Kech – Poliar teŋızınıŋ jaǧasynda ömır keşedı. Ol Eskimostardyŋ uaqytty saqtau täsılınen on üş künın körgen. Eskimostar öŋırınde kün är jylǧy qys mezgılınde qaraŋǧylyq küige tüsedı. Al, kelesı jyly basqa kün kökke köterılıp, tabiǧat jylylyq qūşaǧyna qaita enuı mümkın.
Kechtıŋ äkesı erjürek adam bolǧan. Ökınerlıgı – ol azyq ızdep jürıp mert bolǧany. Äkeden qalǧan jalǧyz tūiaq – Kechtıŋ özı ǧana. Ol şeşesı – İkkigemen bırge tūrady.
Bır künı auyldyq keŋes auyl basşysy – Kloş-Kuannyŋ keŋ qar üiınde jinalys ötkızdı. Jinalysqa Kech te özgelermen bırge baryp tyŋdauşy boldy ärı jinalys soŋyna deiın ünsız qalypta otyrdy.
Ol kenet: «Bızge et ülestıretınıŋız ras, bıraq bergenderıŋız köne, qatty, onymen qoimai süiek-saiaqty et», – dep dürse qoia berdı. Qarşadai ǧana balanyŋ auyl basşysyna qarsy uäj aityp tūrǧanyna özge aŋşylar taŋ-tamaşa bolysty. Ol beine eresek adam sekıldı kesek qalypta söiledı:
– Äkem Bok keremet aŋşy edı, estuınşe ol kısı otbasyna özge ekı tısqaqqan aŋşydan da molyraq azyq äkeledı deidı. Söite tūra, ol äkelgen azyqtardy meilınşe teŋ böledı eken.
– Qarai gör, özın! – dep auyl basşysy qipyljyqtap kettı. – Ony būl aradan qarasyn öşırıŋder de, üiıne qaitaryŋdar. Onyŋ mūnda aqsaqalsuyna jol joq.
Kech olardyŋ abyr-dabyry basylǧanşa ünsız qaldy da: – Üg-Lük sızdıŋ äielıŋız ǧoi, sol kısıge aitarsyz. Al, şeşemnıŋ menen basqa eşkımı joq, sol üşın aşyna söilep otyrmyn. Älgınde ǧana aitqanymdai äkem – Bok myqty aŋşy bolǧan, bıraq qazır aramyzda joq. Adaldyq tanytqan adam desek aldymen menıŋ şeşemdı, sosyn özımdı aitar em. Auyldastarǧa azyq berılgende bızge de azyq berıluı tiıs. Ärine, Boktyŋ ūly bolǧan men būlai söileuge qaqylymyn, – dedı. Qardan jasalǧan üidıŋ ışı abyr-dübırge tolyp kettı. Auyldyq keŋes Kechtıŋ üiıne qaituyn būiyrdy. Ärı oǧan azyq bermeu kerek dep şeştı.
Kech şiraqy qimyldady. – Tyŋdaŋdar! – dep aiǧailady, ol. – Būdan bylai aldaryŋa kelmespın, bälem… Men äkem sekıldı öz künımdı özım köretın bolamyn!.. Ol osyny aitqanda jūrtşylyq mazaqtaǧan keiıppen külıse bastady. Mazaq ünı Kech anadaiǧa deiın ūzap ketkenşe saŋqyldap estılıp tūrdy.
Kelesı künnen bastap Kech mūzdyq jaǧalauyna bardy. Onyŋ sadaq pen jebesın asynyp şyqqanyn közı şalǧandar boldy. Tıptı, onyŋ äkesınıŋ naizasyn ala şyqqanda da jūrt külkıge qaryq boldy.
Kırpık qaqqanşa ekı kün jylystap öte şyqty. Üşınşı künı qatty dauyl tūrdy. Kechtıŋ tyrbyŋynan tük te şyqpady. Onyŋ şeşesı – İkkige öz qasıretın jeŋıldetu üşın betıne itbalyqtyŋ maiyn jaqty. Äielder jaǧy kışkentai azamatty erkıne jıberuge ara tüsıp erkekterımen tüs şaiysyp jatty. Erkekter jaǧy tıs jarmastan, tek künderdıŋ künınde Kechtıŋ ölı denesın ızdep şyǧuǧa qam jasaǧandai boldy.
Kelesı künı taŋerteŋ Kech qaityp oraldy, qūralaqan emes, jas et arqalai keldı. «Jarandar, it pen şanalaryŋdy daiyndap menıŋ ızımdı qualap mūzdyqqa baryŋdar!.. Ol arada bärımızge jeterlık azyq bar. Bır ülken aiu men qos qonjyǧyn jairattym», – dedı, ol. Mūny estıgen şeşesınıŋ jüregı quanyştan jarylarman boldy. Kech beine eresek adamşa: – Kelıŋız, şeşe, tamaqtanaiyq. Sodan soŋ men säl myzǧap alaiyn, qatty qaljyradym, – dedı. Kech qaityp oralǧannan keiın de auyl arasynda ol turaly äŋgıme tolastaǧan joq. Qaharynan tırı jan seskenetın poliar aiuyn jairatu da oŋai şarua emes. Onyŋ üstıne ana aiudy qonjyǧymen bırge jairatu asa qauıptı edı. Erkekter jaǧy Kechten mūndai erlık küte qoiǧan joq. Bıraq äielder jas ettı körsettı. Aqyrynda, er azamattar mūzdyqta qalǧan ettı äkeluge bet alǧanymen de, olar tym köŋılsız keiıpte boldy. Äldebıreuı: – Ol aiudy jairatty degen künnıŋ özınde de, etın järkemdei qoimaǧan şyǧar, – dep mıŋgırledı. Olar mūzdyqqa jetkende Kechtıŋ qūddy känıgı aŋşydai aiudy jairatyp qana qoimai, etın borşalap qoiǧanyn kördı.
Osylaişa Kechtıŋ hikaiasy auyl arasyna lezde tarady. Ol kelesı aŋǧa şyqqanynda taǧy bır qonjyqty jairatyp äkeldı… Odan köp ötpei bır jūp aiudy qolǧa tüsırdı. Däl osy sätte auyl arasynda siqyrşylyq pen dualyq turaly äŋgımeler jeldei esıp jatty. «Ol dualau arqyly aŋ aulap jürgen boluy kerek, mümkın äkesınıŋ ruhy ony jebegen de şyǧar», – dedı bıreuı dauryǧa söilep.
Kech auyldastaryna azyq tasudan jalyqqan joq. Keibır auyldastary onyŋ salymdy aŋşy azamat bolǧanyna köz jūmbady. Tıptı, ony Kloş-Kuannyŋ ornyna auyl basşysy etıp taǧaiyndau turaly da äŋgıme aitylyp qalyp jürdı. Olar Kechtıŋ auyldyq keŋes otyrysyna keluın tört közben küttı. Bıraq ol attap baspady.
– Men jaŋadan qar üi salmaqşymyn, – dedı ol bır künı. – Bıraq būl ıske kırısuge menıŋ uaqytym jar bermeidı. Menıŋ mındetım – senderge azyq tasu. Sol üşın menıŋ äkelgen azyǧymnan enşı alǧandar maǧan jaŋadan tūralǧy salyp berulerı kerek. Onyŋ aitqany oryndaldy. Tıptı, onyŋ jaŋa tūralǧysy auyldyŋ söz ūstary – Kloş-Kuannyŋ üiınen de eŋselı boldy. Bırde Üg-lük Kechke:
– Estuımızşe, sen dualau arqyly aŋ aulaidy ekensıŋ ǧoi, – dedı.
Et oidaǧydai emes pe eken?» dep sūrady Kech.
– Bıreu-mıreu men äkelgen ettı jep auyrmaǧan şyǧar? Qalaişa menı siqyrlyqpen aŋ aulaidy dep oiladyŋyz? Joq älde būl sözıŋız menıŋ jaqsy aŋşy bola bastaǧanymdy bıldıre me?..
Üg-lük jūmǧan auzyn aşpady. Auyldaǧylar bır araǧa jinalyp Kechtıŋ olar üşın küdık tudyrǧan erlıgı jaiynda söz qozǧady. Olar bır auyzdan onyŋ artyna adam salyp jasyryn baqylau kerek dep şeştı.
Kechtıŋ kelesı saparynda ekı jas aŋşy – Bim men Baun onyŋ soŋyna tüstı. Bes künnen soŋ olar qaita oraldy. Auyldaǧylar olardyŋ äŋgımesıne qūlaq türdı. – Aǧaiyndar! – dedı Bim. – Bız jasyryn türde onyŋ soŋynan erdık, ol bızdı mülde baiqaǧan joq. Bırınşı künnıŋ özınde-aq ol bır aiuǧa kez boldy. Kech oǧan qarsy aqyrdy. Aiu ony körıp qatty qaharlandy. Sekırıp, aiaqtaryn sermedı. Bıraq Kech seskenbesten oǧan qarsy jürdı.
– Bız anyq kördık! – dep qostady taǧy bır jas aŋşy Baun. – Qatty aqyrǧan aiu Kechke taiap keldı. Ol tūra qaşty, bıraq ol qaşyp bara jatyp mūz üstıne kışkene döŋgelek şar tastady, aiu şardy iıskep körıp, jei saldy. Kech aialdamastan mūz üstıne köptegen şardy tastap kete bardy, aiu soŋynan qua berıp kezdeskenın aşközdene qylǧyta berdı.
Auyldaǧylar olardyŋ sözın bar yjdaǧatpen tyŋdady. Bim körgenın jalǧastyra baiandap berdı. – Älgı aiu kenetten kılt toqtai qalyp, bar qaharyn şaşyp aqyra bastady. – Sözsız dualyq ailasyn ıstetken bolar? – dedı Üg-Lük. – Ol jaǧyn bılmedım, men tek öz közımmen körgenımdı aityp otyrmyn. Aiu älsıredı. Sodan soŋ jata qalyp tyrnaqtarymen öz jünın özı jūla bastady. Kech künı boiy sol aiudan köz aiyrǧan joq. Tıptı, üş-tört kün boiy ol älgı aiudy baqylaumen boldy. Aiudan sät saiyn häl kete bastady. Sol kezde Kech eppen basyp aiudyŋ qasyna taiap äkesınıŋ ötkır naizasyn sermep qaldy. – Sodan keiın şe?.. – dep sūrady Kloş-Kuan. – Sodan keiın bız qaityp kettık.
Sol künı tüs auǧannan keiın auyldaǧylar ūzaq söilestı. Kech qaityp oralǧannan keiın, auyl basşysy adam jıberıp ony keluge şaqyrdy. Bıraq Kech äbden qaljyraǧanyn, älı qūryǧanyn aityp barudan bas tartty. Ol üiınıŋ köp adam otyruǧa yŋǧaily ekenın, eger auyl basşysy jinalys aşqysy kelse üiıne keluın aitty.
Kloş-Kuan qasyndaǧylaryn ertıp Kechtıŋ jaŋa üiıne keldı. Tamaqtanyp otyrǧan Kech olardy jyly jüzben qarsy aldy. Kloş-Kuan oǧan ekı jas aŋşynyŋ onyŋ aiudy qalai jairatqanyn öz közderımen körgendıkterın aitty. Sodan soŋ Kechke qarap özgeşe ünmen: – Qandai aila-täsıl ıstetkenıŋdı bılgımız keledı? Siqyrlyq pen dualyq ädısın ıstettıŋ be?.. – dedı. Kech basyn köterdı de säl jymidy. – Joq, aǧasy. Men basynyŋ dymy keppegen balamyn, siqyrlyq pen dualyqtyŋ ne ekenın bılmeimın ǧoi. Kerısınşe, men poliar aiuyn oŋai qolǧa tüsıretın ädıstı oilap taptym. Ol siqyrdyŋ emes, aqyldyŋ jemısı. – Sol oŋai ädısıŋdı aityp berseŋ qaitedı? – dedı Kloş-Kuan tebırengen qalyppen. – Ärine, aityp bereiın. Būl tym oŋai. Mıne bylai…
Ol kittıŋ mūrtşasynyŋ jıŋışke bır bölıgın alyp şyǧyp olarǧa körsettı. Kit mūrtşasynyŋ şet jaǧy pyşaqtyŋ basy tärızdı tym üşkır eken. Kech ony doǧaşa döŋgelektedı de qoia bere salyp edı, qatty ekpınmen baryp alysqa qadaldy.
Sodan soŋ ol taǧy bır parşa itbalyq etın körsettı. – Mıne, osylai, – dedı ol. – Aldymen kit mūrtşasymen şeŋberşe jasap, ony itbalyqtyŋ etınıŋ arasyna qystyramyz. Sosyn ony qarǧa tastap mūzdatamyz. Aşyqqan aiu domalaqtalǧan ettı jeimın dep imektelgen mūrtşany jūtyp alady. Domalaqtanǧan ettı aiu jegen soŋ ystyq jalyn şarpyp, mūrtşa qatty ekpındı küş şyǧarady. Būl küş aiudyŋ janyn jahannamǧa jıberedı. Sodan keiın ony jairatu qiynǧa soqpaidy. Osyndai qarapaiym ǧana ädıs qoldandym, – dedı, ol aǧynan jarylyp.
Üg-Lük: «O, o», al Kloş-Kuan: «A, a», – destı, taŋyrqap. Ärkım özınşe taŋǧalystaryn bıldırıp jatty. Auyl arasynda aŋyzǧa ainalyp bara jatqan ıstıŋ baiybyna barlyǧy derlıktei köz jetkızgendei boldy.
Mıne, būl Poliar teŋızı jaǧasynda ömır keşken Kech atty azamattyŋ äŋgımesı. Siqyrlyqtyŋ ornyna aqyl oiyn ıstetken ol qoraştau qar üiden auyl basşysy därejesıne köterıldı. Onyŋ basqaruymen auyldastary jaqsy kün keşırdı. Endıgärı, eşkım de tünı boiy aştyqtan azaptanbaityn boldy.
Aǧylşyn tılınen audarǧan Düisenälı ÄLIMAQYN
"Qazaq ädebietı" gazetı
