Álemdik mádenıetke árbir halyq óz mádenıetiniń qaıtalanbas mazmunyn engizedi, bul búkil adamzattyń mádenıetin baıytady. Bul turǵyda qazaq halqy álemdik rýhanı mádenıetke óz úlesin qosqandyǵy sózsiz. Ál-Farabı, Ahmed Iassaýı, Buqar jyraý, Shortanbaı, Sh. Ýálıhanovtardyń attaryn ataǵannyń ózi jetkilikti. Abaı, Shákárim Qudaıberdiuly, A. Baıtursynuly, S. Toraıǵyrov, S. Seıfýllın, M. Jumabaev, M. Áýezov jáne t. b. Osy uly adamdardyń qatarynda Abaı erekshe oryn alady, óıtkeni ol óz halqynyń rýhanı mádenıeti men oılaý qabiletin jańa satyǵa kótergen, jańa rýhanı keńistikti ashqan, shyndyqty kórkem ıgerýdiń jańa úlgilerin ázirlegen uly oıshyl bolyp tabylady. Uly nemis fılosofy Kant bylaı dep jazdy: «Uly adam - óz halqy men adamzatty jańa satyǵa kóteredi, kórkem mádenıetke jańa baǵyt beredi. Demek, uly adam tek keremet óner týyndylaryn ǵana emes, joǵary úlgilerdi jasaıdy, kórkemdik mádenıettiń jańa parametrlerin kórsetedi».
Abaıdyń týyndysy bizdiń dástúrli mádenıetimizde jasalǵan barlyq dúnıelerden túbegeıli erekshelenedi. Ol jańa oılaýdy, jańa dúnıetanymdy negizdep, jańa etıkalyq jáne estetıkalyq qundylyqtardy qalyptastyryp, ómirdiń jańa qaǵıdatynyń, bolmystyń jáne jańa ıdealdardyń qajettiligin dáleldep berdi. Jańa ıdeıalar men dúnıetanymdyq qaǵıdattar turǵysynan ol óz zamandastarynyń ómirin, qundylyqtaryn, ıdealdaryn, dúnıetanymyn synǵa aldy. Onyń shyǵarmalarynda eń aldymen qazaq, qazaq qoǵamy – synnyń basty obektisi bolyp tabylady, biraq bul jaǵdaı jalpy adamzattyq máselelerdi, adamzattyń negizgi máselelerin, meıirimdilik pen sulýlyq ıdeıalaryn kóteretin ózindik jáne erekshe nysan bolyp tabylady. Abaı aǵartýshylyq prınıpi, damý prınıpi, progress jáne órkenıetti ómir súrý prınıpi jáne t. b. sııaqty irgeli uǵymdarǵa erekshe nazar aýdardy. Dástúrli qazaq mádenıetinde onyń kórnekti qaıratkerleri Abaıǵa deıin de aqyl-oıdyń, bilimniń, ǵylymnyń jáne t. b. róliniń joǵary ekenin aıtqan bolatyn. Alaıda, Abaı olarǵa qaraǵanda aǵartýshylyq, aqyl, bilim ıdeıasyn adamnyń mańyzdy qasıeti retinde ǵana emes, adam ómiriniń barlyq jaqtaryn qamtıtyn jáne negizdeıtin adam bolmysynyń irgeli prınıpi retinde qarastyrady. Abaı túsiniginde, bilim men ǵylym — adam rýhanııatynyń basqa da jaqtary táýeldi bolatyn bastaýlar. Oıshyl únemi bilim men ǵylym adamnyń, jeke tulǵa damýynyń, qalyptasýynyń shynaıy sharty ekendigin aıtyp otyrady. Abaıdyń pikirinshe, adam ómiriniń maqsaty men mánine bilimdi, ǵylymdy meńgergen, ǵylymı shyǵarmashylyqtyń shyńyna kóterilgen kezde ǵana qol jetkizýge bolady. Abaı sondaı-aq tabıǵı jáne áleýmettik qubylystardyń damý prınıpine erekshe mán berdi. Dástúrli qazaq mádenıetinde qazaqtarda ómirdiń turaqsyzdyǵy, adamnyń qartaıýy, ólim, adam taǵdyrynyń ózgerýi jáne t.b. týraly túsinik boldy. Abaı osy dástúrli ıdeıalarǵa qarama-qarsy ózgertý jáne damý ıdeıasyn jan-jaqty damytyp otyrdy. Oıshyldyń paıymdaýynsha, álem – únemi ózgerý ústinde, bir qubylystyń ekinshi bir qubylyspen úzdiksiz aýysý ústinde bolady.
Abaı dástúrli ıdeıalardy, qundylyqtardy, eski ómir saltyn synǵa alyp qana qoımaı, sonymen qatar olarǵa damýdyń ıdeıasyn, ómir súrýdiń órkenıetti tásilin bildiretin jańa ıdeıalar men uǵymdardy qarama-qarsy qoıdy . Aqyn fatalızm ıdeıasyn batyl túrde qabyldamady, qazaqtardy qyzmetke, belsendilikke, jeke jaýapkershilikke shaqyrdy. Abaıdyń "qara sózderinde" qazaq halqynyń ómir saltyn basqa halyqtardyń ómir súrýi arqyly salystyra otyryp, qazaq halqynyń ómir súrýiniń artta qalǵanyn atap ótedi. Oıshyldyń pikirinshe, basqa halyqtar qazaqtardy óziniń belsendiligimen, eńbek ete bilýimen, saýda jasaı bilýimen, ózderi úshin ómir súrýge qolaıly jaǵdaı jasaı bilýimen basyp ozdy. Bul týraly ekinshi qara sózinde bylaı deıdi- «Endi qarap tursam, sarttyń ekpegen egini joq, shyǵarmaǵan jemisi joq, saýdageriniń júrmegen jeri joq, qylmaǵan sheberligi joq. Ózimenen ózi áýre bolyp, birimenen biri eshbir shahary jaýlaspaıdy! Orysqa qaramaı turǵanda qazaqtyń ólisiniń ahırettigin, tirisiniń kıimin sol jetkizip turdy. Áke balaǵa qımaıtuǵyn malyńdy kirelep sol aıdap ketip turdy ǵoı. Orysqa qaraǵan soń da, orystyń ónerlerin bizden olar kóp úırenip ketti. Úlken baılar da, úlken moldalar da, eptilik, qyrmyzylyq, sypaıylyq - bári solarda. Noǵaıǵa qarasam, soldattyqqa da shydaıdy, kedeılikke de shydaıdy, qazaǵa da shydaıdy, molda, medrese saqtap, din kútýge de shydaıdy. Eńbek qylyp, mal tabýdyń da jónin solar biledi, saltanat, ásem de solarda».
Abaı eńbek týraly jańa sóz aıtyp, qazaq qoǵamyna eńbek sanatynyń jańa túsinigin engizdi. Árıne, qazaqtar Abaıǵa deıin eńbektiń ne ekendigin bildi, eńbek týraly túsinik te boldy. Alaıda, olardyń túsiniginde eńbek qarapaıym basqa da qyzmettermen qatar boldy. Dástúrli mádenıette, eńbek týraly sóz bolǵan kezde onyń teris jaǵy atap ótiledi, eńbek adamnyń tynyshtyǵyn, qýanyshy men baqytyn alady dep qaraldy. Abaı osyndaı pikirge qarsy qazaq sanasyna túbegeıli jańa eńbek týraly túsinigin ashyp berdi. Fılosoftyń aıtýynsha, eńbek - tek fýnkııa emes, adam bolmysynyń irgeli prınıpi. Sondyqtan ol qoǵamdy damytýda, jeke tulǵany qalyptastyrýda úlken mańyzǵa ıe. Abaı eńbektiń eki jaqty mánin tereń asha bildi. Birinshiden, eńbek - jeke tulǵany qalyptastyrýda úlken mańyzǵa ıe, óıtkeni tek eńbek arqyly shynaıy bilimge qol jetkiziledi. Onyń pikirinshe, ǵylymdy meńgerý, shynaıy bilimge ıe bolý eń qıyn jáne aýyr eńbektiń biri. Ekinshiden, Abaı eńbekti adamnyń jumyspen qamtylýy, ómir súrýdiń quraly retinde, óz betinshe ómir súrýdiń mańyzdy sharty retinde túsindi. Osy sebepti, oıshyldyń pikirinshe, óz eńbegine súıenetin adam sózsiz eń jqsyǵa laıyqty adam. Sondyqtan oıshyl jumyssyzdyqty, masyldyqty, qaıyrshylyqty jáne jumyssyz ómir súrýge tyrysatyndardy, eshteńege umtylmaıtyndardy qatty synǵa alady.
Abaı qazaq rýhanı mádenıetin damytýda osyndaı erlik jasady , óziniń biregeı tulǵasynda úsh uly bastaýdy — qazaq, shyǵys jáne orys rýhanı oıyn biriktirdi. Shynynda da, óziniń aqyn, oıshyl retinde qalyptasýynda qazaq halqynyń dástúrli mádenıetin, túrki kózderin jaqsy meńgerip, qazaq folklorynyń, qazaq fılosofııalyq oıynyń bilgiri bolǵan. Medresede shyǵys poezııasynyń tereńdigi men qupııasyn, onyń shynaıy úlgilerin, sondaı-aq ıslam fılosofııasyn, dinin jáne olardyń negizgi adamgershilik qundylyqtaryn túsindi. Kemeldi kezeńniń basynda oıshyl orys rýhanı mádenıetin, orys poezııasyn jáne fılosofııasyn tereń meńgerdi jáne sol arqyly batys rýhanı mádenıetin de ıgergen. Abaı bul úsh bastaýdy jáı biriktirip qoıǵan joq, sonymen qatar, qazaq oıshyly adamzattyń rýhanı qundylyqtaryna súıene otyryp, óziniń uly biregeı poezııasyn, fılosofııasyn qalyptastyryp, kóptegen irgeli uǵymdardy, etıkalyq qundylyqtardy jańasha uǵyna bildi.
Abaı shyǵarmashylyǵynda adam máselesi basty oryn alady. Bul máseleni zertteýde eki sátke nazar aýdarý kerek. Eń aldymen, Abaı shyǵys fılosofııasynyń dástúrlerin damytýdy alǵa tartty. Batys fılosofııasynan aıyrmashylyǵy, ol fılosofııalyq júıeni qurýǵa, álem, álemdik ǵarysh týraly oqýǵa kóp kóńil bóldi, bastaý máselesin, logıkany, gnoseologııany zerttedi, qoǵam, memleket, etıka, t.b. týraly oqyp, izdendi. Eger Batys fılosofııasy raıonalıstik negizde bolsa, onda shyǵys oıshyldary máseleniń psıhologııalyq, emoııalyq, sezimtal jaǵyna kóbirek kóńil bóldi. Osy maǵynada Abaı shyǵys fılosofııasynyń dástúrin jalǵastyrdy. Ol naqty fılosofııalyq júıe qurǵan joq, ol adamdy zertteýge, adam ómiriniń máni týraly oılady, jaqsylyq pen jamandyq, ádemilik t.b. týraly túsinýge, zertteýge erekshe nazar aýdardy. Abaı qazirgi adamdy (qazaqty) empırıkalyq túrde synaı otyryp, shynaıy adam ıdeıasyn ázirledi. Abaıdyń pikirinshe, empırıkalyq, burmalanǵan adamǵa qaraǵanda shynaıy adam bilimdi, bilimge umtylǵan, ǵylymdy tanýǵa umtylady. Onyń aqyl, oıy damyǵan. Adamgershiligi joǵary, boryshtyq sezimi damyǵan, jaqsylyq pen jamandyqty ajyrata bilý qabileti bar adam. Naǵyz adam(shynaıy adam) kez kelgen jaǵdaıda óziniń eńbegine júginedi, ol onyń ál-aýqaty men erkindiginiń sharty bolyp tabylady, oǵan jumyssyzdyq, muqtajdyq, masyldyq jat dúnıeler bolyp keledi. Shynaıy adam damyǵan sana-sezimge ıe jáne sol arqyly júrek, sulýlyq pen úılesimdilik uǵymdaryn óz dárejesinde túsine alady.
Uly gýmanıst shynaıy adamnyń ıdealyn qalyptastyryp qana qoımaı, sonymen qatar shynaıy adamnyń, tulǵanyń qalyptasýyna yqpal etetin joldar men quraldardy da qalyptastyrdy. Onyń aıtýynsha, bul jerde birinshi oryndy talap alady, onyń arqasynda qoıylǵan maqsatqa jetý úshin adamnyń barlyq jan jáne dene kúshi jumyldyrylady. Abaıdy túsinýde shynaıy adamnyń ıdealyna jetýdiń basqa sharty - eńbek, qyzmet. Fılosof eńbek adam ómirindegi qajettilik ǵana emes, tulǵanyń qalyptasýynyń sharty ekenin tereń túsindi. Oıshyldyń pikirinshe, adamgershilik ıdealyna jetýdegi mańyzdy qural shyǵarmashylyq oılaý bolyp tabylady. Sonymen qatar, oılaý adamǵa tabıǵı qubylystardy ǵana emes, adam ómirin taldaýǵa, sıntezdeýge, salystyrýǵa múmkindik beredi.
Abaı, naǵyz aǵartýshy retinde, bar kúshimen, jan dúnıesimen jastardy oqytý, bilim berýdi qoldaıdy. Onyń pikirinshe, bilim — adam ómiriniń irgeli sharty, damýdyń basty faktory, adamgershiliktiń negizi. Sondyqtan ol árdaıym óz zamandastaryn, qazaqtardy ǵylymǵa, bilimge baýlýǵa shaqyrdy.
Danat Janataev, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty
Djýmanııaz Aıdana, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, Fılologııa jáne álem tilderi fakýltetiniń magıstranty
