, drama-absurd, tragikomediia janrlarynyŋ örıs jaiuy üşın tynbai ızdengenı – qalyŋ jūrt nazarynda. Keŋıstık – bolmystyŋ anyq aşylatyn alaŋy. Mūnda subekt özdı-özın jäne qorşaǧan ortany tanidy. Keŋıstıktı toltyrǧan barlyq atribut – fenomenologiia tūǧyry. Semiotik, mädeniettanuşy, strukturalist Iýrii Lotman osy jönınde: «Semiotika prostranstva imeet iskliuchitelno vajnoe, esli ne dominiruiuşee, znachenie v sozdanii kartiny mira toi ili inoi kultury» degen bolatyn.
Uaqyt pen keŋıstık – egızdıŋ syŋaryndai auqymy keŋ ūǧymdar, bırınen-bırı ajyraǧysyz substansiialar. Körkem ädebiet – uaqyt pen keŋıstıktıŋ şap-şaǧyn modelı. Basqa öner türıne qaraǧanda, ädebiet uaqyt-keŋıstık kategoriiasymen erkın bailanysta. Bır mezgılde bır keŋıstıkten ekınşı keŋıstıkke auysyp ketu mümkındıgı bar, būny dramaturgiiada «perehod» deidı, bır uaqiǧany ekınşı uaqiǧa, bır körınıstı ekınşı körınıs, bır sahnany ekınşı sahna almastyrady.
Konseptualdyq uaqyt pen keŋıstık – tabiǧat, aspan denelerı, qorşaǧan orta turasyndaǧy bızdıŋ zamanymyzda jinaqtalǧan ūǧymdar. Būl – realdy uaqyt pen keŋıstıktıŋ sanamyzdaǧy ülgısı. Perseptualdyq uaqyt pen keŋıstık ūǧymy adamdar sezım-tüisıgı, psihologiialyq suretterınıŋ özgerıp otyruymen mändes. Uaqyt-keŋıstık kategoriiasy avtor dünietanymyn, stilın qalyptastyruda zor röl atqarady, sol negızdegı jahannyŋ jeke avtorlyq suretın tüzu erekşelıgın, şyǧarmanyŋ ışkı zaŋdylyqtaryn aiqyndaidy, onyŋ kompozisiialyq tıregı bop, obraz aşyluynyŋ ışkı ūiymdastyruşysy funksiiasyn atqarmaq. Uaqyt pen keŋıstıktı zertteu tuyndy tınıne boilai otyra, onyŋ qūrylu spesifikasyn, jazuşynyŋ dünie turasyndaǧy konsepsiiasyn aiqyndauǧa mümkındık beredı.
Atalǧan keŋıstıktıŋ auqymy keŋeiıp, uaqiǧadan da tys köp dünielerdı qamtuy mümkın. Sondai-aq, uaqiǧa bır bölmenıŋ ışınde ǧana nemese bır kün, bır saǧat ışınde ötuı de ǧajap emes. «Mysyqtar patşalyǧyndaǧy» keŋıstık – sarai. Arǧy-bergı sendelıs köp joq, sahnalyq oiyn bır orynda ötedı, lokasiia – aiqyn, sonysymen de qyzdyŋ jügındei jinaqy, sonysymen de tūtastyǧyn saqtap qalǧan-dy. Är qalamger – eŋ äuelı öz halqynyŋ ünin, onyŋ tapixyndaǧy eŋ özektı degen mäcelenı qaraqty közge köpkemdik tūrǧydan öpnektei örbıte otypyp jetkizuge asyǧady.
Halyq kökeiındegısın tap basyp tanu – ärqai qalam iesınıŋ abypoily mındetı. Tipten, būl – tek abypoily ǧana emec, sonymen qatar Alaş jūrty aldyndaǧy pepzenttik bopyşy. Tegınde, jazuşy ataulysyna tän basty erekşelık – onyŋ özındık tıl örnegı men söz saptau şeberlıgımen ündes kelgen qaitalanbas qoltaŋbasy. Ūlt tynys-tırşılıgı men ömırdıŋ bylaiǧy közge körıne bermes qūbylystyŋ syryna qanyq, oiyndaǧysyn adam qyzyǧarlyqtai, köŋıl süisınerlıktei etıp suretteitın qabılet-qarymy mol, tıl, köŋıl, sezım, ruh bailyǧy jaǧynan alaböten avtordyŋ şyǧarmalarymen student kezımmen tanyspyn.
Roza Mūqanova atalǧan dramasynda ädebi keiıpkerler ıs-äreketın, ūmtylys, qūlşynys, niet-piǧylyn, ışkı oi-tolǧanysyn tereŋınen tolǧai otyra, äleumettık ortanyŋ qarama-qaişylyǧyn, qarym-qatynasyn, san türlı közqarasy men ömır zaŋdylyqtaryn tamyrşydai tap basady. Ol – jazǧanyn jariialauǧa asyqpaityn jazuşylardyŋ soiynan. Avtor uaqiǧany asyqtyrmaidy. Öitkenı, şyǧarmanyŋ öz aǧysy, öz tızbegı bar. Aǧymdaǧy ädebiettiŋ köp töŋırekteitını jaqsy men jaman, sūlu men ūsqynsyz, aq pen qara.
Osy turaly oi aitu, obraz tudyru, ärine, yŋǧaily. Al, imandylyq, adamgerşılıkten alystau beinenı daralau – qiyn şarua. Jazuşy suretteuındegı Marǧau, Qūndyz mysyq, Tarǧyl mysyq, Qara mysyq, Sary mysyq pen Uäzır mysyq – psihologiialyq taldaudyŋ, körkem beine jasaudyŋ jarqyn ülgisi. Onyŋ somdauyndaǧy hapakteplep kecek jäne olapdy öcipetin uaqiǧalap legi de filocofiialyq-pcixologiialyq taldauǧa toly. Jalpy, köpkem ädebiettegi pcixologizm mäceleci – ǧylymi, ädebi mäni-mazmūny küpdeli mäcele.
Pcixologizm – äleumettık orta alǧyşapttapy men jekelegen adam dünietanymyn cupetteudıŋ jemici. B.Maitanov: «Qahapmannyŋ puxani älemin, jan cypyn jetkizu amal-täcildepiniŋ jiyntyǧy nemece ectetikalyq şyǧapmaşylyq fenomen – pcixologizm», – dese, G.Pipälieva: «Emosionaldyq qozǧalyc oi qozǧalycyna dem bepip otypady» – dep, işki älemdi äşkepeleudiŋ bipden-bip ädici ocy – pcixologiialyq taldau ekenin aitady. Jazuşy öz pozisiiasyn körkem şyǧarmaǧa küştep tyqpalamaidy, ol bıreudı maqtamaidy da, dattamaidy da. Psihologiialyq taldau qatpary tuyndy barysynda qalyŋdai tüsip, oqyrmandy özıne tarta tüsedı. Avtor köpsözdılıkten, artyq auyz äŋgımeden ada. «Mysyqtar patşalyǧy» – tereŋ psihologiialyq, filosofiialyq, ışkı iırımı mol tuyndy. Būl jerde qaharmandar qaqtyǧysymen qatar, olardyŋ ruhani älemındegı oi men sezım qaişylyqtaryna da basymdyq berılgen. Jazuşy sūlu söz qumaidy, kerısınşe keiıpker janynyŋ dinamikasyn, qūrylymyn, intonasiiasyn aiqyndauǧa küş salady.
Şyǧarma basyndaǧy keiıpkerlerdıŋ aiaǧyna qarai mınez-qūlqy aitarlyqtai özgerıske ūşyraidy. Sebebı, avtor olardy ösırudı közdeidı. «Mäŋgılık bala beine» – osyndai teŋ talant, erekşe mūrattastyqtan tuǧan spektakl, äsırese drama avtory R.Mūqanova men rejisser B. Atabaevtyŋ körkemdık tandemınen düniege kelgen tuyndy. Osy tandem jäne spektakl suretşısı Esengeldı Tūiaqov pen akterlerdıŋ ūjymdyq biık önerı.
«Mäŋgılık bala beinenıŋ» körkemdık qalyp-pışını, jalpy atmosferasynda sahnalyq symbaty men akterlık oiyn symbatynyŋ rolı zor. Spektakl finalynda şynaiy Läilä-Sūlulyqtyŋ darǧa asylǧanyn köresız. Adamzat, adamdar Sūlulyqty öltırdı, demek, öz tamyryna balta şapty. Läilä öldı – Qarauyl öldı... Osy bır aşy aqiqat sanalaryna ūrǧan Qarauyldyqtardyŋ finaldaǧy muzyka, rekviem-hor (Karl Orff) atmosferasyndaǧy jantalasy ǧana ümıt otyn sebezdetedı. Bırneşe jelı qatar örıle-örbi kele bükılhalyqtyŋ qasıretke ūlasatyn «Mäŋgılık bala-beine» − är körermen jüregıne jol salatyndai qarapaiymdylyqqa qol jetkızgen, ruhani-mädeni keŋıstıgı keŋ, quatty simfoniia-spektakl» degen edı synşy Äliia Böpejanova.
Al, «Sarra» dramasy 2016 jyly Qalibek Quanyşbaev atyndaǧy Memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq drama teatrynda sahnalanǧan bolatyn. «Sarranyŋ» kötergen problematikasy – äieldıŋ mahabbaty, ūrpaq sabaqtastyǧy, meiırımdılık, süiıspenşılık, ūlt bop ūiysu. Ol üşın ūrpaq jalǧastyǧy, ūrpaq amandyǧy äldeqaida qymbat. «Sarra» dramasy körermenge köptegen saual tastap, soǧan jauap ızdeuge ūmtylady. Jinaqtyŋ alǧysözınde bylai delıngen: «Sarra – Ibrahim allaihi-ua-sällämnıŋ jūbaiy. Haran qyzy – Sarra, bauyry – Lūt edı. Haran otqa tabynuşylardan boldy. Sarra ana 130 jasqa kelgende ǧana Jebıreiıl ǧ.s Ibrahim ǧ.s. quanyş habaryn jetkızedı.
Sarra anadan Ysqaq allaihi-ua-sälläm düniege kelgen. Būl aralyqta Sarra bala süiu ümıtınen aiyrylǧandyqtan kütuşısı Ajardy Ibrahim allaihi-ua-sällämǧa öz erkımen qosady. Ajar – (şyn esımı Hadjar) Sadyq patşanyŋ Sarra qūrmetıne bergen känizäk äielı. Ajar – Sadyq paiǧambar näsılınen, öte körkem, mınezdı äiel bolǧan. Ismaǧūl ǧ.s.-nıŋ anasy. Oqiǧa jelısı Rabǧūzidyŋ (Rabǧūzi – HIII ǧasyrdyŋ aiaǧy men HIV basynda köne türkı tılınde ırı tuyndylar äkelgen tūlǧalardyŋ bırı) «Qissa-sül-änbiiia-i» paiǧambarlar ömır tarihynan alynǧan».
Demek, körkem şyǧarmadaǧy köterılgen mäsele qazaq elıne de tıkelei qatysty. Dramanyŋ basty arqauy – adam balasynyŋ örısteuı, onyŋ myna älemdegı qūndylyq retındegı orny. Jazuşy, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, abaitanuşy, alaştanuşy Tūrsyn Jūrtbai 1999 jyly «SolDAT»-qa bergen sūqbatynda: «...Taǧy bır top bar. Olar bolaşaqta qazaq ädebietın biık beleske alyp şyǧatyn tarlandar bolmaqşy. Solardyŋ bärı bolmasa da, bır-ekeuınıŋ attaryn ataiyn. Olar Tūrsynjan Şapai, Roza Mūqanova, Gülnär Salyqbaeva, Tynyştyqbek Äbdıkärımov.
Men olardyŋ bügıngı qalam ūstastaryna senemın» dep ümıt artqan edı. Mıne, sodan berı tabany kürektei 21 jyl ötıptı. Ükılegen ümıt aqtaldy, aty atalǧandardyŋ qai-qaisysy bolsyn qazaq ädebietındegı öz ornyn tolyq aiqyndady, Alaştyŋ ädebi, ruhani, ǧylymi qorjyny nebır ǧajap tuyndylar men zertteulerge toldy. Roza Mūqanova da qalys qalǧan joq, qaita dramaturgiia, proza, audarma salasynda önımdı eŋbek etıp jür. Taǧy, Elordamyzda ornalasqan Qazaq Ūlttyq öner universitetınde («Şabyt») şäkırt tärbielep, jan-jaqty, myqty, bılımdı, bılıktı mamandar daiarlap, ömırde de, önerde de ülgı-önege körsetumen keledı. Būǧan – el kuä, halyq kuä.
Sonyŋ dälelı – 2008 jyly «Şatyr astyndaǧy Men» atty pesanyŋ Memlekettık Grant jüldesın ielenuı. Būnymen qosa, «Fariza», «Sen», «Muza», «Eşkım de kınälı emes», «Mäŋgılık bala beine», «Qaraly sūlu» jäne «Ömır solai...» atty dramalary körermen közaiymyna ainalǧaly qaşan. Körkem şyǧarma ūstyny – mätın. Al, mätın – avtor, oqyrman häm mädeni konteks arasyndaǧy dialogqa negızdeledı. Körkem tuyndyny taldap-talǧauda mätındı tanudyŋ filosofiialyq maŋyzy asa erekşe ekenın ūmytpaiyq. Osy tūrǧydan kelgende, Memlekettık syilyqqa ūsynylǧan «Sarra» – dramaturgiianyŋ jaŋa belesı, qazaq ädebietınıŋ, jalpy ädebiettıŋ zor tabysy, orny alaböten oljasy, şynaiy baǧasyn aluǧa laiyq jinaq, keiıngı ūrpaq üşın maŋyzy orasan oily kıtap.
Uaqyt pen keŋıstık – egızdıŋ syŋaryndai auqymy keŋ ūǧymdar, bırınen-bırı ajyraǧysyz substansiialar. Körkem ädebiet – uaqyt pen keŋıstıktıŋ şap-şaǧyn modelı. Basqa öner türıne qaraǧanda, ädebiet uaqyt-keŋıstık kategoriiasymen erkın bailanysta. Bır mezgılde bır keŋıstıkten ekınşı keŋıstıkke auysyp ketu mümkındıgı bar, būny dramaturgiiada «perehod» deidı, bır uaqiǧany ekınşı uaqiǧa, bır körınıstı ekınşı körınıs, bır sahnany ekınşı sahna almastyrady.
Konseptualdyq uaqyt pen keŋıstık – tabiǧat, aspan denelerı, qorşaǧan orta turasyndaǧy bızdıŋ zamanymyzda jinaqtalǧan ūǧymdar. Būl – realdy uaqyt pen keŋıstıktıŋ sanamyzdaǧy ülgısı. Perseptualdyq uaqyt pen keŋıstık ūǧymy adamdar sezım-tüisıgı, psihologiialyq suretterınıŋ özgerıp otyruymen mändes. Uaqyt-keŋıstık kategoriiasy avtor dünietanymyn, stilın qalyptastyruda zor röl atqarady, sol negızdegı jahannyŋ jeke avtorlyq suretın tüzu erekşelıgın, şyǧarmanyŋ ışkı zaŋdylyqtaryn aiqyndaidy, onyŋ kompozisiialyq tıregı bop, obraz aşyluynyŋ ışkı ūiymdastyruşysy funksiiasyn atqarmaq. Uaqyt pen keŋıstıktı zertteu tuyndy tınıne boilai otyra, onyŋ qūrylu spesifikasyn, jazuşynyŋ dünie turasyndaǧy konsepsiiasyn aiqyndauǧa mümkındık beredı.
Atalǧan keŋıstıktıŋ auqymy keŋeiıp, uaqiǧadan da tys köp dünielerdı qamtuy mümkın. Sondai-aq, uaqiǧa bır bölmenıŋ ışınde ǧana nemese bır kün, bır saǧat ışınde ötuı de ǧajap emes. «Mysyqtar patşalyǧyndaǧy» keŋıstık – sarai. Arǧy-bergı sendelıs köp joq, sahnalyq oiyn bır orynda ötedı, lokasiia – aiqyn, sonysymen de qyzdyŋ jügındei jinaqy, sonysymen de tūtastyǧyn saqtap qalǧan-dy. Är qalamger – eŋ äuelı öz halqynyŋ ünin, onyŋ tapixyndaǧy eŋ özektı degen mäcelenı qaraqty közge köpkemdik tūrǧydan öpnektei örbıte otypyp jetkizuge asyǧady.
Halyq kökeiındegısın tap basyp tanu – ärqai qalam iesınıŋ abypoily mındetı. Tipten, būl – tek abypoily ǧana emec, sonymen qatar Alaş jūrty aldyndaǧy pepzenttik bopyşy. Tegınde, jazuşy ataulysyna tän basty erekşelık – onyŋ özındık tıl örnegı men söz saptau şeberlıgımen ündes kelgen qaitalanbas qoltaŋbasy. Ūlt tynys-tırşılıgı men ömırdıŋ bylaiǧy közge körıne bermes qūbylystyŋ syryna qanyq, oiyndaǧysyn adam qyzyǧarlyqtai, köŋıl süisınerlıktei etıp suretteitın qabılet-qarymy mol, tıl, köŋıl, sezım, ruh bailyǧy jaǧynan alaböten avtordyŋ şyǧarmalarymen student kezımmen tanyspyn.
Roza Mūqanova atalǧan dramasynda ädebi keiıpkerler ıs-äreketın, ūmtylys, qūlşynys, niet-piǧylyn, ışkı oi-tolǧanysyn tereŋınen tolǧai otyra, äleumettık ortanyŋ qarama-qaişylyǧyn, qarym-qatynasyn, san türlı közqarasy men ömır zaŋdylyqtaryn tamyrşydai tap basady. Ol – jazǧanyn jariialauǧa asyqpaityn jazuşylardyŋ soiynan. Avtor uaqiǧany asyqtyrmaidy. Öitkenı, şyǧarmanyŋ öz aǧysy, öz tızbegı bar. Aǧymdaǧy ädebiettiŋ köp töŋırekteitını jaqsy men jaman, sūlu men ūsqynsyz, aq pen qara.
Osy turaly oi aitu, obraz tudyru, ärine, yŋǧaily. Al, imandylyq, adamgerşılıkten alystau beinenı daralau – qiyn şarua. Jazuşy suretteuındegı Marǧau, Qūndyz mysyq, Tarǧyl mysyq, Qara mysyq, Sary mysyq pen Uäzır mysyq – psihologiialyq taldaudyŋ, körkem beine jasaudyŋ jarqyn ülgisi. Onyŋ somdauyndaǧy hapakteplep kecek jäne olapdy öcipetin uaqiǧalap legi de filocofiialyq-pcixologiialyq taldauǧa toly. Jalpy, köpkem ädebiettegi pcixologizm mäceleci – ǧylymi, ädebi mäni-mazmūny küpdeli mäcele.
Pcixologizm – äleumettık orta alǧyşapttapy men jekelegen adam dünietanymyn cupetteudıŋ jemici. B.Maitanov: «Qahapmannyŋ puxani älemin, jan cypyn jetkizu amal-täcildepiniŋ jiyntyǧy nemece ectetikalyq şyǧapmaşylyq fenomen – pcixologizm», – dese, G.Pipälieva: «Emosionaldyq qozǧalyc oi qozǧalycyna dem bepip otypady» – dep, işki älemdi äşkepeleudiŋ bipden-bip ädici ocy – pcixologiialyq taldau ekenin aitady. Jazuşy öz pozisiiasyn körkem şyǧarmaǧa küştep tyqpalamaidy, ol bıreudı maqtamaidy da, dattamaidy da. Psihologiialyq taldau qatpary tuyndy barysynda qalyŋdai tüsip, oqyrmandy özıne tarta tüsedı. Avtor köpsözdılıkten, artyq auyz äŋgımeden ada. «Mysyqtar patşalyǧy» – tereŋ psihologiialyq, filosofiialyq, ışkı iırımı mol tuyndy. Būl jerde qaharmandar qaqtyǧysymen qatar, olardyŋ ruhani älemındegı oi men sezım qaişylyqtaryna da basymdyq berılgen. Jazuşy sūlu söz qumaidy, kerısınşe keiıpker janynyŋ dinamikasyn, qūrylymyn, intonasiiasyn aiqyndauǧa küş salady.
Şyǧarma basyndaǧy keiıpkerlerdıŋ aiaǧyna qarai mınez-qūlqy aitarlyqtai özgerıske ūşyraidy. Sebebı, avtor olardy ösırudı közdeidı. «Mäŋgılık bala beine» – osyndai teŋ talant, erekşe mūrattastyqtan tuǧan spektakl, äsırese drama avtory R.Mūqanova men rejisser B. Atabaevtyŋ körkemdık tandemınen düniege kelgen tuyndy. Osy tandem jäne spektakl suretşısı Esengeldı Tūiaqov pen akterlerdıŋ ūjymdyq biık önerı.
«Mäŋgılık bala beinenıŋ» körkemdık qalyp-pışını, jalpy atmosferasynda sahnalyq symbaty men akterlık oiyn symbatynyŋ rolı zor. Spektakl finalynda şynaiy Läilä-Sūlulyqtyŋ darǧa asylǧanyn köresız. Adamzat, adamdar Sūlulyqty öltırdı, demek, öz tamyryna balta şapty. Läilä öldı – Qarauyl öldı... Osy bır aşy aqiqat sanalaryna ūrǧan Qarauyldyqtardyŋ finaldaǧy muzyka, rekviem-hor (Karl Orff) atmosferasyndaǧy jantalasy ǧana ümıt otyn sebezdetedı. Bırneşe jelı qatar örıle-örbi kele bükılhalyqtyŋ qasıretke ūlasatyn «Mäŋgılık bala-beine» − är körermen jüregıne jol salatyndai qarapaiymdylyqqa qol jetkızgen, ruhani-mädeni keŋıstıgı keŋ, quatty simfoniia-spektakl» degen edı synşy Äliia Böpejanova.
Al, «Sarra» dramasy 2016 jyly Qalibek Quanyşbaev atyndaǧy Memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq drama teatrynda sahnalanǧan bolatyn. «Sarranyŋ» kötergen problematikasy – äieldıŋ mahabbaty, ūrpaq sabaqtastyǧy, meiırımdılık, süiıspenşılık, ūlt bop ūiysu. Ol üşın ūrpaq jalǧastyǧy, ūrpaq amandyǧy äldeqaida qymbat. «Sarra» dramasy körermenge köptegen saual tastap, soǧan jauap ızdeuge ūmtylady. Jinaqtyŋ alǧysözınde bylai delıngen: «Sarra – Ibrahim allaihi-ua-sällämnıŋ jūbaiy. Haran qyzy – Sarra, bauyry – Lūt edı. Haran otqa tabynuşylardan boldy. Sarra ana 130 jasqa kelgende ǧana Jebıreiıl ǧ.s Ibrahim ǧ.s. quanyş habaryn jetkızedı.
Sarra anadan Ysqaq allaihi-ua-sälläm düniege kelgen. Būl aralyqta Sarra bala süiu ümıtınen aiyrylǧandyqtan kütuşısı Ajardy Ibrahim allaihi-ua-sällämǧa öz erkımen qosady. Ajar – (şyn esımı Hadjar) Sadyq patşanyŋ Sarra qūrmetıne bergen känizäk äielı. Ajar – Sadyq paiǧambar näsılınen, öte körkem, mınezdı äiel bolǧan. Ismaǧūl ǧ.s.-nıŋ anasy. Oqiǧa jelısı Rabǧūzidyŋ (Rabǧūzi – HIII ǧasyrdyŋ aiaǧy men HIV basynda köne türkı tılınde ırı tuyndylar äkelgen tūlǧalardyŋ bırı) «Qissa-sül-änbiiia-i» paiǧambarlar ömır tarihynan alynǧan».
Demek, körkem şyǧarmadaǧy köterılgen mäsele qazaq elıne de tıkelei qatysty. Dramanyŋ basty arqauy – adam balasynyŋ örısteuı, onyŋ myna älemdegı qūndylyq retındegı orny. Jazuşy, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, abaitanuşy, alaştanuşy Tūrsyn Jūrtbai 1999 jyly «SolDAT»-qa bergen sūqbatynda: «...Taǧy bır top bar. Olar bolaşaqta qazaq ädebietın biık beleske alyp şyǧatyn tarlandar bolmaqşy. Solardyŋ bärı bolmasa da, bır-ekeuınıŋ attaryn ataiyn. Olar Tūrsynjan Şapai, Roza Mūqanova, Gülnär Salyqbaeva, Tynyştyqbek Äbdıkärımov.
Men olardyŋ bügıngı qalam ūstastaryna senemın» dep ümıt artqan edı. Mıne, sodan berı tabany kürektei 21 jyl ötıptı. Ükılegen ümıt aqtaldy, aty atalǧandardyŋ qai-qaisysy bolsyn qazaq ädebietındegı öz ornyn tolyq aiqyndady, Alaştyŋ ädebi, ruhani, ǧylymi qorjyny nebır ǧajap tuyndylar men zertteulerge toldy. Roza Mūqanova da qalys qalǧan joq, qaita dramaturgiia, proza, audarma salasynda önımdı eŋbek etıp jür. Taǧy, Elordamyzda ornalasqan Qazaq Ūlttyq öner universitetınde («Şabyt») şäkırt tärbielep, jan-jaqty, myqty, bılımdı, bılıktı mamandar daiarlap, ömırde de, önerde de ülgı-önege körsetumen keledı. Būǧan – el kuä, halyq kuä.
Sonyŋ dälelı – 2008 jyly «Şatyr astyndaǧy Men» atty pesanyŋ Memlekettık Grant jüldesın ielenuı. Būnymen qosa, «Fariza», «Sen», «Muza», «Eşkım de kınälı emes», «Mäŋgılık bala beine», «Qaraly sūlu» jäne «Ömır solai...» atty dramalary körermen közaiymyna ainalǧaly qaşan. Körkem şyǧarma ūstyny – mätın. Al, mätın – avtor, oqyrman häm mädeni konteks arasyndaǧy dialogqa negızdeledı. Körkem tuyndyny taldap-talǧauda mätındı tanudyŋ filosofiialyq maŋyzy asa erekşe ekenın ūmytpaiyq. Osy tūrǧydan kelgende, Memlekettık syilyqqa ūsynylǧan «Sarra» – dramaturgiianyŋ jaŋa belesı, qazaq ädebietınıŋ, jalpy ädebiettıŋ zor tabysy, orny alaböten oljasy, şynaiy baǧasyn aluǧa laiyq jinaq, keiıngı ūrpaq üşın maŋyzy orasan oily kıtap.
Älıbek BAIBOL Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ
müşesı, jazuşy-dramaturg, ädebiettanuşy, synşy.
