XVIII-XIX ǵasyrdaǵy kóne qorymdardaǵy arab jazýly epıgrafıkalyq eskertkishterdi zerttep jatqan Aqjaıyq aýdanyndaǵy «Óz ólkeńdi ózgeden buryn tany!» ǵylymı-ólketaný ekspedıııasy Súgir jyraýdyń qulpytasy ekenin anyqtady.
Ekspedıııa jetekshisi, ólketanýshy, Almaly aýyldyq okrýginiń Atameken aýylynda turatyn ustaz Jánibek Ábilpeıisovtiń aıtýynsha, byltyr bastaǵan jumystardy aıaǵyna deıin jetkizý, ıaǵnı kóne qulpytastardyń ornyn anyqtap, kartaǵa túsirý, sýrettep jazyp, fotosýretke basý jóninde az ýaqytta aýqymdy ister atqaryldy. XIX ǵasyrdaǵy qyrdaǵy qazaq aýyldarynyń otyrǵan oryndary kartaǵa túsirildi. Bıyl tóte jazýdy oqýǵa tóselgen mamandar Qazybek Quttymuratuly, Muratbek Jahatov jáne Jańaqala mýzeıiniń dırektory Amanjol Sálimov iske aralasty. Ekspedıııa Baıshórek kútirindegi Súgir jyraý qorymyna bir kúnin arnady. Ol 1868 jylǵy patsha reformasyna qarsy Kishi júz qazaqtary uıymdastyrǵan «El aýa» kóterilisine qatysqan. Baıshórek jerinde ata-babasynyń qonysynda qalǵan sharýa Esqalı Shymyrov tórt túlik mal kóbeıtip, tirligin dóńgeletip otyr. Qojalyǵynyń aty – «Shymyr meshiti».
Esqalı – ataqty Súgir jyraý Myrzalyulynyń shóberesi, Shymyr ıshannyń nemeresi. Shymyr osy jerden eki meshit saldyrǵan úlken ǵulama, ıshan bolǵan. Qajylyqqa bes márte barypty. Osy joly Muratbek Jahatov pen Qazybek Quttymuratuly Súgir jyraýdyń joǵalǵan delinip júrgen qulpytasyn taýyp, mátinin oqydy. Osylaısha, tarıhtaǵy aqtańdaqtyń biri ketip, Súgir jyraýdyń týǵan, ólgen jyldary máshhúr boldy. Sonymen qatar Baıbaraq batyr kesenesi mańyndaǵy kóne qorymdaǵy qulpytastar nómirlendi. Kenjeǵara qorymyndaǵy Sataı batyr Kenjeǵaraulynyń (1781-1865) qulpytasyna bıyl da erekshe nazar aýdaryldy. Al Sartaı bı Satypaldyulynyń (1797-1868) qulpytasy byltyrǵy ekspedıııa nátıjesinde tabylǵan-dy. Qorym mańaıy men XIX ǵasyrdaǵy Sonaly bolysynyń bıleýshisi Muhamedjan Sarǵojın men onyń aǵaıyndary otyrǵan aýyl orny kartaǵa túsirildi. M. Sarǵojın kezinde Sonaly bolysyn basqarǵan. Senattyń jarlyǵymen dvorıandyq dárejemen tepe-teń keletin «Rossııa ımperııasynyń mırasqor qurmetti azamaty» degen tıtýly bolǵan. Ol Sonaly bolysynda aýyl balalaryna dep 50 oryndyq bir klastyq orys-qyrǵyz ýchılıesin ashqyzǵan. Onyń jartysyna óz qarajatymen, 25 balaǵa bolys qazynasyna ınternat ashyp, qamqorlyq jasaǵan, sondaı-aq Oraldaǵy realdyq ýchılıede oqyp júrgen qazaq jastary úshin stıpendııa berip otyrǵan. Muraǵattyq derekte 1904 jyly qazaq balalaryn oqytýǵa berkitilgen jaýapty zııalylar qatarynda Orynborda Meıirman Bısenuly, Jympıtyda Ábdýǵalı Qumaıuly, Kalmykovta Ibragım Shynaruly, Qarashyǵanaqta Úmbetqalı Dúısenbiuly, Ilbishinde Qurmanǵalı Súıirbaıuly, Sonalyda Muhamedjan Saryqojauly, Óleńtide Muzafar Omaruly bolyp, balalardy qazaq tili, orys tili jáne matematıkadan oqytty dep kórsetilgen.
Baıǵutty-Sholaqqamys qonysyndaǵy qorymnyń byltyr nómirlenip, kartaǵa túskeni isti jeńildete tústi. Qulpytastar karta boıynsha ońaı tabyldy, kóbiniń mátini oqylyp, qaǵaz betine tústi. Sholaqqamys kóldiginiń qyr betindegi kóne qystaý oryndary baıqastaldy. 12 qystaý orny kartaǵa túsirildi. A. Sálimov osy jerden patsha emblemasy men jazýy tańbalanǵan átir qutysy men tasqaıraq jáne temir úzeńginiń qaldyǵyn taýyp, Atameken aýylyndaǵy «Jeruıyq» murajaıyna tartý etti. Baıshórek eldi mekeninen úsh shaqyrym qashyqtyqta batys bette Qýqulaq dep atalatyn eski qorym bar eken. Josparda bolmasa da, ekspedıııa Esqalı Shymyrovtyń jol bastaýymen sol qorymǵa kelip, zertteý júrgizdi. 9 qulpytas nómirlenip, fotosýretke túsirildi. Bazarsholan aýylyndaǵy qorymdaǵy 31 kóne qulpytas, Eski Esim aýyly mańyndaǵy Esim han jerlengen zıratta 46 kóne qulpytas anyqtaldy. Sóıtip, bes kún joryqta Kenjeǵara, Baıshórek, Baıbaraq, Qýqulaq, Bazarsholandaǵy 5 qorym túgel oqylyp, nómirlenip, kartaǵa túsirildi, Esim han qorymynda bul jumystar ázirge jartylaı oryndaldy.
inform.kz
