QR UEM Statıstıka komıtetiniń málimetine súıensek, 2020 jyldyń bir ǵana tamyz aıynda ul balalarǵa: Nurıslam (123), Ibrahım (103), Rasýl (78), Islam (77), Mýhammad (73), al qyz balalarǵa: Raıana (478), Medına (437), Aısha (398), Amına (284), Káýsar (210) syndy ıslam dinine negizdelgen attar qoıylǵan. Nelikten qazaqy esimder emes, ıslam dinine negizdelgen attar kóbeıip barady, bul úrdis ulttyq bolmysymyzǵa keri áserin tıgizbeı me?
Qazaq tilindegi jalqy esimderdi zerttegen kórnekti ǵalym Telǵoja JANUZAQOV: «Kisi esimderi ózin qorshaǵan áleýmettik qoǵammen tyǵyz baılanysty», - degen eken. Ǵalym HV-XVIII ǵasyrlardan bastap-aq qazaq halqy balaǵa dinı esimder qoıa bastaǵanyn da aıtqan. Biraq ol zamanda at qoıýdyń máni bólek edi de, búgingi at qoıýdyń máni múlde bólek.
Bizdiń elimiz balaǵa arab tilindegi esimderdi bergende, eki túrli mazmunǵa súıenip kelgen: birinshisi – ıslam dinimen baılanysty jalqy esimderge negizdeledi: «Allanyń 99 esimi», sondaı-aq paıǵambarlar men sahabalardyń, olardyń urpaqtary men áıelderiniń qurmetine qoıylady. Al ekinshisi – jalpy esimder. Sońǵy kezderi qazaq at qoıýda osynyń birinshisine kóbirek júginýde. Muny bir top táýelsizdigimizdi alyp, halyqtyń ıslam dinimen saǵyna qaýyshýymen túsindirse, ekinshi top túrli aǵymnyń jeteginde ketip, kókirek kóziniń ashyq emestiginen, túrli qasań qaǵıdalarǵa baǵynyp qalatynymen de túsindirip jatady.
«Paıǵambarymyzdyń esimin keleke etip jatqandaı kórinedi»
Burynǵylar azan shaqyryp, paıǵambar (Ibrahım-Abaı) nemese aıtýly tulǵanyń esimin tikeleı atamasa, búgingiler atyn olaı «burmalaýdy» qup kórmeıtin jaılar da kezdesedi. Máselen túrkistandyq Zamıra MERGENBAIQYZY (úı sharýasynda) jary ekeýi birdeı namazǵa jyǵylyp, Alla aldyndaǵy qulshylyǵyn buljytpaı oryndaýǵa tyrysyp júrgenin aıta kelip: «Meniń ulymnyń azan shaqyryp qoıǵan aty «Muhammed», biraq ata-ájesi, basqa da úlkender «Muqash», «Muqataı» dep jatady. Balamdy osylaı ataǵanda, ishteı jaman kúıde bolamyn. Ákesi balama bul esimdi qoıǵanda, Allanyń elshisi, paıǵambarymyz s.ǵ.s-niń qurmetine qoıǵan edi. Al, úlkender jaǵy, álgindeı, balamnyń atyn burmalap aıtqanda, paıǵambarymyzdyń esimin keleke etip jatqandaı kórinedi», - deıdi.
«Esimim ıslam dinine negizdelse de, men musylman emespin»
Óskemendik Samat TALǴATULYNA (saýda ókili) ata-anasy Allanyń 99 esiminiń birin yrymdap qoıǵan eken. Áıtse de, Samat óse kele óziniń dinge degen kózqarasynyń ózgergeni jaıly: «Ata-anam men dúnıege kelgende, arnaıy yrymdap «Samat» degen esim bergen. Arab tilinen aýdarǵandaǵy maǵynasy – «máńgilik, qolbasshy». Balalarynyń durys, túzý jolmen júrsin degen nıetinen týǵan shyǵar, suramappyn. Tek atymnyń máni jaıly óse kele ózim izdep taýyp aldym. Jáne ýaqyt óte meniń de dinge, ıslamǵa degen kózqarasym ózgere bastady. Ártúrli ǵylymı eńbekter qaradym, aınalamdaǵy, jalpy qoǵamdaǵy jaǵdaılardy saraptaı kele, eshqandaı dinge táýeldi bolǵym kelmedi. Esimim ıslam dinine negizdelse de, men musylman emespin. Agnostpyn. Men óz jolymdy ózim tańdadym.Biraq ártúrli din ókilderine, olardyń túsinikterine syı-qurmetpen qaraımyn. Radıkal baǵyt bolmasa, adam balasyna zııany tımese boldy. Sosyn qazaqy paıym-túsinigimizge, ulttyq erekshelikterimizge syzat túsirmese eken. Sol sekildi tilimizdi de qurtpasa. Áıtpese, sońǵy kezderi «mashallah», «ınshallah», «sýbhannalah» degen sózderdi estı-estı qulaq ta úırenip barady. Ol durys emes qoı. Álde, solaı sóılese, «Allanyń erekshe rahymyna bólene qala ma?», - dep pikirin bildiredi.
Jalpy, ıslam dinine negizdelgen esimderge qatysty qoǵamnyń pikiri ekige jarylǵan. Biz pikir suraǵan jandar da biri qostap, ábestik kórmeıtinin aıtsa, ekinshisi arabsha esimderge túbegeıli qarsy ekendigin bildirdi.
«Maǵynasyz esim qoıǵansha, arab-parsy tilindegi maǵynaly at qoıǵan durys»
Álibek Baıbol (foto ashyq derekkózden alyndy)
Álibek BAIBOL (dramatýrg, ádebıettanýshy, jazýshy, QR Jazýshylar odaǵynyń múshesi). Arabsha-musylmansha esim qoıýǵa qarsy emespin. Maǵynasyz esim qoıǵansha, arab-parsy tilindegi maǵynaly at qoıǵan durys dep oılaımyn. Bir kezderi Azıadaǵa, sammıtke, daǵdarysqa baılanysty esimder kóbeıip ketti ǵoı. Al esim adamǵa qyzmet etýi kerek. Ári adam esiminiń kosmologııalyq máni de bar. Alla da rızyq-nesibeńizdi esimińizge qaraı beredi. Eger durys esim berilmese, ómirde joly bolmaı, taǵdyry da soǵan sáıkes bolýy nemese jaratýshynyń jibergen nesibesi ıesin tappaýy da múmkin.
Eger uly aqynymyz Abaıdyń shyǵarmalaryna nazar aýdarsaq, arab-parsy sózderin kóp kóremiz. Abaı sol arqyly qazaq leksıkonyn baıytty. Sol sebepten munda turǵan eshteńe joq degen oıdamyn.
Ózim úsh qyzdyń ákesimin. Tuńǵyshymdy – Ińkár, odan keıingisin – Jasmın, kishkentaıymyzdy – Raıana dep atadyq. Biri – qazaqy esim bolsa, ekinshisi – arabsha «Ár-Raıan» jumaqtyń bir qaqpasy degen maǵynany bildiretininen bári habardar bolsa kerek. Iá, bilem, sońǵy jyldary óte kóp qoıylǵan esim. Biz trendke ilesip, sán qýyp emes, kelinshegime osylaı esim qoıý jaıly aıan berilgendikten osylaı ataǵandy jón kórdik.
Jalpy, at qoıý árkimniń óz erkinde, dese de mán-maǵynaǵa mán berse deımin.
«Men úshin Arlan esimi Ahmedke qaraǵanda jaqynyraq»
Aınur Isaeva (foto feısbýk paraqshasynan alyndy)
Aınur ISAEVA (jýrnalıst): «Ár ult daralanyp turýy tıis. Aty men zaty, túsinigi, ómirlik qaǵıdasy bari-bari basqadan ózgeshe bolǵanda onyń kim ekenin, qaı ulttyń ókili ekenin aınytpaı biletin bolamyz. Máselen, Ivan dese, slavıan eliniń azamaty dep bilemiz. Sol sekildi qazaqtyń da esimi ultyn anyqtaǵany abzal dep bilemin. Men úshin ulttyń múddesi, dinniń múddesinen joǵary (qudaı men dindi shatastyrmaýyńyzdy suraımyn). Men úshin Arlan esimi Ahmedke qaraǵanda jaqynyraq. Árıne, qazaqta arab, parsy tilinen engen esimder kóp. Olar ábden qazaqylanyp ta ketken. Dese de, túbimiz túrki halqymyz. Sol sebepten tereń maǵynaly óz esimderimizden qashpaıyq».
Esim qoıý árkimniń óz enshisindegi dúnıe. Kim de bolsa, oqyǵany men toqyǵanyna, kórgeni men túıgenine qarap at qoıar. Áıtse de... Qaperge alar dúnıe kóp. Joǵarydaǵy pikirler oı túıip, tańdaý jasaýyńyzǵa túrtki bolar.
Foto ashyq derekkózden alyndy
Aıjan PERDEBEKQYZY,
«Adyrna» ulttyq portaly
