«Qulaqtan kirip boıdy alar
Ásem án men tátti kúı», dep ózi jyrlaǵandaı Abaı atamyz tek aqyn ǵana emes, án jazǵan sazger ǵana emes, kúıshi de bolǵan. Tek basqa kúıshilerdiń shyǵarmalaryn shertpegen, óziniń janynan kúıde shyǵarǵanyn bireý bilse bireý bilmes.
Án men kúıdiń adamnyń ishki jan dúnıesine, sana-sezimine áseri, olardyń tereń máni jóninde Abaı jyrlarynda jıi kezdesedi. Osy rette Abaıdyń ánderin bilmeıtin qazaq joq deımiz, al kúılerine keletin bolsaq, dombyrashylardyń da esine túspeı qınalyp qalatyn kezderi bolady.
Munyń ózindiń sebepteri de bar. Abaıdyń kúılerin jetkizýshileri men jazyp alyp qalǵandardyń kózi tirisi joq, olardy nasıhattaýshylar da joq deýge bolady, sodan bul kúıler áli tereń zerttelmeı otyr.
Abaı atamyzdyń «Maı túni», «Maıda qońyr», «Tory jorǵa», «Abaıdyń jeldirmesi» atty tórt kúıi bizge jetip otyr. «Maı túni», «Tory jorǵaı kúılerin jazýshy, jýrnalıt Shyǵys Qazaqstandyq Ǵaısa Sarmýrzınniń oryndýynda, kúıshi-zertteýshi, ǵalym Ýálı Bekenov 1983 jazyp alyp, notaǵa túsirgen, delingen zertteýlerde. Budan buryn 1977 jyly ekspedıııalyq issaparmen Shyǵys Qazaqstanǵa barǵan ǵalym Qaırolla Júzbasov Qatonqaraǵaıda turatyn Hamza Demshinovten «Abaı jeldirmesin» jazyp alǵan eken. Abaıdyń keıinnen tabylǵan taǵy bir kúıi «Maıda qońyr» Shubartaýlyq dombyrashy Júnisbaı Stambaev degen aqsaqaldyń oryndaýynda,Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııanyń folklorlyq zerthanasynda saqtalǵan.
Abaıdyń buǵan deıin belgisiz bolǵan «Aqtolqyn»degen kúıi bar ekendigi týraly Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq mýzeıiniń «Halyq qazynasy»ǵylymı zerthanalyq ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, ónertaný PhD doktory Ardabı Máýletuly egemen.kz – tegi materıalynda aıtady.
«P.I. Chaıkovskıı atyndaǵy Almaty mýzykalyq kolledjinde 3 kýrsta oqyp júrgenimde, ustazymyz kúıshi-zertteýshi M.Ábýǵazymen birlesip «Áshim jáne Ile aımaǵynyń kúıleri» atty Ile boıyndaǵy kúıshilerdiń kúılerin negiz etken bir kitap qurastyrdyq. Osy kitapqa qatysty materıaldar jınaý maqsatynda 2008 jyldyń jaz kezinde QHR-nyń Ile qazaq avtonomııaly oblysyna kúı jınaý jumystarymen bardym.Ileniń Kúne Zekti qalashyǵynda turatyn Imash Asqarbekuly (ol kezde 88 jasta edi) jáne Kamal Maqaıulymen bolǵan bir suhbatta Ile boıyndaǵy ertedegi kúıshilerdiń oryndaýynda «Abylaý hannyń sybyzǵysy», «Abaıdyń aqtolqyny», «Qyzylmoıyn Qýandyqtyń kúıi», «Qaraıt batyryń kúıi» sııaqty eski kúılerdiń sońǵy kezde umyt bola bastaǵanyn ókinishpen aıtty. Áshimniń «Aq erke» degen kúıin «Abaıdyń aqtolqyny» dep jańsaq aıtyp otyr ma degen oımen, áńgimege aralasyp anyqtap suraǵanymda, Imash aqsaqal maǵan «Aq erke» kúıiniń basqa kúı ekenin, al «Abaıdyń aqtolqyny» atty kúıdiń burynnan beri tartylyp kele jatqan kóne kúı ekenin aıtty. Sondaı –aq Imash Asqarbekuly 1950 jyldardyń shamasynda Qazaqstannan kelgen zertteýshilerdiń osy «Abaıdyń aqtolqyny» atty kúıin estip, bir joǵymyz tabyldy dep qatty qýanyp, jazyp alǵandaryn da osy áńgimesinde aıtyp berdi», delingen maqalada.
Zertteýshiler, hakim Abaıdyń óziniń ánderi men kúılerin úsh ishekti dombyramen jazyp, oryndaǵanyn aıtady. Ákesinen qalǵan úsh ishekti dombyrany uly Aqylbaı kóziniń qarashyǵyndaı saqtap, óziniń balasy Israılǵa mıras etken. Bul qundy jádiger 1981 jyly Semeıdegi Abaı ádebı memorıal mýzeıinen Qazaq ulttyq aspaptar murajaıyna alynǵan. Sodan beri dombyra murajaıdyń altyn qorynda saqtaýly tur.
Abaıdyń mýzykalyq álemi áli úlken izdenister men jan-jaqty zertteýlerdiń qajet etedi, óıtkeni onyń kúıshilik qyryn kópshilik bile bermeıdi, deıdi ónertanýshylar.
Erkegúl Toqtamurat
«Adyrna» ulttyq portaly
