(jalǵasy. Basy myna siltemede)
Qytaıdyń Shyǵys Túrkistannyń baıyrǵy halqyna qysymy osy aımaqty jaýlap alǵannan beri jalǵasyp keledi. Ótken ǵasyrdyń sońyna qaraı aımaqtaǵy uıǵyr, qazaq jáne basqa da ulttyq mektepter jabyldy. Bul – Shyńjańdy qytaılandyrý proesiniń ekpindi fazasy bolatyn. Al aıaýsyz repressııa 1997 jylǵy Quljadaǵy uıǵyrlardyń narazylyǵynan keıin qatty kúsheıdi. Qytaı bıligi narazylyqty aıaýsyz basyp-janshyp, «munyń bárin uıymdastyryp júrgen – ekstremıstik terrorlyq maqsaty bar «Shyǵys Túrkistandy azat etý maıdany» dep jarııalady. Ataýy dál osyndaı uıym bolǵany jóninde dálel joq. Degenmen, Qytaı bıligi uıǵyrlardyń narazylyǵyn «búkilálemdik lańkestikke qarsy kúres» konepııasy aıasynda qarastyrdy. Resmı Pekın 2009 jyldyń shilde aıyndaǵy Úrimshidegi uıǵyrlar men hanzýlardyń arasyndaǵy qaqtyǵysty da uıymdastyrǵan – el aýmaǵynda jasyrynyp júrgen «Shyǵys Túrkistandy azat etý maıdany» dep málimdegen. Osy uıymǵa qatysy bar degen jeleýmen myńdaǵan uıǵyr uzaq merzimge túrmege qamaldy, ondaǵan adam ólim jazasyna kesildi.
Qytaı bıligi qatań jazalaý sharalarymen qatar, «Shyǵys Túrkistandy azat etý maıdanyn» álemge jaýyzdyǵymen ataǵy shyqqan ál-Kaıda terrorlyq uıymymen baılanystyratyn nasıhatty kúsheıtti. Tipti, Shyńjańdaǵy bútkil uıǵyrdy ekstremıstik ıdeıadan eshqashan arylmaıtyn, árdaıym terrorızmge beıim ult etip kórsetýge tyrysty.
«Osy kezeńde aımaqtaǵy negizgi eki ulttyń – qazaqtar men uıǵyrlardyń ózara qarym-qatynasy qandaı boldy?» degen suraqqa jaýap bere ketý mańyzdy. Uıǵyrlardyń álsin-álsin bas kóterýin Qytaı qazaqtary qoldaǵan joq. Munyń bir sebebi joǵaryda aıtyldy. Sondyqtan qazaqtardyń basym bóligi, sol sııaqty aımaqtaǵy basqa da az ulttar Qytaı bıliginiń uıǵyrlarǵa jasap jatqan aıaýsyz repressııalyq áreketin «búlinshilikke qarsy jaza» turǵysynda baǵalady. Turǵyndar arasynda «uıǵyrlar Shyńjańdaǵy beıbit ómirdi qalamaıdy, tynysh júrmeıdi» degen oı basym boldy. Bul ustanym Qytaı bıliginiń «separatızm men dinı ekstremızmge jáne lankestikke qarsy kúres» konepııasymen úılesip jatqan bolatyn. Osylaısha qytaı bıligi Shyǵys Túrkistandaǵy uıǵyrlar men basqa ulttardyń arasyna syna qaǵý taktıkasyn kúsheıtip, bólshektep alyp jáýkemdeýge kóshti.
Shyǵys Túrkistannyń baıyrǵy halyqtary arasyndaǵy alaýyzdyqtyń taǵy bir sebebi bar. Aımaqta sany jaǵynan basym uıǵyrlar jergilikti bılik organdarynda qyzmet etti. Qazirge deıin Qytaıdyń ortalyq bıligi Shyńjań Uıǵyr Avtonomııasynyń birinshi basshylyǵyna uıǵyr ultynyń ókilin taǵaıyndaıdy.
Bılik pen halyq arasynda áldebir qaıshylyqtyń bolatyny – zańdy qubylys. Bul faktor da aımaqtaǵy basqa ulttardyń uıǵyrlarǵa degen ishteı qarsylyǵyna dem berip turdy. Qytaıdyń ortalyq bıligi osy jaǵdaıdy aımaqtaǵy uıǵyrlardyń áleýetin álsiretýge, jappaı repressııalyq áreketin aqtap alatyn ıdeologııanyń negizdemesi retinde qarastyrdy.
Shamamen 2000-2014 jyldar aralyǵynda shekara nemese aımaqtaǵy polıııa beketterinde uıǵyrlardy ǵana tekseretin. Shyńjańda týyp-ósken etnıkalyq qazaqqa turmysqa shyǵyp, Qazaqstanǵa kúıeýimen birge qonys aýdarǵan ulty uıǵyr Tursynaı Zııaýdtyń aıtýynsha, uıǵyrlardyń túri aımaqtaǵy basqa ulttardan erekshelenip turady. Kez-kelgen bekette jolaýshylardy teksergen kezde polıeıler uıǵyrlardy avtobýstan túsirip tergeıdi. Al bul kezde avtobýs ishinde otyrǵan ulty basqa jolaýshylar ýaqyttyń bosqa ysyrap bolyp jatqanyna uıǵyrlardy kinálap, shydamsyzdanyp kútip otyrady. «Qala bazarlary men úlken dúkenderdiń kireberisinde de uıǵyrlar qatań tekserýge ushyraıtyn, olar arnaıy qaqpa aldynda kezekke turyp tekserýin kútedi, al osy kezde qytaılar, sheteldikter jáne ózge ulttar basqa esikten emin-erkin óte beredi» dep eske alady Tursynaı Zııaýd.
Shyńjańdaǵy narazylyqtardan keıin tek uıǵyrlar ǵana qýdalaýǵa ushyraǵan joq, olardyń arasynda qytaılardan basqa ulttardyń ókilderi de boldy. Olar – uıǵyrlarmen tyǵyz bıznes nemese saýda-sattyq jasaǵandar, aımaqta birneshe márte bolǵan, narazylyq kezinde vıdeokameraǵa túsip qalǵandar jáne qamaýǵa alynǵan uıǵyrlarmen qandaı da bir qarym-qatynasta bolǵandar. Mysaly, byltyr Qytaıdan qashyp kelgen Qaster Musahanuly 2009 jyldary mal jáne et satýmen shuǵyldanǵan. Uıǵyrlardyń narazylyǵy bolǵan tusta onyń Úrimshide bolǵany anyqtalady. Sondyqtan ony birneshe aıdan keıin qamaýǵa alady. Alǵashynda oǵan «uıǵyrlar narazylyǵyna qatysty» degen aıyp taǵyp, qınaıdy. Bul aıyp naqty dálelin tappaǵan soń, áıteýir túrmege qamap tastaý kerek bolǵan soń, tergeý kezindegi uryp-soǵýdan ábden qınalǵan Qaster Musahanuly amaly taýsylyp «mal urlyǵy» aıybyn moınyna alyp, tórt jylǵa sottalady.
2000 jyly eki balasymen Qazaqstanǵa túbegeıli qonys aýdarǵan erli-zaıypty Rahyjan Zeınolla men Farıda Qabylbek 2004 jyly Qytaıǵa qydyryp barady. Bul kezde ekeýine Qazaqstan azamattyǵyn alǵany týraly Prezıdent jarlyǵy shyǵyp qoıǵan, biraq olar qolyna tólqujatty alyp úlgermegen. Shekaradan óte salysymen Rahyjan Zeınollany Qytaı polıııasy qamaýǵa alyp, aldymen oǵan «adam tasymaldaýmen aınalysty» degen aıyp taǵady. Sońynda «tyńshylyqpen aınalysty» (shpıonaj) degen aıyppen 13 jylǵa sottap jibergen. Farıda Qabylbektiń aıtýynsha, onyń kúıeýi Qytaıda da, Qazaqstanda da memlekettik qyzmet istemegen, tek usaq saýdamen aınalysqan.
13 jyl túrme jazasyn ótep shyqqan soń, Rahyjan Zeınollany Qytaı bıligi taǵy da bir jarym jyl «saıası úırený» lagerinde ustady. Qazir 58 jasqa kelgen ol úıqamaqta. Ony Qytaı bıligi Qazaqstanǵa qaıtarýǵa nıet bildirmeı otyr. Bul oqıǵadan myna jaǵdaıdy baıqaýǵa bolady. 2000-jyldary Shyńjańdaǵy repressııa uıǵyrlardy ǵana qamtymaǵanyn, aımaqtaǵy basqa ulttardyń da saıası naýqannyń qyryna ilingenin, onyń ishinde qazaqtardyń da zardap shekkenin kórsetedi.
Qytaı bıligi uıǵyrlardyń narazylyǵyn dinı ekstremızmmen jáne terrorızmmen baılanystyrǵany belgili. Sonyń kesirinen birinshi kezekte meshit moldalary qatty repressııaǵa ushyrady jáne uzaq merzimge sottalǵandardyń kóbi – din qyzmetkerleri. Sondyqtan aıaýsyz repressııa qazaq moldalardy da aınalyp ótken joq. Olarǵa qatysty málimettiń der kezinde jarııa bolmaı qalýynyń bir ǵana sebebi bar – dinı ekstremızm men separatızm aıyby taǵylǵandar birden qatań rejımdegi jabyq túrmelerge jóneltildi. Ol jerden mardymdy aqparat alý qıyn jáne sottalǵandardyń báriniń úkimi qupııa. Ekinshiden, Shyńjań qazaqtarynyń túgelge jýyǵy resmı Pekınniń «lańkestikke qarsy kúresine» ımandaı sengen sııaqty, «jel turmasa, shóptiń basy qımyldamaıdy» degen dálelsiz túsinikten shyǵa almady. Úshinshiden, 2013 jyldyń ortasyna sheıin shekaranyń arǵy jáne bergi betindegi qazaqtardyń ózara qarym-qatynasyna, eki el arasyndaǵy saýda-sattyqqa, Qytaıǵa nemese Qazaqstanǵa týystaryna baryp-kelýge eshqandaı shekteý bolǵan joq, olar osy jaǵdaı sheksiz jalǵasa beredi dep oılady.
Shyńjań ólkesinde ómir súrip jatqan qazaqtarǵa da qarsy jappaı repressııa bastalatynyn Serikjan Biláshuly boljaǵan. Ol 2010 jyldan bastap «Jarqyn 7» degen laqap atpen Qytaıda qoldanatyn WeChat messendjeri arqyly qazaqtarǵa qaýip tónip kele jatqanyn aıtyp dabyl qaqty jáne odan saqtaný úshin Qytaı qazaqtaryn Qazaqstanǵa birjola qonys aýdaryp, tezdetip azamattyq alýǵa úgittedi. Onyń aıtýynsha, sol kezdiń ózinde-aq Qytaıdyń Shyńjań ólkesin túbegeıli qytaılandyryp, aımaqtaǵy túrki halyqtarynyń ulttyq ereksheligin túbegeıli joıý pıǵyly aıqyn boldy.
2013 jyly Shyńjańdaǵy jaǵdaı kúrt ózgerdi. Keıbir aýdandarda, ásirese uıǵyrlar qonystanǵan aımaqtyń ońtústigi men Qulja qalasynyń mańyn meken etken túrkitildes halyqtyń pasporttaryn jınap ala bastady. Jergilikti bıilik ıslamı din atrıbýttaryn, ulttyq dástúrdi sıpattaıtyn turmystyq zattardy kúndelikti turmysta paıdalanýdy ishinara shektedi. 2014 jyldan bastap qazaqtardyń keıbirin polıııa nemese qoǵamdyq saqshy mekemesine shaqyryp, «saıası túsindirý» men «tárbıleýden» ótkizgeni jóninde málimet kezdesedi. Muny jergilikti halyq Qytaı kommýnıstik partııasynyń 20-ǵasyrdyń ekinshi jartysyna júrgizgen «mádenı revolıýııa» sııaqty ótpeli saıası naýqan dep túsindi. Sondyqtan Shyńjań qazaqtary turmystyń kúıbeń tirshiliginen bir sát bas kóterip, aınalasyna qarap, jaǵdaıdy baǵamdaýǵa den qoımady.
Olar úı-jaıyn, elý jylǵa arendaǵa alǵan egistik jáne jaıylymdyq jerin, azyn-aýlaq bıznesin, zeınetaqysyn qımady, úırenshikti ornynan qozǵala qoımady. Al Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan qazaqtardyń kóbi ekiudaı oıda bolyp, QR azamattyǵyn alýǵa asyqpady, birazy yqtııarhatpen (merzimi uzaq vıza) eki ortada saýda-sattyq, barys-kelis jasap júre berdi. Olar ózderin Qytaıdyń Eýropa naryǵyn ıgerý úshin jasaǵan «Bir beldeý – bir jol» atty ekonomıkalyq baǵdarlamasyna qatysýshy, qazaq-qytaı saýda baılanysynyń máńgi dánekeri bolyp qala beretindeı sezindi, Qytaı bıliginen asa qaýip kútken joq.
«Qytaı bıligi Shyńjań qazaqtarynyń Qazaqstanǵa qonys aýdarýyna jetkilikti merzim berdi de, qonys aýdarmaǵandarǵa qarsy qytaılandyrý proesin bastady» dep kesimdi pikir aıtýǵa bolmaıdy. Sebebi, Qytaıdyń Shyǵys Túrkistandaǵy jasap jatqan saıası repressııasynyń qurbandarynyń ishinde Shyńjańnyń túrkitildes QHR azamattary da, QR azamattary men azamattyq alý proesin ótkerip jatqan oralman qazaqtar da bar. QHR-diń BUU aldyndaǵy adam quqy boıynsha alǵan mindettemesin aıtpaǵannyń ózinde, Qytaı bıligi kórshi turǵan Qazaqstannyń memlekettik táýelsizdigin syılamaı otyr. Osydan-aq Shyńjańdaǵy genoıdke tán repressııanyń aýqymy men zardaby aýyr ekenin baıqaý qıyn emes. (jalǵasy bar)
Turarbek QUSAIYNOV,
«Demos» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy,
Halyqaralyq jýrnalıster federaııasynyń (IFJ) múshesi.
