1946- jyly qytaidyŋ sol kezdegı astanasy Nankinde (南京) aşylǧan bükılmemlekettık qūryltai jinalysy. Jinalysqa qazaq delegattary da qatysqan. Qūryltaiǧa bailanysty AQŞ-tyŋ "LIFE" jurnaly tüsırgen tarihi sättıŋ körınısterı eken.
Osy qūryltai jinalysqa deiın ölkede bolǧan saiasi jaǧdaiǧa bailanysty şaǧyn baiandama jasamaqşymyn.
1939- jyly bastalǧan qazaq ūlt-azattyq köterılısı, 1944- jyly şyrqau şyŋǧa köterılgen soŋ ölkedegı saiasi jüiede tübegeilı özgerıster oryn alyp jatty. Ölke gubernatory Şyŋ (盛世才) otstavkaǧa kettı, ornyna U (吴忠信) familiialy gubernator keldı.
U myrza kele salysymen ölkedegı saiasi tüitkıldı şeşuge bılek sybana kırıstı. Ol aldymen türmedegı el aǧalaryn kezeŋ-kezeŋımen bosatty. Onyŋ osy uaqytqa deiın aitylmai kelgen bır qūpiia jūmysy- ölkenı üş ülken regionǧa bölu jobasy edı. Onyŋ oiynşa, ölkenıŋ jer aumaǧy öte ülken, basqaru tym yŋǧaisyz, sol üşın ölkenı üşke bölıp jekelegen avtonomiialy regiondar qūru kerek. Osy jobany däleldep Nan Kindegı ortalyq bilıkke jäne prezidentke ekı-üş ret raport joldaǧan. Raportta "üş regionǧa" bölıngen ölkenıŋ aldaǧy äkımşılık aumaǧy turaly jan-jaqty baiandamalar bar.
Bır qyzyǧy ölke gubernatory U myrza atalmyş jobasynda Altai, Tarbaǧatai, Ile jäne Sanjy men Ürımjı aimaqtaryn bırtūtas bır region dep qarastyrǧan eken. Sol jyldary (1944 j) Altai ualaiatynyŋ 99%, Tarbaǧatai ualaiatynyŋ 95%, Ile ualaiatynyŋ 60%-ın qazaqtar qūrady. Al, būrynǧy Ürımjı ualaiatyna qarasty 12 audanda 150-200 myŋ qazaq ömır sürıp jatty. Osy sebepten bolsa kerek, ölkelık qazaq-qyrǧyz mädeni-aǧartu ūiymy jaǧynan jasalǧan ölkedegı qazaqtardyŋ ūzyn sany 1944- jyly 700-900 myŋ arasynda dep jariialanypty. Būǧan qatysty basqa da sandyq mälımetterdı ölkelık qazaq-qyrǧyz ūiymynyŋ arhivınen tabasyz.
Eger ölke gubernatory U myrzanyŋ jobasy qabyldansa Altai, Tarbaǧatai, Ile jäne Sanjy men Ürımjı aimaqtaryndaǧy qazaq audandary jeke dara bölınıp, öz aldyna derbes ūlttyq avtonomiialy region qūrylatyn edı. U myrza osy joba boiynşa prezident Jan Käişekpen (蒋介石) de jeke qūpiia söilesken.
Bıraq, ne sebeptı ekenı belgısız nebärı 18 ai ölke gubernatory qyzmetın atqarǧan U myrzanyŋ ükımetı otstavkaǧa ketedı de, ornyna Jaŋ (张治中) familiialy jaŋa gubernator taǧaiyndalady. Jaŋ myrzamen bırge saiasi komandasy Aisabek, Baiqozy, İmyn Būǧralar da Nan Kinnen ere keledı. Ölkege Jaŋ-şyldardyŋ saiasi komandasy kelgen soŋ "üş regionǧa" bölu mem-jobasy qūr sandyraqqa ainaldy.
1946- jyldan bastap "Şyŋjaŋ gazetı" men "Azat Şarqi Türkıstan" gazetı arasynda aitys-tartys bastaldy. Pıkır-talas taqyryptary:
Ölkenı jeke regionǧa bölu kerek pe?
***
Ölke atauyn qalai ataimyz, Şarqi Türkıstan, Chin Türkıstan, älde Şyŋjaŋ?..
***
Būl pıkır-talas öte qatty jürdı. Osy talas-tartys tereŋ sipat alǧany sonşa kısı ölımı köbeidı. Öz pozisiiasy bar azamattarǧa astyrtyn qastandyq ūiymdastyra bastady.
Suret: Aqş-tyŋ "LIFE" jurnalynan
Material avtordyŋ facebook paraqşasynan alyndy
Ūqsas jaŋalyqtar
