اباي – ۇلى ويشىل

5003
Adyrna.kz Telegram

الەمدىك مادەنيەتكە ءاربىر حالىق ءوز مادەنيەتىنىڭ قايتالانباس مازمۇنىن ەنگىزەدى، بۇل بۇكىل ادامزاتتىڭ مادەنيەتىن بايىتادى. بۇل تۇرعىدا قازاق حالقى الەمدىك رۋحاني مادەنيەتكە ءوز ۇلەسىن قوسقاندىعى ءسوزسىز. ءال-فارابي، احمەد ياسساۋي، بۇقار جىراۋ، شورتانباي، ش. ءۋاليحانوۆتاردىڭ اتتارىن اتاعاننىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. اباي، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ا. بايتۇرسىنۇلى، س. تورايعىروۆ، س. سەيفۋللين، م. جۇماباەۆ، م. اۋەزوۆ جانە ت. ب. وسى ۇلى ادامداردىڭ قاتارىندا اباي ەرەكشە ورىن الادى، ويتكەنى ول ءوز حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتى مەن ويلاۋ قابىلەتىن جاڭا ساتىعا كوتەرگەن، جاڭا رۋحاني كەڭىستىكتى اشقان، شىندىقتى كوركەم يگەرۋدىڭ جاڭا ۇلگىلەرىن ازىرلەگەن ۇلى ويشىل بولىپ تابىلادى. ۇلى نەمىس فيلوسوفى كانت بىلاي دەپ جازدى: «ۇلى ادام - ءوز حالقى مەن ادامزاتتى جاڭا ساتىعا كوتەرەدى، كوركەم مادەنيەتكە جاڭا باعىت بەرەدى. دەمەك، ۇلى ادام تەك كەرەمەت ونەر تۋىندىلارىن عانا ەمەس، جوعارى ۇلگىلەردى جاسايدى، كوركەمدىك مادەنيەتتىڭ جاڭا پارامەترلەرىن كورسەتەدى».

ابايدىڭ تۋىندىسى ءبىزدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدە جاسالعان بارلىق دۇنيەلەردەن تۇبەگەيلى ەرەكشەلەنەدى. ول جاڭا ويلاۋدى، جاڭا دۇنيەتانىمدى نەگىزدەپ، جاڭا ەتيكالىق جانە ەستەتيكالىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرىپ، ءومىردىڭ جاڭا قاعيداتىنىڭ، بولمىستىڭ جانە جاڭا يدەالداردىڭ قاجەتتىلىگىن دالەلدەپ بەردى. جاڭا يدەيالار مەن دۇنيەتانىمدىق قاعيداتتار تۇرعىسىنان ول ءوز زامانداستارىنىڭ ءومىرىن، قۇندىلىقتارىن، يدەالدارىن، دۇنيەتانىمىن  سىنعا الدى. ونىڭ شىعارمالارىندا ەڭ الدىمەن قازاق، قازاق قوعامى – سىننىڭ باستى وبەكتىسى بولىپ تابىلادى، بىراق بۇل جاعداي جالپى ادامزاتتىق ماسەلەلەردى، ادامزاتتىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىن، مەيىرىمدىلىك پەن سۇلۋلىق يدەيالارىن كوتەرەتىن وزىندىك جانە ەرەكشە نىسان بولىپ تابىلادى.  اباي اعارتۋشىلىق ءپرينتسيپى، دامۋ ءپرينتسيپى، پروگرەسس جانە وركەنيەتتى ءومىر ءسۇرۋ ءپرينتسيپى جانە ت. ب. سياقتى ىرگەلى ۇعىمدارعا ەرەكشە نازار اۋداردى. ءداستۇرلى قازاق مادەنيەتىندە ونىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى ابايعا دەيىن دە اقىل-ويدىڭ، ءبىلىمنىڭ، عىلىمنىڭ جانە ت. ب. ءرولىنىڭ جوعارى ەكەنىن ايتقان بولاتىن. الايدا، اباي ولارعا قاراعاندا اعارتۋشىلىق، اقىل، ءبىلىم يدەياسىن ادامنىڭ ماڭىزدى قاسيەتى رەتىندە عانا ەمەس، ادام ءومىرىنىڭ بارلىق جاقتارىن قامتيتىن جانە نەگىزدەيتىن ادام بولمىسىنىڭ ىرگەلى ءپرينتسيپى رەتىندە قاراستىرادى. اباي تۇسىنىگىندە، ءبىلىم مەن عىلىم — ادام رۋحانياتىنىڭ باسقا دا جاقتارى تاۋەلدى بولاتىن باستاۋلار. ويشىل ۇنەمى ءبىلىم مەن عىلىم ادامنىڭ، جەكە تۇلعا دامۋىنىڭ، قالىپتاسۋىنىڭ شىنايى شارتى ەكەندىگىن ايتىپ وتىرادى. ابايدىڭ پىكىرىنشە، ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى مەن مانىنە ءبىلىمدى، عىلىمدى مەڭگەرگەن، عىلىمي شىعارماشىلىقتىڭ شىڭىنا كوتەرىلگەن كەزدە عانا قول جەتكىزۋگە بولادى. اباي سونداي-اق تابيعي جانە الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردىڭ دامۋ پرينتسيپىنە ەرەكشە ءمان بەردى. ءداستۇرلى قازاق مادەنيەتىندە قازاقتاردا ءومىردىڭ تۇراقسىزدىعى، ادامنىڭ قارتايۋى، ءولىم، ادام تاعدىرىنىڭ وزگەرۋى جانە ت.ب. تۋرالى تۇسىنىك بولدى. اباي وسى ءداستۇرلى يدەيالارعا قاراما-قارسى وزگەرتۋ جانە دامۋ يدەياسىن جان-جاقتى دامىتىپ وتىردى. ويشىلدىڭ پايىمداۋىنشا، الەم – ۇنەمى وزگەرۋ ۇستىندە، ءبىر قۇبىلىستىڭ ەكىنشى ءبىر قۇبىلىسپەن ۇزدىكسىز اۋىسۋ ۇستىندە بولادى.

اباي ءداستۇرلى يدەيالاردى، قۇندىلىقتاردى، ەسكى ءومىر سالتىن سىنعا الىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ولارعا دامۋدىڭ يدەياسىن، ءومىر ءسۇرۋدىڭ وركەنيەتتى ءتاسىلىن بىلدىرەتىن جاڭا يدەيالار مەن ۇعىمداردى قاراما-قارسى قويدى . اقىن فاتاليزم يدەياسىن باتىل تۇردە قابىلدامادى، قازاقتاردى قىزمەتكە، بەلسەندىلىككە، جەكە جاۋاپكەرشىلىككە شاقىردى. ابايدىڭ "قارا سوزدەرىندە" قازاق حالقىنىڭ ءومىر سالتىن باسقا حالىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋى ارقىلى سالىستىرا وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ارتتا قالعانىن اتاپ وتەدى. ويشىلدىڭ پىكىرىنشە، باسقا حالىقتار قازاقتاردى ءوزىنىڭ بەلسەندىلىگىمەن، ەڭبەك ەتە بىلۋىمەن، ساۋدا جاساي بىلۋىمەن، وزدەرى ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە قولايلى جاعداي جاساي بىلۋىمەن باسىپ وزدى. بۇل تۋرالى ەكىنشى قارا سوزىندە بىلاي دەيدى- «ەندى قاراپ تۇرسام، سارتتىڭ ەكپەگەن ەگىنى جوق، شىعارماعان جەمىسى جوق، ساۋداگەرىنىڭ جۇرمەگەن جەرى جوق، قىلماعان شەبەرلىگى جوق. وزىمەنەن ءوزى اۋرە بولىپ، بىرىمەنەن ءبىرى ەشبىر شاھارى جاۋلاسپايدى! ورىسقا قاراماي تۇرعاندا قازاقتىڭ ءولىسىنىڭ احيرەتتىگىن، ءتىرىسىنىڭ كيىمىن سول جەتكىزىپ تۇردى. اكە بالاعا قيمايتۇعىن مالىڭدى كىرەلەپ سول ايداپ كەتىپ تۇردى عوي. ورىسقا قاراعان سوڭ دا، ورىستىڭ ونەرلەرىن بىزدەن ولار كوپ ۇيرەنىپ كەتتى. ۇلكەن بايلار دا، ۇلكەن مولدالار دا، ەپتىلىك، قىرمىزىلىق، سىپايىلىق - ءبارى سولاردا. نوعايعا قاراسام، سولداتتىققا دا شىدايدى، كەدەيلىككە دە شىدايدى، قازاعا دا شىدايدى، مولدا، مەدرەسە ساقتاپ، ءدىن كۇتۋگە دە شىدايدى. ەڭبەك قىلىپ، مال تابۋدىڭ دا ءجونىن سولار بىلەدى، سالتانات، اسەم دە سولاردا».

اباي ەڭبەك تۋرالى جاڭا ءسوز ايتىپ، قازاق قوعامىنا ەڭبەك ساناتىنىڭ جاڭا تۇسىنىگىن ەنگىزدى. ارينە، قازاقتار ابايعا دەيىن ەڭبەكتىڭ نە ەكەندىگىن ءبىلدى، ەڭبەك تۋرالى  تۇسىنىك تە بولدى. الايدا، ولاردىڭ تۇسىنىگىندە  ەڭبەك قاراپايىم  باسقا دا قىزمەتتەرمەن قاتار بولدى. ءداستۇرلى مادەنيەتتە، ەڭبەك تۋرالى ءسوز بولعان كەزدە ونىڭ تەرىس جاعى اتاپ وتىلەدى، ەڭبەك ادامنىڭ تىنىشتىعىن، قۋانىشى مەن باقىتىن الادى دەپ قارالدى. اباي وسىنداي پىكىرگە قارسى قازاق ساناسىنا تۇبەگەيلى جاڭا ەڭبەك تۋرالى تۇسىنىگىن اشىپ بەردى. فيلوسوفتىڭ ايتۋىنشا، ەڭبەك - تەك فۋنكتسيا ەمەس، ادام بولمىسىنىڭ ىرگەلى ءپرينتسيپى. سوندىقتان ول قوعامدى دامىتۋدا، جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن ماڭىزعا يە. اباي ەڭبەكتىڭ ەكى جاقتى ءمانىن تەرەڭ اشا ءبىلدى. بىرىنشىدەن، ەڭبەك - جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن ماڭىزعا يە، ويتكەنى تەك ەڭبەك ارقىلى شىنايى بىلىمگە قول جەتكىزىلەدى. ونىڭ پىكىرىنشە، عىلىمدى مەڭگەرۋ، شىنايى بىلىمگە يە بولۋ ەڭ قيىن جانە اۋىر ەڭبەكتىڭ ءبىرى. ەكىنشىدەن، اباي ەڭبەكتى ادامنىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى، ءومىر ءسۇرۋدىڭ قۇرالى رەتىندە، ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرۋدىڭ ماڭىزدى شارتى رەتىندە ءتۇسىندى. وسى سەبەپتى، ويشىلدىڭ پىكىرىنشە، ءوز ەڭبەگىنە سۇيەنەتىن ادام ءسوزسىز ەڭ جقسىعا لايىقتى ادام. سوندىقتان ويشىل جۇمىسسىزدىقتى، ماسىلدىقتى، قايىرشىلىقتى جانە جۇمىسسىز ءومىر سۇرۋگە تىرىساتىنداردى، ەشتەڭەگە ۇمتىلمايتىنداردى قاتتى سىنعا الادى.

اباي قازاق رۋحاني مادەنيەتىن دامىتۋدا وسىنداي ەرلىك جاسادى ، ءوزىنىڭ بىرەگەي تۇلعاسىندا ءۇش ۇلى باستاۋدى — قازاق، شىعىس جانە ورىس رۋحاني ويىن بىرىكتىردى. شىنىندا دا، ءوزىنىڭ اقىن، ويشىل رەتىندە قالىپتاسۋىندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن، تۇركى كوزدەرىن جاقسى مەڭگەرىپ، قازاق فولكلورىنىڭ، قازاق فيلوسوفيالىق ويىنىڭ بىلگىرى بولعان. مەدرەسەدە  شىعىس پوەزياسىنىڭ تەرەڭدىگى مەن قۇپياسىن، ونىڭ شىنايى ۇلگىلەرىن، سونداي-اق يسلام فيلوسوفياسىن، ءدىنىن جانە ولاردىڭ نەگىزگى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن ءتۇسىندى. كەمەلدى كەزەڭنىڭ باسىندا ويشىل ورىس رۋحاني مادەنيەتىن، ورىس پوەزياسىن جانە فيلوسوفياسىن تەرەڭ مەڭگەردى جانە سول ارقىلى باتىس رۋحاني مادەنيەتىن دە يگەرگەن. اباي بۇل ءۇش باستاۋدى ءجاي بىرىكتىرىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار، قازاق ويشىلى ادامزاتتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇلى بىرەگەي پوەزياسىن، فيلوسوفياسىن قالىپتاستىرىپ، كوپتەگەن ىرگەلى ۇعىمداردى، ەتيكالىق قۇندىلىقتاردى جاڭاشا ۇعىنا ءبىلدى.

اباي شىعارماشىلىعىندا ادام ماسەلەسى باستى ورىن الادى. بۇل ماسەلەنى زەرتتەۋدە ەكى ساتكە نازار اۋدارۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، اباي شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ داستۇرلەرىن دامىتۋدى العا تارتتى. باتىس فيلوسوفياسىنان ايىرماشىلىعى، ول فيلوسوفيالىق جۇيەنى قۇرۋعا، الەم، الەمدىك عارىش تۋرالى وقۋعا  كوپ كوڭىل ءبولدى، باستاۋ ماسەلەسىن، لوگيكانى، گنوسەولوگيانى زەرتتەدى، قوعام، مەملەكەت، ەتيكا، ت.ب. تۋرالى وقىپ، ىزدەندى. ەگەر باتىس فيلوسوفياسى راتسيوناليستىك نەگىزدە بولسا، وندا شىعىس ويشىلدارى ماسەلەنىڭ پسيحولوگيالىق، ەموتسيالىق، سەزىمتال جاعىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولدى. وسى ماعىنادا اباي شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىردى. ول ناقتى فيلوسوفيالىق جۇيە قۇرعان جوق، ول  ادامدى زەرتتەۋگە، ادام ءومىرىنىڭ ءمانى تۋرالى ويلادى، جاقسىلىق پەن جاماندىق، ادەمىلىك ت.ب. تۋرالى تۇسىنۋگە، زەرتتەۋگە ەرەكشە نازار اۋداردى. اباي قازىرگى ادامدى (قازاقتى) ەمپيريكالىق تۇردە سىناي وتىرىپ،  شىنايى ادام يدەياسىن ازىرلەدى. ابايدىڭ پىكىرىنشە، ەمپيريكالىق، بۇرمالانعان ادامعا قاراعاندا شىنايى ادام ءبىلىمدى، بىلىمگە ۇمتىلعان، عىلىمدى تانۋعا ۇمتىلادى. ونىڭ اقىل، ويى دامىعان. ادامگەرشىلىگى جوعارى، بورىشتىق سەزىمى دامىعان، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى اجىراتا ءبىلۋ قابىلەتى بار ادام. ناعىز ادام(شىنايى ادام) كەز كەلگەن جاعدايدا ءوزىنىڭ ەڭبەگىنە جۇگىنەدى، ول ونىڭ ءال-اۋقاتى مەن ەركىندىگىنىڭ شارتى بولىپ تابىلادى، وعان جۇمىسسىزدىق، مۇقتاجدىق، ماسىلدىق جات دۇنيەلەر بولىپ كەلەدى. شىنايى ادام دامىعان سانا-سەزىمگە يە جانە سول ارقىلى  جۇرەك، سۇلۋلىق پەن ۇيلەسىمدىلىك ۇعىمدارىن ءوز دارەجەسىندە تۇسىنە الادى.

ۇلى گۋمانيست شىنايى ادامنىڭ يدەالىن قالىپتاستىرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار شىنايى ادامنىڭ، تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتىن جولدار مەن قۇرالداردى دا قالىپتاستىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل جەردە ءبىرىنشى ورىندى تالاپ الادى، ونىڭ ارقاسىندا قويىلعان ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ادامنىڭ بارلىق جان جانە دەنە كۇشى جۇمىلدىرىلادى. ابايدى تۇسىنۋدە شىنايى ادامنىڭ يدەالىنا جەتۋدىڭ باسقا شارتى - ەڭبەك، قىزمەت. فيلوسوف ەڭبەك ادام ومىرىندەگى قاجەتتىلىك عانا ەمەس، تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ شارتى ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىندى. ويشىلدىڭ پىكىرىنشە، ادامگەرشىلىك يدەالىنا جەتۋدەگى ماڭىزدى قۇرال شىعارماشىلىق ويلاۋ بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار، ويلاۋ ادامعا تابيعي قۇبىلىستاردى عانا ەمەس، ادام ءومىرىن تالداۋعا، سينتەزدەۋگە، سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

اباي، ناعىز اعارتۋشى رەتىندە، بار كۇشىمەن، جان دۇنيەسىمەن جاستاردى وقىتۋ، ءبىلىم بەرۋدى قولدايدى. ونىڭ پىكىرىنشە، ءبىلىم — ادام ءومىرىنىڭ ىرگەلى شارتى، دامۋدىڭ باستى فاكتورى، ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزى. سوندىقتان ول ءاردايىم ءوز زامانداستارىن، قازاقتاردى عىلىمعا، بىلىمگە باۋلۋعا شاقىردى.

دانات جاناتاەۆ, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

دجۋمانياز ايدانا, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى

پىكىرلەر