Áleýmettik jelidegi áleýmettiń jıi keńirdek qyzdyryp, pikir talastyratyn taqyryby - din taqyryby. Qazaqstan zaıyrly memleket bolǵandyqtan árkimniń dinı nanym-senimi óz erkinde. Soǵan qaramastan óz dinı ıdeologııalaryn ártúrli amalmen el aýmaǵynda taratýǵa den qoıǵan psevdo aǵymdar da qanshama. Sońǵy ýaqytta osy din máselesinde jurttyń pikiri ekige jarylýda. Biri Qazaqstan Islam memleketi bolsyn dese, endi biri dinnen múldem bas tartyp, ǵylym-bilim jolyna túseıik deıdi. Biz osy másele tóńireginde mamandarǵa saýal qoıǵan edik.
"Qazaq ıslam dininen bas tartsa, ultynan da bas tartady"
Muhıddın ISA, dintanýshy:
- Assalamýaleıkým ýa rahmatýlahı ýa barakatýh! «Islam dininen bas tartsaq, ult retinde qurımyz ba?» degen suraq asylynda «Biz ata-babamyzdan, shejiremizden, jeti atamyzdan, zııalylarymyzdan bas tartsaq, teksiz bolsaq ult retinde qurımyz ba?» degendeı estiledi. Abaısyz qazaqtyń kúni qandaı bolmaq? Ol búkil qazaq rýhanııatynyń jıyntyǵy ispetti. Búginde qoldan uryqtandyrý degen bar, belsizdik aýrýy kóbeıdi. Ol keshegi qazaqtyń qundylyqtarymen júrmegendikten, qymyz ben shubat ishpegennen paıda bolýda. Onyń ústine neshe túrli dárilerdi ishedi. Sodan arnaıy ortalyqtarǵa baryp, bóten bireýdiń uryǵyn áıeline salyp, bala súıip otyr. Alaıda ol balanyń qany basqa, jeti ataǵa jazyla almaıdy.
Japon degen el bar. Kezinde Ahmet Baıtursynovtar olardyń ulttyq qundylyqtardy qatań túrde ustanatynyna qyzyqqan. Japondar Amerıkadan ǵalym bolyp kelgen adamdy óziniń negizgi ǵalamdarynyń qataryna jatqyzbaǵan. Islam degenniń ornyna biz ulttyq qundylyqtar degendi qoıýymyz kerek.
Iá, osyndaı suraqtyń shyǵýynyń artynda úlken áser tur dep oılaımyn. Qandaı áser desek, búgingi tańdaǵy táńirshil ateıstterdiń shyǵýy, onyń aldyndaǵy radıkaldyq aǵymdardyń paıda bolýy osy suraqty týyndatyp otyr. Bular qazaqtyń dinine jat ustanymdardy alyp keldi.Solardyń «Islam dini qaýipti» dep aıtqany úshin ata-baba dininen bas tartasyń ba?
Islam dininen bas tartsaq, ult bop qalyptasamyz ba? Iá, sen 70 jyl boıy ıslam dininen bas tartyp kelesiń. Qyzyldyń qylyshy qynabynan shyǵyp turǵan zaman boldy. Ony Máshhúr Júsip te aıtyp ketti. Osy kezde sen ózińdi qanshalyqty ult retinde saqtaı aldyń? Ult bop tek halyqtyń ishinde ǵana saqtaldy, al jalpy sol kezdegi qoǵamǵa, ásirese «patrıottarǵa» ult kerek bolmady. Olarǵa orys kerek boldy. Qudaı-aý, otyz jyl ótse de, áli kúnge deıin orysqa jalpaqtaý bar. Túri qazaq bolsa da tilin joǵaltqandar bar. Dinin joǵaltyp edi, mine, tilin de joǵaltty. Tek aýyl adamdary ǵana dinin saqtap qala aldy.
Islam dininen bas tartatyndaı ol saǵan qandaı qasiret ákeldi? Sonaý ál-Farabıden Qoja Ahmet Iassaýıge deıin ıslamdy ardaqtap, Qurannan ilim aldy.Islam dini Amerıkanyń ekonomıkasyn damytýǵa sebep bop jatyr. Onda nege qazaq halqy ata-babalardyń dininen bas tartýy kerek? Qaıdaǵy bir «shala saýattylardyń» kesirinen dininen bas tarta ma?
Búginde musylman memleketteri artta qalyp qaldy. Alaıda, bul ıslam dininiń tómendigin emes, adamdardyń aqymaqtyǵyn kórsetedi. Qolda bar altynnyń qadiri joq.Munaıymyzdy tegin qytaılarǵa, orystarǵa bere salsaq, ult bop qalyptasamyz ba? Ateıstter 70 jyl boıy ne istedi? 100 mıllıon halyqty óltirdi. Olardyń tapqan baqyty sol ma?
Qysqasha aıtqanda, qazaq halqy ıslam dininen bas tartsa, ultynan da bas tartady. Túrki áleminiń ishinde ıslam dininen bas tartamyn dep túrkilikten de aıyrylǵan ulttar bar. Qazaqtyń mádenı qundylyqtary ıslammen ushtasyp jatyr. Ata-babalarymyz kezinde «Dinderińdi alatyn bir zaman keledi, biraq ádet-ǵuryptaryńdy ala almaıdy. Ádet-ǵuryptaryńdy dinderine aınaldyryńdar» degen eken. Mysaly, Naýryz toıy Nuq paıǵambardan keledi.
Sońǵy jyldary jastar dástúrli ıslamı túsinikti joǵaltyp aldy. Bul uǵym búgingi atalar men ájelerde jatyr. Jastar, kóptegen «namazhandar» dinı ustanymdardy joqqa shyǵaryp, bas tartyp otyr. Olar ishinde ıslamı rýhy joq jalań ýaǵyzdy aıta-aıta, halyqty jalyqtyryp, shoshytyp júr. Táńirshilder shıqan sııaqty shyǵyp otyr. Qazir «qoı deıtin qoja, áı deıtin áje» joq zaman boldy. «Oıbaı, men Arab elinen bitirip keldim» dep olardyń toqtap qalǵan mádenıetin «din» dep qasıetsiz aıtyp júr. Ultshyldyq qany tasyp turǵan adamdar bulardyń áńgimelerin, ýaǵyzdaryn estip, shoshýda. Oǵan kelip ýahabıster, Beket ataǵa til tıgizetinder, radıkaldar qosylyp otyr.
Ýaǵyzdarynda Áziret sultannyń hıkmetterin aıtyp otyrsa ǵoı, shirkin. Olardyń árqaısynyń astarynda aıat, hadıs, sahabalardyń ónegeleri jatyr. Eger osylaı áreket jasasa, bul suraq týyndamas edi. Endi bir 20 jyl osylaı qarańǵy túsinikte ketse, el arasynda kóptegen másele týyndaıdy. Sondyqtan biz ata-babalarymyzdyń sara jolyna túsýimiz kerek.
Bıtke ókpelep, tonyńdy otqa jaqpa! Bireýler radıkaldy ýaǵyz aıtty eken dep, kináni ata-babalardyń ustanǵan dininen kórme. Ony ózińnen kór. Ózińdi túzet. Ata-babańdy, olardyń ustaǵan qundylyqtaryn tany. Sonda ǵana ult bolyp qalyptasa alasyń.
"Qazaq ıslamsyz da qazaq bola alady"
Sovetqazy NURSILA :
- Islam dini bolmasa, qazaq ult retinde joıylyp keter edi degen jalǵan túsinik. Dinı ustanymdaǵy adamdardyń óz nasıhatyn kúsheıtý úshin oılap tapqan mıfologııasy dese de bolady. Qazaq halqynyń salt-dástúrleriniń basym bóligi ejelgi túrik dúnıetanymynan bastaý alady. Bul dástúrler ıslam dininiń ıisi de barmaǵan týystas, kóshpeli halyqtarda burynnan bar, qazir de saqtalǵan. Olardy dimen baılanystyrýdyń esh qajeti joq.
Sibir halyqtary ejelgi mádenıetti molynan saqtaǵan. Degenmen, olarda býddızm dininiń yqpaly bar. Býddızmdegi máıitti ań-qusqa azyq retinde berý ǵurpyn kóne túrikterdegi ejelgi táńirshildik dep eseptep, qate túsingen, teris nasıhattaǵan ǵalymdar jeterlik. Shyn máninde, kóne túrik dúnıetanymynda adamdy jerleý – qola dáýirinen beri kele jatqan, kóp ózgeriske ushyraı qoımaǵan myzǵymas ǵuryp. Oǵan qola dáýiriniń ǵana emes, saqtar men ǵundardyń, kóne túrikterdiń qorǵandary dálel bola alady.
Sibirdegi halyqtarǵa Reseı ımperııasy aıaýsyz jábir kórsetti. Halyqqa da, mal-janǵa da qoldan aýrý taratty, el-jurtty jaıylymdy, jaıly jerlerden qýyp shyqty. Qunarly, tabıǵaty kórkem jerlerden aırylǵan jurt qyrylmaǵanda, sany azaımaǵanda qaıtedi? Qazaqqa ashtyq, repressııa 1930-shy jyldary kelse, Sibirdegi týystarymyzǵa bul tárizdi náýbetter Aq patsha zamanynda, 1830-shy jyldary, ıaǵnı qazaq qyrǵynynan júz jyl buryn iske asyrylǵan edi.
Biraq halyqtyń ósimine bodan halyqtardyń minez-qulqy, kúreskerlik rýhy da tikeleı áser etkenin moıyndaý kerek. Mysaly bizge óte jaqyn tatarlar men bashqurttardyń taǵdyrlary árkelki qalyptasty. Reseı bodandyǵyna erterek moıyn usynyp, ıslam dini boıynsha patshaǵa baǵynýdy qup kórgen, kóshpeli ómirden kóri otyryqshylyq pen saýda-sattyqty qup kórgen tatarlar kóp qyrǵyn kórmedi. Al kóshpeli ómirden bas tartpaǵan, tatarlardaı dinge bas urmaǵan, jıi-jıi kóterilis jasap otyrǵan bashqurt aǵaıyndar qynadaı qyrylyp otyrdy. Qarasańyz, ekeýi de ıslam dini ustanady. Biraq tatarlar ustanǵan ıslam dini Aq patshanyń otarlaý saıasatynyń quraly bolǵany bul kúnde ashyq aıtyla bastady. Kórip otyrǵanymyzdaı, qandaı da bir ultty saqtaýshy din bola almaıdy. Kerisinshe ol dinniń áý bastaǵy shyqqan jeri basqa bolsa, sol eldiń mádenıetine sińip ketý qaýipi bar. Mysyr, Iran, Irak, Aýǵanstan tárizdi qanshama elder dinniń yqpalymen óz mádenı erekshelikterin joıyp aldy.
Qazaqtyń ádet ǵurpy jaıly kitapty "Kıiz kitap" degen. Ulttyq qundylylyqtarǵa toly, ulttyq erekshelikteri jaıly. Al, Abrahımdik (Avraam) din qazaq dalasyna bertin kelgen. Ondaǵan myń jyl buryn qalyptasqan Táńirlik dinı uǵym bolǵan. Ol táńir dinin Kámshatty (Kamchatka) buǵazy arqyly ondaǵan myń jyl buryn Amerıkaǵa ótip ketken úndister (ındee) áli kúnge deıin ustanady. Kóptegen sózderi túrki tiline keledi. Jylqyny janyndaı jaqsy kóredi. Qyzdaryna úki taǵady. DNK sy da bizge keledi eken. Abrahımdik din jetinshi ǵasyrda paıda bolǵan jáne Táýrattan (Tora) kóshirip alǵan plagıat ekeni jaıly kóptegen teolog —ǵalymdar saraptamalyq monografııalar jazǵan. Dinniń bastaýy Shýmer-Akkat, Mesopotomııa, Vavılonnan alady. 4,5-5 myń jyldyq Vavılonnyń qysh taqtaıshalary sol jaıly tarıhı derekter berip otyr. Ol uzaq áńgime... Aspan tıpografııasynan túsken qasıetti tórt kitap ta(Táýrat, injil, zabýr, quran) ınkýbatordyń balarandary nemese orystardyń matreshkasy sııaqty, bir birinen aýmaıdy.
"Islam dininen bas tartý - tarıhtan bas tartý"
Baqytjan QURALBAIULY, Oral ortalyq meshitiniń naıb ımamy:
- Bul suraqty jalpylama qarap kóreıik. Álemde dinsiz adamdar bar, biraq eshqashan dinsiz qoǵam bolmaǵan. Qaı qoǵamdy alsaq ta, tipti sol tas ǵasyrynyń ózinde de dinı nanymdar boldy. Qazirgi qoǵamda damyǵan elderdiń ózi ánurandarynda dinin nasıhattap, Qudaıdan memleketin saqtap qalýdy suraýda..Demek, olardyń jarqyn bolashaqqa umtylýyna dinı senimderi esh kedergi keltirip jatqan joq. Týra sol sııaqty bizdiń dinı senimimiz elimizdiń damýyna eshqandaı kedergi keltirmeıdi. Bizde álemdik jańalyqtardy ashyp jatqan ıslam dinin ustanýshy jastar bar. Islam damýǵa tyıym salmaıdy. Onyń eń birinshi aıaty «Oqy» dep tústi.
Kezinde Keńes úkimeti eshqandaı dinı senimderge ruqsat bermedi. Nátıjesinde, memleket bolyp qalyptasa almaı, joıylyp ketti. Al búginde «ateısttik baǵytty ustanady» degen elderdiń ózinde din erkindigi bar. Dinı senimderin zańyna qosqan elder bar. Amerıkanyń ánuranynda «Qudaı,Amerıkany qorǵa» dep aıtylatynyn bárimiz bilemiz.
Memleketimizdiń dini bizge eshqandaı zııan keltirmeıdi. Al ıslamnan bas tartý - sonaý ál-Farabıden beri qaraı ómir súrgen Iúginekı, Júsip Balasaǵun, Muhammed Dýlatılardan bas tartý. Osydan bes júz jyl buryn qurylǵan Qazaq handyǵy da sol kezde ıslam dinimen ómir súrdi. Keshegi Abylaı han zamanynda Buhar jyraý «Bes ýaqyt bes namaz, Bireýin qaza qylmasqa»dep jyrlady. Al olar bizdiń babalarymyz, tarıhymyz. Iaǵnı, dini senimnen bas tartý ulttyq bolmystan bas tartý bolyp sanalady.
Jaýlap alýshy memlekettiń basty maqsaty - sol eldiń tarıhy men dástúrin joıý. Bolashaǵyna senimi joq eldi jaýlap alý ońaı.
Keıbireýler «Islam dini kelgenge deıingi tarıhymyz bar, táńirshildikke qaıtaıyq» dep aıtýy múmkin. Biz ál-Farabı bastaǵan tulǵalardyń kózqarasy ıslam arqyly qalyptasqanyn kórsettik. Aqsaq Temirdiń ózi Qoja Ahmet Iassaýıdiń kesenesin salý arqyly ıslam dinin nasıhattady. Nemeresi Ulyqbek ıslamnyń aqıqatyn óz eńbekterinde jazyp ketti.
Al endi táńirshildikke oralaıyq. Eń bolmasa XVIII ǵasyrdyń sońynda mynadaı bir ǵalym táńirshildik týraly aıtty degen aqparat joq.
Odan arǵy tarıhqa barmaı-aq qoıaıyq. Shoqan Ýálıhanov XIX ǵasyrdyń sońynda ıakýttyń bir jazýshysynyń jazǵan eńbegin aýdardy. Qazirgi táńirshilderdiń shamshyraǵy osy eńbek qana. Alaıda ony dinı maman jazbaǵanyn eskertemiz. Al ıslam dinin ál-Farabıden bastap aıtyp keledi. Ol úzilmeı, ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasýda.
Islam dininen bas tartý - tarıhtan bas tartý. Al ótkenimizden bas tartý keleshektegi senimsizdikke ákeledi. Bul ult bolyp joıylyp ketýge aparatyn baǵyt bolady.
"Ǵunnyń, saqtyń, kóktúriktiń kezinde ıslamnyń ıisi de joq edi"
Shadyrman ShÝYLDAQ:
- Islam dinin jaqtaýshylardyń negizgi ýájderi mynadaı:
Din bolmasa adam balasy azǵyndap ketedi
Narkomanııa, alkogolızm, pedofılııa, prostıtýııa, qylmys, kisi óltirý, urlyq sekildi teris qubylystar oryn alyp, qoǵam buzylady deıdi.
Eger bul ýáj durys bolǵanynda, ıslam dinin ustamaǵan elder áldeqashan quldyrap, joq bolyp ketýi kerek edi.
Tipti ıslam turmaq, avramdyq dindi ustanbaıtyn Japonııa sekildi elder de ósip, ónip otyr.
Shveııa, Norvegııa, Kanada sekildi damyǵan elder ıslam dinin ustanýshy elder degenge kelmeıdi.
Joǵaryda atalǵan teris qubylystar musylman elderinde de jeterlik.
Al adam quqyqtaryn saqtaý men ekonomıkalyq damý, jalpy adam potenıalynyń damýy jaǵynan, ıslam elderi álemdegi artta qalǵan elderge jatatyny jasyryn emes.
Adam balasynyń, qoǵamnyń azǵyndaýyna úles qosyp, eldi búldirgen ISIS degen uıym memleket qurmaq boldy.
Ol jerde áıeldi zat retinde paıdalaný, pedofılııa, adam ómirin shybyn qurly kórmeı zardap shekkizý sekildi qubylystar keńinen etek jaıdy.
Dindi moıyndamaǵan nemese basqa dinı baǵyt, senimdi ustanǵan eldi mekender joıylyp otyrdy.
Genoıd oryn aldy.
Bizdiń ımamdar, olar radıkaldy kózqarastaǵylar, al biz taza ıslamdamyz dep aıtatyn bolsa, ol uıymdy ıslamnan tys, kápir uıym dep moıyndasyn.
Salıafı aǵymyn, vahabıt aǵymyn eshbir ımam kápir dep aıtqan joq.
Iaǵnı ımamdar da, vahabıtter de musylmandar.
Osynsha bassyzdyqtaryn kóre tura, olardy jáı adasýshy musylman dep, olardyń bassyzdyqtaryna kózjumbaılyq jasady.
Qysqasha tarıhı ekskýrs: Taq úshin talasta bolǵan, Alı men Muǵaýııanyń áskerleri soǵysqan Syffın shaıqasynda 70 000 adam óldi.
Bizdiń dinı basqarma, ózderiniń senim-nanym (Áhlı Sýnna) jolyn aqtap alý úshin, 70 000 adam ólgen soǵysta, eki jaq ta "aqıqatqa umtyldy" dep, qantógiske sebep bolǵandardy ashyp aıtpaı otyr.
Sondyqtan, azǵyndyq qubylys ıslamnyń ishinde de oryn ala-alady.
Mysaly: qyzdy balıǵat jasyna jetpeı, áıeldikke berý. Sahıh hadısterde 9 jas dese,
mazhab ımamdary 6 jastan bolady degen pátýalary bar. Bul azǵyndyq emeı nemene?
Áıeldiń denesine qaraýǵa bolmaıdy deıdi, deı tura kúń áıelderge qaraı berýge bolady deıdi. Tipti sahabalar satylymǵa shyqqan kúńderdiń dene múshelerin ustap, tekserip kóretin bolǵan.
Sonda ıslam áıeldiń zatyn emes, qoǵamdaǵy ornyn ǵana baǵalaıdy. Aıta bersem sóz kóp...
Prostıtýııany ıslam joıady deıdi, biraq salıafı aǵymyndaǵylarǵa "birkúndik" nekege turǵandardyki jezókshelik emeı nemene?
Keshegi Sırııadaǵy áıelderge "jynystyq jıhad" jasańdar degen saýdııanyń ımamdarynyń ýaǵyzdary prostıtýııaǵa shaqyrý emes pe?
Al salıafıt ımamdardyń jıhad kezinde "erkek pen erkek nekege tursyn" degen pátýasyna ne deýge bolady?
Sol ımamdardy bizdiń kez-kelgen ımam kápir deı almaıdy, tek adasqan deıdi. Ekeýi de bir qyrdyń jemisi...
Islam bar jerde qylmys joıylady degen de tartysty másele.
Islam, urynyń qolyn kesý, zına jasaǵandy tasboran etý, dinnen shyqqandy óltirý arqyly adamdy qylmystan qaıtaram dep oılaıdy. Taıaq etten, sóz súıekten ótedi degendi estimegen.
Uıat abyroı arqyly emes, qudaıdan qorqý, taqýalyq arqyly tárbıelemek bolady...
Adamdy ólim jazasyna kesý jaǵynan Saýd Arabııasy men Iran Qytaıdan keıingi oryndardy ıemdenedi.
Jyldaǵy ólimge kesiletin adam sany turaqtyǵa jaqyn shamada. Endi suraq: Ólimge kesý qylmysty azaıtatyn bolsa, onda Saýdııadaǵy ólimge kesilgender nege jyldan-jylǵa azaımaıdy?
Jaza arqyly qorqytý, qylmysty jasyryn isteýge ıtermeleıdi...
Adamdy sanaly azamat bolýǵa, arly-ojdandy bolýǵa yntalandyrmaıdy. Qudaı kórip tur deıdi, biraq shırkten basqany keshiredi deıdi.
Sondyqtan sóz kóbeıip, qolynda bıligi barlar qalaǵanyn jasaý úshin yńǵaılastyrylǵan...
Ol sózime dálel, ıslam - adamǵa musylman ustanymdaryn qabyldaǵandar ǵana qutylyp, baqytqa keneledi deıdi.
Biraq, ıslamdy ustanýshylar, Quran aıattaryna sáıkes óz dinine enbegenderdi "adasýshy", "ashýǵa ushyraǵandar" dep qor kóre bastaıdy.
Quranda "dúnıeniń ótkinshiligi, jalǵandyǵy" ashyq jazylǵan. Naǵyz turaq ana dúnıede dep basa aıtylǵan.
Olaı bolsa, myna dúnıeniń bilim-ǵylymy, zańdary, basqa nanym-senimdi ustanyp júrgenderdiń barlyǵy mýslım adam úshin qur áýreshilikte júrgender bop kórinedi.
Odan qaldy, qulshylyqtyń ózi adamnyń ójettigin tómendetip, adamǵa quldyq psıhologııa engizýge baǵyttalǵan.
2-shi ýáj: Islam bolmasa aqyrzaman bolady
Keshiresiz, ıslamnan buryn da kún shyqqan, ıslamnan keıin de shyǵa beredi.
Tabıǵat - aınalmaly, aýyspaly turaqty júıe.
Kápirler musylmandar men jan-janýarlardyń qurmetine aýa jutyp júr degen psıhologııa talaı órkenıettiń túbine jetken.
Islamnyń da súrinetin jeri osy bolmaq. Islam álgeri damý júıesi bolǵanda, 1400 jylda álemdi jaýlar edi. Biraq áli dúnıeniń 3/1 de ala-almaı keledi. Al ǵylymı-tehnıkalyq damý jaǵynan kósh sońynda.
3-shi ýáj: ıslamdy qabyldaǵanda bizdiń ult kúsheıedi
Ǵunnyń, saqtyń, kóktúriktiń kezinde ıslamnyń ıisi de joq edi. Al evreıdiń atalary shól dalany kezip júretin.
Evreı men arab shólde qańǵyp júrgende, Er Túriktiń balalary Evrazııa materıgine bılik júrgizdi.
Araptyń dinin alǵan elder araptyń tilin, salt-dástúrin, tanym-túsinigin qosa aldy. Egıpet, Lıvııa, Iran, Irak, Pakıstan, Aýǵanystan jáne basqa elder.
Óziniń ulttyq dilin araptyń diline aýystyrǵan eshbir el kógergen joq. Kógermeıdi de.
Árýaq attap, ata-babasynan qalǵan murany satqan el, eshqashan alǵa basa almaıdy.
Qazaqtyń tarıhyn qaraıtyn bolsaq, keri ketý tarıhy ıslamnyń enýimen tyǵyz baılanysty bolyp otyr.
Ol jaıynda bolashaqta taǵy aıtatyn bolamyz.
Arda bolyńyz!
Ońǵar QABDEN,
"Adyrna" ulttyq portaly
