XVIII-XIX عاسىرداعى كونە قورىمدارداعى اراب جازۋلى ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەپ جاتقان اقجايىق اۋدانىنداعى «ءوز ولكەڭدى وزگەدەن بۇرىن تانى!» عىلىمي-ولكەتانۋ ەكسپەديتسياسى سۇگىر جىراۋدىڭ قۇلپىتاسى ەكەنىن انىقتادى.
ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى، ولكەتانۋشى، المالى اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اتامەكەن اۋىلىندا تۇراتىن ۇستاز جانىبەك ابىلپەيىسوۆتىڭ ايتۋىنشا، بىلتىر باستاعان جۇمىستاردى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ، ياعني كونە قۇلپىتاستاردىڭ ورنىن انىقتاپ، كارتاعا ءتۇسىرۋ، سۋرەتتەپ جازىپ، فوتوسۋرەتكە باسۋ جونىندە از ۋاقىتتا اۋقىمدى ىستەر اتقارىلدى. XIX عاسىرداعى قىرداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ وتىرعان ورىندارى كارتاعا ءتۇسىرىلدى. بيىل توتە جازۋدى وقۋعا توسەلگەن ماماندار قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلى، مۇراتبەك جاحاتوۆ جانە جاڭاقالا مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى امانجول ءسالىموۆ ىسكە ارالاستى. ەكسپەديتسيا بايشورەك كۇتىرىندەگى سۇگىر جىراۋ قورىمىنا ءبىر كۇنىن ارنادى. ول 1868 جىلعى پاتشا رەفورماسىنا قارسى كىشى ءجۇز قازاقتارى ۇيىمداستىرعان «ەل اۋا» كوتەرىلىسىنە قاتىسقان. بايشورەك جەرىندە اتا-باباسىنىڭ قونىسىندا قالعان شارۋا ەسقالي شىمىروۆ ءتورت تۇلىك مال كوبەيتىپ، تىرلىگىن دوڭگەلەتىپ وتىر. قوجالىعىنىڭ اتى – «شىمىر مەشىتى».
ەسقالي – اتاقتى سۇگىر جىراۋ مىرزالىۇلىنىڭ شوبەرەسى، شىمىر يشاننىڭ نەمەرەسى. شىمىر وسى جەردەن ەكى مەشىت سالدىرعان ۇلكەن عۇلاما، يشان بولعان. قاجىلىققا بەس مارتە بارىپتى. وسى جولى مۇراتبەك جاحاتوۆ پەن قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلى سۇگىر جىراۋدىڭ جوعالعان دەلىنىپ جۇرگەن قۇلپىتاسىن تاۋىپ، ءماتىنىن وقىدى. وسىلايشا، تاريحتاعى اقتاڭداقتىڭ ءبىرى كەتىپ، سۇگىر جىراۋدىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارى ءماشھۇر بولدى. سونىمەن قاتار بايباراق باتىر كەسەنەسى ماڭىنداعى كونە قورىمداعى قۇلپىتاستار نومىرلەندى. كەنجەعارا قورىمىنداعى ساتاي باتىر كەنجەعاراۇلىنىڭ (1781-1865) قۇلپىتاسىنا بيىل دا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. ال سارتاي بي ساتىپالدىۇلىنىڭ (1797-1868) قۇلپىتاسى بىلتىرعى ەكسپەديتسيا ناتيجەسىندە تابىلعان-دى. قورىم ماڭايى مەن XIX عاسىرداعى سونالى بولىسىنىڭ بيلەۋشىسى مۇحامەدجان سارعوجين مەن ونىڭ اعايىندارى وتىرعان اۋىل ورنى كارتاعا ءتۇسىرىلدى. م. سارعوجين كەزىندە سونالى بولىسىن باسقارعان. سەناتتىڭ جارلىعىمەن دۆورياندىق دارەجەمەن تەپە-تەڭ كەلەتىن «روسسيا يمپەرياسىنىڭ ميراسقور قۇرمەتتى ازاماتى» دەگەن تيتۋلى بولعان. ول سونالى بولىسىندا اۋىل بالالارىنا دەپ 50 ورىندىق ءبىر كلاستىق ورىس-قىرعىز ۋچيليششەسىن اشقىزعان. ونىڭ جارتىسىنا ءوز قاراجاتىمەن، 25 بالاعا بولىس قازىناسىنا ينتەرنات اشىپ، قامقورلىق جاساعان، سونداي-اق ورالداعى رەالدىق ۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەن قازاق جاستارى ءۇشىن ستيپەنديا بەرىپ وتىرعان. مۇراعاتتىق دەرەكتە 1904 جىلى قازاق بالالارىن وقىتۋعا بەركىتىلگەن جاۋاپتى زيالىلار قاتارىندا ورىنبوردا مەيىرمان بيسەنۇلى، جىمپيتىدا ابدۋعالي قۇمايۇلى، كالمىكوۆتا يبراگيم شىنارۇلى، قاراشىعاناقتا ۇمبەتقالي دۇيسەنبىۇلى، ىلبىشىندە قۇرمانعالي ءسۇيىربايۇلى، سونالىدا مۇحامەدجان سارىقوجاۇلى، ولەڭتىدە مۇزافار ومارۇلى بولىپ، بالالاردى قازاق ءتىلى، ورىس ءتىلى جانە ماتەماتيكادان وقىتتى دەپ كورسەتىلگەن.
بايعۇتتى-شولاققامىس قونىسىنداعى قورىمنىڭ بىلتىر نومىرلەنىپ، كارتاعا تۇسكەنى ءىستى جەڭىلدەتە ءتۇستى. قۇلپىتاستار كارتا بويىنشا وڭاي تابىلدى، كوبىنىڭ ءماتىنى وقىلىپ، قاعاز بەتىنە ءتۇستى. شولاققامىس كولدىگىنىڭ قىر بەتىندەگى كونە قىستاۋ ورىندارى بايقاستالدى. 12 قىستاۋ ورنى كارتاعا ءتۇسىرىلدى. ا. ءسالىموۆ وسى جەردەن پاتشا ەمبلەماسى مەن جازۋى تاڭبالانعان ءاتىر قۇتىسى مەن تاسقايراق جانە تەمىر ۇزەڭگىنىڭ قالدىعىن تاۋىپ، اتامەكەن اۋىلىنداعى «جەرۇيىق» مۇراجايىنا تارتۋ ەتتى. بايشورەك ەلدى مەكەنىنەن ءۇش شاقىرىم قاشىقتىقتا باتىس بەتتە قۋقۇلاق دەپ اتالاتىن ەسكى قورىم بار ەكەن. جوسپاردا بولماسا دا، ەكسپەديتسيا ەسقالي شىمىروۆتىڭ جول باستاۋىمەن سول قورىمعا كەلىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزدى. 9 قۇلپىتاس نومىرلەنىپ، فوتوسۋرەتكە ءتۇسىرىلدى. بازارشولان اۋىلىنداعى قورىمداعى 31 كونە قۇلپىتاس، ەسكى ەسىم اۋىلى ماڭىنداعى ەسىم حان جەرلەنگەن زيراتتا 46 كونە قۇلپىتاس انىقتالدى. ءسويتىپ، بەس كۇن جورىقتا كەنجەعارا، بايشورەك، بايباراق، قۋقۇلاق، بازارشولانداعى 5 قورىم تۇگەل وقىلىپ، نومىرلەنىپ، كارتاعا ءتۇسىرىلدى، ەسىم حان قورىمىندا بۇل جۇمىستار ازىرگە جارتىلاي ورىندالدى.
inform.kz
