1946- jyly qytaıdyń sol kezdegi astanasy Nankınde (南京) ashylǵan búkilmemlekettik quryltaı jınalysy. Jınalysqa qazaq delegattary da qatysqan. Quryltaıǵa baılanysty AQSh-tyń "LIFE" jýrnaly túsirgen tarıhı sáttiń kórinisteri eken.
Osy quryltaı jınalysqa deıin ólkede bolǵan saıası jaǵdaıǵa baılanysty shaǵyn baıandama jasamaqshymyn.
1939- jyly bastalǵan qazaq ult-azattyq kóterilisi, 1944- jyly shyrqaý shyńǵa kóterilgen soń ólkedegi saıası júıede túbegeıli ózgerister oryn alyp jatty. Ólke gýbernatory Shyń (盛世才) otstavkaǵa ketti, ornyna Ý (吴忠信) famılııaly gýbernator keldi.
Ý myrza kele salysymen ólkedegi saıası túıtkildi sheshýge bilek sybana kiristi. Ol aldymen túrmedegi el aǵalaryn kezeń-kezeńimen bosatty. Onyń osy ýaqytqa deıin aıtylmaı kelgen bir qupııa jumysy- ólkeni úsh úlken regıonǵa bólý jobasy edi. Onyń oıynsha, ólkeniń jer aýmaǵy óte úlken, basqarý tym yńǵaısyz, sol úshin ólkeni úshke bólip jekelegen avtonomııaly regıondar qurý kerek. Osy jobany dáleldep Nan Kındegi ortalyq bılikke jáne prezıdentke eki-úsh ret raport joldaǵan. Raportta "úsh regıonǵa" bólingen ólkeniń aldaǵy ákimshilik aýmaǵy týraly jan-jaqty baıandamalar bar.
Bir qyzyǵy ólke gýbernatory Ý myrza atalmysh jobasynda Altaı, Tarbaǵataı, Ile jáne Sanjy men Úrimji aımaqtaryn birtutas bir regıon dep qarastyrǵan eken. Sol jyldary (1944 j) Altaı ýalaıatynyń 99%, Tarbaǵataı ýalaıatynyń 95%, Ile ýalaıatynyń 60%-in qazaqtar qurady. Al, burynǵy Úrimji ýalaıatyna qarasty 12 aýdanda 150-200 myń qazaq ómir súrip jatty. Osy sebepten bolsa kerek, ólkelik qazaq-qyrǵyz mádenı-aǵartý uıymy jaǵynan jasalǵan ólkedegi qazaqtardyń uzyn sany 1944- jyly 700-900 myń arasynda dep jarııalanypty. Buǵan qatysty basqa da sandyq málimetterdi ólkelik qazaq-qyrǵyz uıymynyń arhıvinen tabasyz.
Eger ólke gýbernatory Ý myrzanyń jobasy qabyldansa Altaı, Tarbaǵataı, Ile jáne Sanjy men Úrimji aımaqtaryndaǵy qazaq aýdandary jeke dara bólinip, óz aldyna derbes ulttyq avtonomııaly regıon qurylatyn edi. Ý myrza osy joba boıynsha prezıdent Jan Káıshekpen (蒋介石) de jeke qupııa sóılesken.
Biraq, ne sebepti ekeni belgisiz nebári 18 aı ólke gýbernatory qyzmetin atqarǵan Ý myrzanyń úkimeti otstavkaǵa ketedi de, ornyna Jań (张治中) famılııaly jańa gýbernator taǵaıyndalady. Jań myrzamen birge saıası komandasy Aısabek, Baıqozy, Imyn Buǵralar da Nan Kınnen ere keledi. Ólkege Jań-shyldardyń saıası komandasy kelgen soń "úsh regıonǵa" bólý mem-jobasy qur sandyraqqa aınaldy.
1946- jyldan bastap "Shyńjań gazeti" men "Azat Sharqı Túrkistan" gazeti arasynda aıtys-tartys bastaldy. Pikir-talas taqyryptary:
Ólkeni jeke regıonǵa bólý kerek pe?
***
Ólke ataýyn qalaı ataımyz, Sharqı Túrkistan, Chın Túrkistan, álde Shyńjań?..
***
Bul pikir-talas óte qatty júrdi. Osy talas-tartys tereń sıpat alǵany sonsha kisi ólimi kóbeıdi. Óz pozıııasy bar azamattarǵa astyrtyn qastandyq uıymdastyra bastady.
Sýret: Aqsh-tyń "LIFE" jýrnalynan
Materıal avtordyń facebook paraqshasynan alyndy
