Uaqyt qūstai ūşyp, közdı aşyp jūmǧanşa şaşasyna şaŋ jūqpai taǧy ekı jyl zaulap öte şyqty. Märtebelı uaqytty Qūdaiǧa teŋegenımızben onyŋ da jürektı jaralaǧan ǧaşyqtyq dertın jazuǧa qūdıretı jetpeitınıne Giustavtyŋ közı anyq jettı. Kün artynan synaptai syrǧanap künder ötse de Elizany ūmyta almady. Aily tünderde tättı oilardyŋ tylsymynda jany qysylyp, ony oilaumen jyl artynan jyldy şyǧaryp saldy.
On toǧyzǧa tolǧanda mekteptı bıtırıp, joǧarǧy oqu ornyna tüstı. Töbelerı kökke jetkendei bolǧan äke-şeşesınıŋ quanyşy qoinyna syimai ketıp, ūldaryn Pireneia men Korsikaǧa saiahattauǧa jıberdı. Boiy äjeptäuır ösıp, boijetken qyzdardyŋ bärı qyzyǧa qaraityn sūlu jıgıt el körıp, jer körıp Korsikadan qaitarda Marsel qalasyna aialdady. Oiyŋda eşteŋe joq ol sol künı taŋerteŋ teŋızge tüsuge barǧanda qonaq üidıŋ janyndaǧy säkıden Elizany körıp qalǧandai bolyp, jüregı attai tulap, köŋılı alyp-ūşyp jas kelınşektıŋ janyna jetıp bardy. Ökınışke qarai, säkıde otyrǧan Eliza emes, Elali Fuko esımdı böten äiel bolyp şyqty.
Ekeuı tanysyp, äŋgımelerı jyldam jarasyp kettı. Jas kelınşek kemede qyzmet etetın küieuınıŋ keluın tosyp jür eken. Talai-talai aqqudai arulardyŋ armany bolǧan sūlu jıgıt tän rahatynyŋ dämın tatyp ülgerıp, erkektıŋ iısın aŋsaǧan qatynnyŋ basyn tez ainaldyryp aldy. Boilaryn bilep quana oinaq salǧan näpsınıŋ jylandaryn jeŋe almaǧan ekeuı qūşaqtary aiqasyp, tar tösekte tabysyp, sol tündı bırge ötkızdı.
Jas denesı arşylmaǧan jūmyrtqadai äppaq äieldıŋ ystyq qoinynan jany baiyz tapqandai bolǧan jıgıt tasqyndap kelgen sezımın tūsaulai almai, sūlu kelınşektıŋ şiedei qyzyl ernınen tıstelep süiıp, tösın iıskep, baldai tättı tänınıŋ şärbatyna meiırın qandyryp jatyp Elizany oilap, keskın-kelbetın köz aldyna elestettı. Süiıktısın aŋsaǧan şaqtarynda kör azabyna tüskendei qinap, taŋdy-taŋǧa ūrǧyzǧan azapty tünderdıŋ qarymtasyn myna tün säl de bolsa qaitarǧandai ma, qalai? Äitkenmen, tūla boiyn bilep alyp, tamyr-tamyryn qualaǧan sezım tolqyndary basqa bıreudı aŋsaidy. Saǧynady. Ümıt jalauyn jelbıretıp, qolyn būlǧap alystan şaqyrǧandai bolady.
Şydamynan aiyryp, jelıge mastanǧan näpsısın qanaǧattandyryp, jalǧyzdyqtan jabyrqaǧan jüregın jūbatqan myna äieldıŋ Eliza bolyp şyqpaǧany qandai ökınıştı. Süigen janynyŋ tänıne tän sūlulyqtyŋ bärı – tündei tūŋǧiyq közderı, symbatty müsını, tolqyndanyp iyǧyna tögılgen qolaŋ şäşı, qypşa belı, syŋǧyrlaǧan tättı külkısı.. bärı- bärı – qūmarlyqtyŋ mastyǧyna elırıp, qoinynda torǧa tüsken aq sazandai tulap jatqan myna kelınşektıŋ boiynda bar. Qūddy, soiyp qaptap qoiǧan Elizanyŋ syŋary ma, dersıŋ. Tek, jany, jany ǧana Elizanıkı emes. Näpsıŋdı aldaǧanyŋmen, jüregıŋdı aldai almaisyŋ. Elali Fukony köŋılı ūnatqanymen, jüregı süimeidı. Tänı toiat tapqanymen, sezımı qanaǧattanbady.
Taŋ sıbırlep ata salysymen Giustav kezdeisoq jaǧdaida jolyqqan kelınşekpen asyǧa qoştasty. Köŋılınde öşpestei ızın qaldyrǧan Marsel qalasyndaǧy basynan keşken mahabbat oqiǧasyn ol ölgenşe ūmyta almady. Keiın barmaǧyn şainap ökınıp, jūrttan sūrastyryp Elali Fukonyŋ qaida jürgenın sūrastyrǧan kezderı de boldy.
Tırşılık qalypty arnasyna tüsıp, taudyŋ tentek özenındei sarqyrap aǧa berdı. Esıŋnen tandyra jazdap, erkıŋdı bilep alatynyna qaramastan, adamnyŋ ömırı mahabattan ǧana tūrmaidy. Ekı aiaqty pendede odan basqa da mındetter tolyp jatyr. Solardyŋ bırı joǧary bılım alyp, öz jolyŋdy tauyp, köŋılıŋ qalaityn süiıktı ısıŋmen şūǧyldanu.
Ömırde öz ornyŋdy taba almaǧannan ülken qasıret joq. Önerde - ekıbastan. Meiırımı mol Alla-Taǧala adamnyŋ bärın de talantty etıp jaratady. Alaida, jūrttyŋ köbısı öz jolyn tappai adasyp, äure-sarsaŋǧa salynyp, äbıgerge tüsedı. Jaqsy ǧalym boluǧa qabıletı mol talantty adamdar keide boiyndaǧy bılımıne senıp qolynan kelmeitın ısı – jazuşylyqqa, aqyndyqqa ūmtylyp jıbı tüzu bır şyǧarma tuǧyza almai, ömırden ötedı. Ärine, aqyn nemese jazuşy bolu üşın bılımnıŋ kerek ekenın eşkım de joqqa şyǧarmaidy. Degenmen, bılımdı adamdardyŋ bärı şetınen ülken aqyn nemese asa körnektı jazuşy bola almaityny da aidai aqiqat. Keide, elge ūnaǧysy kelgen köŋılşek synşylardyŋ bılımıne bola keibır qalamgerlerdı aiaǧyn jerge tigızbei maqtai jönelıp, halyqty adastyratyn kezderı bar. Fransuz klassigı ömır sürgen uaqytta jazuşylyqtyŋ ne ekenın tüsınbei adasyp jürgender fransuz ädebietınde köp edı. Ömır şyndyǧynan alys şyǧarmalardy mysyqşa balalatqan grafomandar jaŋbyrdan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptap ketken bolatyn.
Jazuşylyqtyŋ şytyrman şyrǧalaŋyna tüsıp ketpeuın oilap alaŋdaǧan Floberdıŋ ata-anasy öz balalarynyŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr şyǧarmaşylyqtan görı, paida äkeletın naqty ıspen ainalysyp, zaŋger bolǧanyn aqyl kördı. Jüregı qalaǧandyqtan emes, qandai da bır käsıpke beiımdelu qajettılıgı tuǧandyqtan Flober bılımın jetıldıru maqsatynda qūqyq pänın odan ärı tereŋdete oqi tüsu üşın Parijge attandy.
Zaŋger emes, peşenesıne ūly jazuşy bolu taǧdyry jazylǧan suretker ış pystyratyn ǧylymi kıtaptardy oqi almai köŋılı qūlazyp, universitettegı temırdei tärtıpten jalyǧyp, ataqtan, bailyq pen mansaptan basqa eşteŋenı oilamaityn, talǧamy tömen, sanasynda säule joq zamandastaryn jek köre bastady. Toǧyşarlyqtyŋ toryna tüsken baiǧūstardyŋ ışınde söilesuge tūrarlyq bır jannyŋ tabylmaǧanyn qarasaişy. Kımmen söileserın bılmei qapalanǧan Floberdıŋ aqymaq tobyrdyŋ dauystary estılmeitın qiial patşalyǧynyŋ mekenıne kırıp alyp, esıgın qūlyptap tastap, jan syryn aq paraqqa aqtarǧannan basqa amaly qalmady. Elizany saǧynyp jürgende Elila Fukony qalai kezdestırgenı, ädemı äieldıŋ ottai ystyq qūşaǧynda qalai balqyǧany oiyna oralyp «Qaraşa» atty povesın şabyttanyp jazyp tastady. Şyǧarmada Elila Fukomen ekeuınıŋ arasyndaǧy bolǧan bır kündık mahabbat oiynynyŋ oqiǧasy surettelgenımen, basty keiıpkerdıŋ keskın-kelbetın ol Elizanyŋ körkıne tän sūlulyq näşımen örnektedı.
Aitpaqşy, sol jyly taǧdyrdyŋ būralaŋ joly Eliza ekeuınıŋ jolyn taǧy da tüiıstırdı. Süigen janynyŋ ai didarly jüzın körudı qūmartyp jürgen Giustav bır künı syltau tauyp Moris Şlezenjerdıŋ keŋsesıne bas sūǧyp, būrynǧy tanystyǧyn qaita qalpyna keltırudıŋ amalyn tapty. Oiynda eşteŋe joq Moris jas jıgıttı üiınen tüskı as ışıp ketuge şaqyrdy.
Elizany qaita köru baqytyna qoly jetken Giustavtyŋ taŋdanysynda şek bolmady. Dauyldy jyldardyŋ jaŋbyry da, ötken uaqytty būrqasyndatqan borany da ǧaşyǧynyŋ sūlu symbatyna syzyq tüsıre almapty. Qaita ol būrynǧysynan da ädemı bolyp, güldei qūlpyryp ketken be, qalai? Jüregıne şoq salǧan uyzdai jas kelınşektı alǧaş körgende ol bozbala edı, al, qazır at jalyn tartqan - zıŋgıttei azamatqa ainaldy. Boiyndaǧy qūmarlyqtyŋ qūştarlyǧy älı basylmaǧan jıgıt jüregınde mahabat oty qaita mazdady. Süigenıne qosylatyn kün tusa onyŋ jolyna şybyn janyn qūrban etuge ol daiyn. Şeşendık pen şeberlıktıŋ bärı boiynda bar bolǧanymen jüregınıŋ tübınde jasyrynǧan asyl sözderın jetkızuge gauhar tılınıŋ şamasy kelmei qoiǧanyn aitsaişy. Janyna jaqyndap qalsa ne aitaryn bılmei sasqalaqtap, tılı kürmelıp, jüregınıŋ tüiının jaza almai azaptanǧanyn qarasaişy.
Ǧaşyqtyq dertı qaitadan janyn jalyndai şarpyǧanymen būl künder Giustavtyŋ ömırındegı eŋ baqytty kezeŋı boldy. Şelenjerlerdıŋ otbasymen baiaǧydai aralasyp, üilerıne jiı baryp, keide olarmen bırge saiahattady. Amalyn tauyp aqyry bır künı Giustav ǧaşyǧyna sezımın bıldırıp, söz aitty. Işınen qatty qobaljyǧan ol bärınen būryn süiıktısınıŋ ökpelep qalatynan qatty seskengen. Bıraq, Eliza özıne degen oiy bar ǧaşyq jıgıtke renjıgen joq. Alaida, «dostyq qarym-qatynastan basqa eş närseden dämelenbeuın» albyrt jasqa qataŋ eskerttı.
Giustavtyŋ közıne sütten aq, sudan taza perıştedei bolyp körıngenımen, taǧdyry qyzyq Eliza Şlezenjer däl ol oilaǧandai aryna kır jūqtyrmaǧan päk äiel emes-tın. 1836 jyly Flober onymen alǧaş tanysqanda jūrttyŋ bärı ony Moris Şlezenjerdıŋ jūbaiy sanaityn. Alaida sūlu bikeş ol jyldary alaiaqtyǧy üşın qarjylyq dau-damaiǧa ūşyraǧan Emil Jiudza degen bıreumen zaŋdy nekede tūrǧan bolyp şyǧady. Bas bostandyǧynan aiyrylu qaupı tönıp, sotty bolǧan azamattyŋ bereşek aqşasyn Moris Şlezenjer öz qaltasynan tölep, ony türmeden qūtqaryp qalady. Jasaǧan jaqsylyǧy üşın ol Jiudzege ädemı äielın oǧan tastap, Fransiiadan bırjola ketuın sūraidy. Jiudze kelısıp, Eliza zaŋdy emes ekınşı küieuımen ömır süre bastaidy. Erlı -zaiyptylardyŋ ajyrasuyna ol kezderı zaŋ jüzınde rūqsat etılmegendıkten 1840 jyly Emil Jiudze qaitys bolǧannan keiın ǧana Moris pen Eliza nekelerın zaŋdastyra aldy.
Şlezenjerlerdıŋ şaŋyraǧymen jaqyn aralasqan adamdardyŋ aituynşa kerbez kelınşek Moristy jaqsy körmegen. Elden ketıp qalǧanyna qaramastan alǧaşqy alaiaq küieuın ölerdei süiıp, ony bır köruge asyq bolǧan. Nelıkten Elizanyŋ özın janynan da artyq jaqsy körıp, taǧdyryn talaq etuge daiyn Giustavtyŋ qolynan ūstap kete saluǧa täuekel etpegenın tüsınu qiyn emes. Baspanamen qamtamasyz etıp, jeke basyna jasaǧan jaqsylyqtary üşın ol ekınşı küieuıne şeksız qaryzdar-tyn. Onyŋ üstıne Moristen süigen balasy da bar.
Ǧaşyqtyq dertı boidy jeŋbei qoimaidy. Bıreudı bar yntasymen süigen adamnyŋ janary maŋdaiynda emes, jüregınde bolatyny şyndyq şyǧar. Al, ǧaşyq jürek aspandaǧy şyraqtai janǧan jūldyzdardyŋ ışınen bıreuın ǧana körıp, odan basqa eşteŋenı baiqamai esınen tanady. Giustav ta qaptaǧan qyz-qyrqyndardyŋ bırde-bıreuıne nazar audarmai Elizanyŋ qyr soŋynan köleŋkesındei qalmai qoidy. Ekı baiynyŋ ortasynda basy qatyp jürgen sūlu qatyn sözın jauapsyz qaldyrsa da ümıtın üzbedı.
Betınıŋ qyzyly bar ūrǧaşy körse sezımın tejei almaityn Moris Şlezenjer äielınıŋ közıne jiı şöp salatyn. Küieuınıŋ osyndai jaman ädetı bar ekenın Eliza jaqsy bıletın. Ekeuı sol üşın jiı-jiı ūrysyp ta qalatyn. Mahabatqa tūraqsyz küieuınıŋ jeŋıltek mınezınen şarşaǧan kelınşek bır künı Floberdıŋ sezımıne jauap berıp, jıgıttıŋ päterınde kezdesuge kelısımın berdı.
Jabyrqaǧan qaiǧynyŋ tūsauynda jürgen jıgıttıŋ köŋılı jazdai jadyrap kettı. Alystaǧy saǧymdai mūnarlaǧan armanyna qoly jetkenın oilaǧanda säulelı sūlu jardy aŋsaǧan jüregı lüpıldep, köŋılı tynyştyq tappai, jüzınde ystyq qan oinady. Elizanyŋ belınen qapsyra qūşaqtap, ajary taimaǧan tūŋǧiyq qara közderınen, aq tamaǧynan qalai süietının qiialdaǧanda ıştegı ystyq jalyny syrtqa şyqqysy kelıp tılenıp, janyna maza bermei alasūrdy.
Asau sezımın otqa salǧan jıgıttıŋ armany oryndalmady. Uädesın bergenımen ekeuı kezdesuge uaǧdalasqan päterge Eliza kelmedı. Fransuz klassigınıŋ ömırınde bolǧan būl oqiǧa «Sezım tärbiesı» romanynda körınıs tapty. Ūly jazuşynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zerttegen ǧalymdar, bar jan-tänın salyp tyrysqanyna qaramastan Eliza Şlezenjerdıŋ eş uaqytta da Floberdıŋ köŋıldesı bolmaǧanyn aitady.
Floberdıŋ ömırınde Eliza Şlezenjer men Elila Fukodan basqa Luize Kole esımdı äieldıŋ bolǧany da bızge belgılı. Ekeuınıŋ arasyndaǧy bolǧan mahabbat dramasyna bız säl keiınırek toqtalarmyz. Oqyrmandy tap qazır Luize Koleden görı, fransuz klassigınıŋ erkın bilep alyp, esınen tandyra jazdaǧan ǧaşyǧy Eliza Şlezenjerdıŋ taǧdyry qyzyqtyryp jatqanyn ıştei sezıp, osy bır mahabbat oqiǧasynyŋ qalai aiaqtalǧanyna toqtalyp, äŋgımemızdıŋ nüktesın qoiǧandy jön sanadyq.
Sözımızdıŋ basynda bız Giustav Floberdıŋ bır ǧana äiel – Eliza Şlezenjerdı ǧana ömırden süiıp ötkenın aitqanbyz. Ömırınıŋ soŋynda ony jazuşynyŋ özı de jūrtqa jariia etıptı. Bır künı ädebiettegı ärıptesterı Teofil Gote, İppolit Ten jäne Edmon Gonkurlarmen bırge meiramhanadan keşkı as ışıp otyryp, ol öte qyzyq mälımdeme jasaidy. Ūly jazuşy ömırınde bır ǧana kelınşek - Eliza Şlezenjerdı ǧana şyn nietımen süigenın, basqa äielderdıŋ bärımen de jüregın ottai jandyrǧan jalǧyzdyq dertınen arylu üşın ǧana köŋıldes bolǧanyn moiyndaidy. Bıraq taǧdyr jolyqtyrǧan bırde-bır äieldıŋ qiialyndaǧy qol jetpes armany bolǧan Elizanyŋ ornyn almastyra almaǧyn aityp, mūŋǧa batady.
1871 jyly Moris Şlezenjer dünie saldy. Elizanyŋ ekınşı küieuı bolǧan, alaiaqtyqqa jaqyn azamattyŋ birjadaǧy avantiuralary sätsız aiaqtalyp, ol äielımen bırge Badenge qonys audaryp, sol jaqtan ajalyn tapty.
Küieuı ölgennen keiın, ekeuınıŋ eŋ alǧaş kezdeskenıne otyz jyl ötkende Flober öz ǧaşyǧyna ömırınde tūŋǧyş ret mahabbat hatyn jazdy. Elizaǧa joldaǧan hatynyŋ alǧaşqy söilemın ädettegıdei «Madam» dep emes, «Menıŋ eŋ alǧaşqy, ömırdegı jalǧyz mahabbatym!» degen sözdermen bastady.
Floberdıŋ haty Elizanyŋ jüregın eljıretıp, sezım tolqynysyna saldy. Özıne ǧaşyq bolǧan ūialşaq jıgıttıŋ keskın-kelbetı köz aldyna keldı. Aşyq teŋızde, aq jelkennıŋ astynda iyqtary tüiısıp, bır-bırınıŋ demın sezıp syrlasqan baqytty künderı esıne tüstı. Qūştarlyq sezımın jügendei almaǧan nietı jaŋa jauǧan qardai äppaq esalaŋnyŋ köŋılınde sol künı qandai jyndy qūiynnyŋ qūtyryp, janyna tynyştyq bermegenın Eliza qaidan bılsın. Bärı de körgen tüstei öte şyqty.
Hatty oqi salysymen Eliza jyldam jinalyp ertegı jyldardyŋ elesın quyp Floberdı bır köru üşın Kruassege keldı. Otyz jyl būrynǧy alasūrǧan sezımderı qaitadan köŋılınıŋ bır tükpırınen jylandai basyn köterıp, Giustav ta öz ǧaşyǧymen kezdesuge asyqty. Alaida sūlulyqtyŋ da Uaqyt-Qūdaimen tıresuge şamasy kelmeidı eken.
Eliza qatty qartaiyp ketıptı. Jaryq jūldyzdardai jymyŋdaǧan janary sualyp, maiy tausylǧan şamdai söne bastapty. Tajal taǧdyr baiǧūs äieldıŋ sūlulyǧyn aiamai talqandap, būrynǧy ädemılıktıŋ ızın de qaldyrmapty. Şäşı aǧaryp, betın äjım basyp, saldyrap qu süiegı ǧana qalypty.
Ertegıdei ädemı ömırdı armandaǧan baiǧūs qatyn tigen ekı baiynan da opa tappady. Bırınşı küieuı, türmeden basyn aman alyp qalu üşın, kerek emes kezde satyp jıberetın asyl būiymdai ony böten erkekke qiyp, bere saldy. Ekınşısınıŋ de aidai sūlu arudy ūşpaqqa jetkızgenı şamaly. Erkek bıtkennıŋ bärı qyzyqqan ädemı qatyny bolǧanyna qaramastan, böksesı būltyŋdaǧan ūrǧaşy körse, özın ūstai almaityn jaman ädetınen aryla almai qoidy. Ony myna jalǧanda şyn süigen, ol üşın janyn qūrban etuge daiyn bır ǧana adam bolypty. Ol – Flober. Jasy alpysqa taiap qalǧan kempırdıŋ endı ǧana osy şyndyqtqa közı jettı. Älde, on ekıde bır gülı aşylmaǧan bozbalany baqytsyz etkısı kelmegendıkten, kezınde ony ädeiı tüsıngısı kelmedı me?
Jendet uaqyt Floberdı de aiamady. Ömırınıŋ soŋǧy jyldaryn Kruassede ötkızgen fransuz klassigı şyǧarmaşylyqtyŋ qyzyǧyna berılıp, syrtqa köp şyǧa qoimaityn. Künıne on tört, on bes saǧattan jūmys ısteu ony qatty qaljyratyp, jüikesın jūqartyp, qartaityp jıberdı. Onyŋ üstıne ol būrqyratyp temekını de köp şegetın. Qatyny joq erkektıŋ kütımı de bolmaidy. Otyzdan asqanda Floberdıŋ şäştary tüse bastap, dūrystap tamaqtanbaǧandyqtan denesı de tez tolyp, semırıp kettı. Bır söilemdı jazuǧa keide bır künın arnaityn suretker qarjylyq tapşylyqtyq azabyn da qatty tartty. Al, «Bovari hanym» romanynyŋ töŋıregındegı dau-damai jazuşyny būrynǧydan beter qatty küizeltıp jıberdı.
Ötken-ketkendı eske tüsırıp, ekeuı ūzaq söilestı. Ūly jazuşyny baqytty ete alatyn Qūdai bergen mümkındıktı öz qolymen qiratqanyn Eliza endı ǧana tüsındı. Būl Flober men Elizanyŋ eŋ soŋǧy ret kezdesuı boldy. Köp uaqyt ötpei ūly suretker dünieden öttı.
Flober qaitys bolǧannan keiın bır jyldan keiın fransuz klassigınıŋ dosy Maksim diu Kan jaz kezınde Badende demalady. Sauyq-sairan qūryp jürgen künderınıŋ bırınde ol adasyp İllenauda ornalasqan jyndyhananyŋ janynan bır-aq şyǧady. Aqyl-esı auytqyǧan nauqastar jatatyn auruhanynyŋ esıgı aşyq qalyp, arǧy jaǧyndaǧy bır top syrqat äielder seruendep jür eken. Bır top äieldıŋ ışınen egde tartqan bıreuı oǧan ızet tanytyp, basyn izep qasynan öte şyǧady. Maksim diu Kanmen amandasqan beitanys kempır fransuz klassigınıŋ jüregın ottai jandyryp, ömır boiy süiıp ötken mahabbaty Eliza Şlezenjer bolatyn
(«Floberdıŋ sertı men dertı» atty kölemdı eŋbegımnıŋ tolyq nūsqasyn keleşekte respublikalyq basylymdardyŋ bırınen oqityn bolasyzdar. Surettegı Flober ǧaşyq bolǧan Eliza Şlezenjer).
Ūqsas jaŋalyqtar
