XVIII-XIX ǧasyrdaǧy köne qorymdardaǧy arab jazuly epigrafikalyq eskertkışterdı zerttep jatqan Aqjaiyq audanyndaǧy «Öz ölkeŋdı özgeden būryn tany!» ǧylymi-ölketanu ekspedisiiasy Sügır jyraudyŋ qūlpytasy ekenın anyqtady.
Ekspedisiia jetekşısı, ölketanuşy, Almaly auyldyq okrugınıŋ Atameken auylynda tūratyn ūstaz Jänıbek Äbılpeiısovtıŋ aituynşa, byltyr bastaǧan jūmystardy aiaǧyna deiın jetkızu, iaǧni köne qūlpytastardyŋ ornyn anyqtap, kartaǧa tüsıru, surettep jazyp, fotosuretke basu jönınde az uaqytta auqymdy ıster atqaryldy. XIX ǧasyrdaǧy qyrdaǧy qazaq auyldarynyŋ otyrǧan oryndary kartaǧa tüsırıldı. Biyl töte jazudy oquǧa töselgen mamandar Qazybek Qūttymūratūly, Mūratbek Jahatov jäne Jaŋaqala muzeiınıŋ direktory Amanjol Sälımov ıske aralasty. Ekspedisiia Baişörek kütırındegı Sügır jyrau qorymyna bır künın arnady. Ol 1868 jylǧy patşa reformasyna qarsy Kışı jüz qazaqtary ūiymdastyrǧan «El aua» köterılısıne qatysqan. Baişörek jerınde ata-babasynyŋ qonysynda qalǧan şarua Esqali Şymyrov tört tülık mal köbeitıp, tırlıgın döŋgeletıp otyr. Qojalyǧynyŋ aty – «Şymyr meşıtı».
Esqali – ataqty Sügır jyrau Myrzalyūlynyŋ şöberesı, Şymyr işannyŋ nemeresı. Şymyr osy jerden ekı meşıt saldyrǧan ülken ǧūlama, işan bolǧan. Qajylyqqa bes märte barypty. Osy joly Mūratbek Jahatov pen Qazybek Qūttymūratūly Sügır jyraudyŋ joǧalǧan delınıp jürgen qūlpytasyn tauyp, mätının oqydy. Osylaişa, tarihtaǧy aqtaŋdaqtyŋ bırı ketıp, Sügır jyraudyŋ tuǧan, ölgen jyldary mäşhür boldy. Sonymen qatar Baibaraq batyr kesenesı maŋyndaǧy köne qorymdaǧy qūlpytastar nömırlendı. Kenjeǧara qorymyndaǧy Satai batyr Kenjeǧaraūlynyŋ (1781-1865) qūlpytasyna biyl da erekşe nazar audaryldy. Al Sartai bi Satypaldyūlynyŋ (1797-1868) qūlpytasy byltyrǧy ekspedisiia nätijesınde tabylǧan-dy. Qorym maŋaiy men XIX ǧasyrdaǧy Sonaly bolysynyŋ bileuşısı Mūhamedjan Sarǧojin men onyŋ aǧaiyndary otyrǧan auyl orny kartaǧa tüsırıldı. M. Sarǧojin kezınde Sonaly bolysyn basqarǧan. Senattyŋ jarlyǧymen dvoriandyq därejemen tepe-teŋ keletın «Rossiia imperiiasynyŋ mirasqor qūrmettı azamaty» degen tituly bolǧan. Ol Sonaly bolysynda auyl balalaryna dep 50 oryndyq bır klastyq orys-qyrǧyz uchilişesın aşqyzǧan. Onyŋ jartysyna öz qarajatymen, 25 balaǧa bolys qazynasyna internat aşyp, qamqorlyq jasaǧan, sondai-aq Oraldaǧy realdyq uchilişede oqyp jürgen qazaq jastary üşın stipendiia berıp otyrǧan. Mūraǧattyq derekte 1904 jyly qazaq balalaryn oqytuǧa berkıtılgen jauapty ziialylar qatarynda Orynborda Meiırman Bisenūly, Jympityda Äbduǧali Qūmaiūly, Kalmykovta İbragim Şynarūly, Qaraşyǧanaqta Ümbetqali Düisenbıūly, Ilbışınde Qūrmanǧali Süiırbaiūly, Sonalyda Mūhamedjan Saryqojaūly, Öleŋtıde Mūzafar Omarūly bolyp, balalardy qazaq tılı, orys tılı jäne matematikadan oqytty dep körsetılgen.
Baiǧūtty-Şolaqqamys qonysyndaǧy qorymnyŋ byltyr nömırlenıp, kartaǧa tüskenı ıstı jeŋıldete tüstı. Qūlpytastar karta boiynşa oŋai tabyldy, köbınıŋ mätını oqylyp, qaǧaz betıne tüstı. Şolaqqamys köldıgınıŋ qyr betındegı köne qystau oryndary baiqastaldy. 12 qystau orny kartaǧa tüsırıldı. A. Sälımov osy jerden patşa emblemasy men jazuy taŋbalanǧan ätır qūtysy men tasqairaq jäne temır üzeŋgınıŋ qaldyǧyn tauyp, Atameken auylyndaǧy «Jerūiyq» mūrajaiyna tartu ettı. Baişörek eldı mekenınen üş şaqyrym qaşyqtyqta batys bette Quqūlaq dep atalatyn eskı qorym bar eken. Josparda bolmasa da, ekspedisiia Esqali Şymyrovtyŋ jol bastauymen sol qorymǧa kelıp, zertteu jürgızdı. 9 qūlpytas nömırlenıp, fotosuretke tüsırıldı. Bazarşolan auylyndaǧy qorymdaǧy 31 köne qūlpytas, Eskı Esım auyly maŋyndaǧy Esım han jerlengen ziratta 46 köne qūlpytas anyqtaldy. Söitıp, bes kün joryqta Kenjeǧara, Baişörek, Baibaraq, Quqūlaq, Bazarşolandaǧy 5 qorym tügel oqylyp, nömırlenıp, kartaǧa tüsırıldı, Esım han qorymynda būl jūmystar äzırge jartylai oryndaldy.
inform.kz
