Joŋǧar handyǧynyŋ ämırşısı Sevan Rabdan sin-qytai armiiasyna qarsy tūru şaralaryn jasaumen qatar qazaq elıne jaŋa şapqynşylyq jasau josparyn da oilastyryp otyrǧan şaqtaǧy, iaǧni qaiǧy-qasıretı ūşan-teŋız äigılı apat qarsaŋyndaǧy qazaq elınıŋ basqarylu qūrylymyn şola keteiık.
Keiıngı jyldarǧy bedeldı zertteuşılerdıŋ ǧylymi ainalymǧa qosqan sony mälımetterıne qaraǧanda, Ūly jüzdı 1720 jyldan bastap Abdolla hannyŋ ūly Jolbarys han basqaryp tūrǧan. Onyŋ ordasy, äkesınıŋ mūragerı retınde, Taşkentte boldy. Jazǧy köşpelı ordasy Şyrşyq, Arys özenderı aŋǧarlarynda köşıp-qonatyn jaiylymdarynda, sondai-aq Taşkent pen Türkıstannyŋ arasynda tıgılıp jürgen. Täuke han 1715 jyly dünie salyp, Qaiyp han aǧa han märtebesıne köterılgennen keiın, şamamen «Aqtaban şūbyryndy...» bastalǧan jylǧa deiın, Orta jüz aumaǧynda Täukeūly Bolat han, odan onyŋ ınısı Sämeke han bilık jasady (köpten qalyptasqan ūǧym boiynşa Bolat han Aŋyraqai şaiqasy kezınde, iaǧni 1729–1730 jyldardyŋ bırınde ömırden öttı, Täuke hannan keiıngı ūly han sol bolǧan delınedı. Alaida ǧalymdardyŋ qily derekközderdı zerttei kelıp qorytqan būltartpas tūjyrymdaryna qaraǧanda, Bolat han joŋǧarlardyŋ 1723 jylǧy şabuyly şaǧynda, iaki sodan köp ūzamai dünie salǧan. Ärı Täuke hannan keiın sailau ötkızılgen joq. On şaqty jyldan berı Orta jüzde ämırşı bop kele jatqan Qaiyp Äz Täukenı jerleu räsımı kezınde aǧa han retınde moiyndalǧan. Täukenıŋ balasy Bolat ūly han bolǧan emes, ol äkesınıŋ ordasynda tūra bergen, bıraq Orta jüzdı basqarǧan. Bilıktı belgılı bır kezeŋde ınısı Sämekemen bölısken. Bolat han ömırden ötkennen keiın, 1724 jyldan Orta jüz hany Sämeke boldy). Degenmen mūndai ahualǧa sūltandardyŋ bärı bırdei kelıse qoimaǧan da, ışkı yryŋ-jyryŋ örşi bergen. Sonyŋ saldarynan baqtalastary, aqyry, 1718 jyly Qaiyp handy öltıredı. Barlyq kışı handar men sūltandar 1719 jyly Türkıstanda taǧy da bas qosady. Oilasa kele, batyrlyǧymen, qolbasşylyǧymen köpke tanylǧan, barşasynan han taǧynda otyrǧan merzımı de ūzaq, jasy da ülken, el basqarudaǧy täjıribesı de mol, 1710 jyldan Kışı jüz ben ışınara Orta jüzdıŋ bır bölıgınıŋ hany bolyp kele jatqan Äbılqaiyr bahadürge aǧa han tızgının bergendı qoş köredı.
Äbılqaiyr ülken ordasyn Aral teŋızı aimaǧynan jalpyqazaq astanasy Türkıstan şaharyna köşıredı, otbasy men jaqyndaryn (ekı äielı, tört ūly men ekı qyzy, eresek ınılerı jäne özge de jaqyn aǧaiyndaryn) sonda ornyqtyrady, han qazynasyna Türkıstan men Taşkent jäne olarǧa qarasty qalaşyqtar men auyldardan belgılı därejede tabystar tüsırıp tūrady. Būl kezde qazaq-oirat şekarasy, ūsaq qaqtyǧystardy esetemegende, bırşama tynyş bolatyn. Öitkenı joŋǧarlar ekınşı oirat-sin soǧysyna kilıgıp, sol şaqta qytai äskerınıŋ şabuyldarynan qorǧanu mäselesımen bas qatyryp jürgen. Sol sebeptı Äbılqaiyr han būl jaqqa asa alaŋdamai, eldıŋ terıstık-batysyna nazar audardy, sebebı ol jaq mazasyz bolatyn. Sondyqtan ol 1720 jyly atqa qonyp, aldyŋǧy tarauda aitylǧandai, orys patşalyǧymen şekarada joryqtaryn jalǧastyrǧan. Jeŋıstı şeruımen Qazan guberniiasyna tereŋdep, taza orys üiezderıne jettı. Tūtqyndar alyp, soǧys oljalaryn öz elıne qarai asyrdy. Al oŋtüstık pen şyǧys aimaqtardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu Ūly jüz ben Orta jüz bileuşılerınıŋ qūzyrynda qala berdı. Alaida oŋtüstık pen oŋtüstık-şyǧysqa şoǧyrlanǧan töre tūqymdarynyŋ el tūtastyǧynyŋ şarty haqyndaǧy tüsınıgı ala-qūla, tiısınşe auyzbırlıgı kem boldy. Olar özara baqtalastyqpen jürıp, eldıŋ qorǧanys qabıletın arttyru şaralaryn oilastyra qoimady.
Tap osy jäit joŋǧar qontaişysy Sevan Rabdanǧa 1640 jylǧy «Dala erejesı» oraiyndaǧy ūly jospardy oryndauǧa qolaily körınetın. Ol ordasyna Reseiden Unkovskii elşılıgı kelgen kezde tuystarynyŋ sonau Edıl boiyndaǧy handyǧy ornalasqan aumaqqa deiıngı öz elı ırgesınen bastalatyn alyp aralyqty qūzyryna qaratyp alu jaiyn paiymǧa salyp otyrǧan. Qazaq elın baǧyndyru arqyly köşpendıler imperiiasyn jaŋǧyrtu, sondai jolmen şyǧysy men oŋtüstıgındegı sin-qytai, terıstıgındegı orys memleketterıne erkın tötep beru därejesıne jetu – oirattardyŋ özıne deiıngı basşylary sekıldı, mūnyŋ da közdegenı edı. Jauyngerlık qabıletı zor jasaqtaryna sengendıkten de, Sevan Rabdan quatty Qytaimen jaŋa äskeri qaqtyǧystarǧa baryp, ünemı soǧys jaǧdaiynda boludan taiynbaǧan. Bıraq äiteuır ebın tauyp, müldem jeŋılıp qaludan aman jürgen. Sondai jaǧdaida terıstıgınen taǧy bır qaterlı de küştı orys syndy körşı boi körsetkende, saiasatynda jaǧdaiǧa orai amal qoldanuǧa mäjbür bolǧan edı. 1721 jylǧy qyrküiekte I Petrge elşı jıbergen. Elşısı arqyly joldaǧan hatynda qontaişy öz handyǧyn qaharly qytai şabuylynan qorǧaudy orys patşasynan ötıngen edı. Eger Petr patşa Joŋǧariiany öz qorǧauyna äm qamqorlyǧyna alsa, ol Qalmaqiia ämırşısı Aiuke han tärızdı Reseidıŋ senımdı bodany bolyp tūruǧa uäde beretının habarlaǧan. Reseilıkterge öz handyǧy aumaǧynan altyn, kümıs kenderın ızdeuıne rūqsat etetının aitqan. Tiısınşe, joŋǧar qontaişysynyŋ osy ötınışıne orai mäselenı pysyqtau üşın, orys imperatory oǧan arnaiy elşı jıberetının bıldırgen. Mıne sol uädege sai jasaqtalǧan I Petr elşılıgı İvan Unkovskiidıŋ basşylyǧymen 1722 jylǧy 20 qaraşada qontaişy ordasyna jettı. Sonda qystady.
Ūly Petrdıŋ būl köşpendıler imperiiasyna degen yqylasty meiırı, osynau jauynger jūrtty zamanaui ozyq qaru-jaraqpen qamtamasyz etu joly, söitıp osynau jaujürek joŋǧarlardy proteksiiasyna qabyldau şarty jaiynda elşı lauazymyndaǧy artilleriia kapitany Unkovskii men qontaişy arasynda ūzaqqa sozylǧan mämılegerlık jäne ıskerlık äŋgımeler bastaldy. Joŋǧar äskerınıŋ soǧysu qabıletın arttyruǧa baǧyttalǧan naqty ıster qyzu jürıp jatqan şaqta, özara kelısımder jasap otyrǧan ekı tarapqa da körşı jäne ekeuı üşın de qauıptı Qytaidyŋ ūzaq jyldarǧy basşysy imperator Kansi (boǧdyhan Siuan E) dünie saldy. Ol küllı Qytaidy bilegen manchjurlyq Sin äuletınıŋ törtınşı ökılı. Alty jasynan taqqa otyryp, eldı alpys bır jyl bilegen. Qytai tarihynda eŋ köp uaqyt imperator bolǧan. Sol merzım ışınde lauazymyna orai alǧan esımıne («Kansi» – maǧynasy: «Güldenıp kele jatqan jäne jyly şūǧyla şaşqan») sai halqyn jaqsylyqqa bölep, sättılık simvolyna ainalǧan ämırşı. Osy imperator Kansidıŋ kezınde Qytaidyŋ quaty öte artqan. Odan qanşama jasqanbai şaiqasyp jürgenmen, ekı aradaǧy soǧystar tübı Joŋǧar handyǧyna eleulı qater töndırıp tūrǧany aiqyndalyp kele jatqan. Sondyqtan da, joŋǧar qontaişysy orys patşasyna ümıt arta qaraǧan. Bıraq Sevan Rabdan orys qamytyna moinyn tyǧyp ülgergen joq – Unkovskiidıŋ missiiasy kelgelı bır ai bolǧanda, 1722 jylǧy 20 jeltoqsanda imperator Kansi qaitys boldy. Būl oqiǧa qontaişyǧa bırşama tynşu äkeldı. Öitkenı Qytai taǧyna Kansidıŋ 64 äielınıŋ bırınen tuǧan 44 jasar ūly kniaz Iýn otyrǧan. Ūly kniaz Iýn boǧdyhan Kansidıŋ amanatyna qūpiia özgertu engızu jolymen, bilıkke zaŋsyz kelgen dep sanaldy. Solai oilaǧan köptegen tuysqandarymen teketıres jaǧdaiǧa tüsken jaŋa imperator ışkı kürestı qaitkende öz paidasyna şeşuge tiıs edı. Sondyqtan ol oirattarmen sozylmaly jaǧdaida tūrǧan soǧysty toqtata tūruǧa mäjbür boldy. Qontaişy Sevan Rabdan men imperator İn Chjen (Iýnchjen) ekeuı bıtım jasasyp, dostyq jaǧdaida qarym-qatynas jasap tūru jaiynda kelısımge keldı. Osy jäit onyŋ Qytaidan qorǧanu maqsatynda jasaqtap jatqan äskerınıŋ baǧytyn qazaq elıne būruǧa jäne Reseimen qūrmaq bailanysynyŋ mazmūnyn alǧaşqy sipatynan özgertuge alyp keldı. Ol Resei bodandyǧyn Aiuke ülgısınde qabyldaudan da, qytaimen şekarasyna orys qamaldaryn saldyrudan da taiqydy. Äitse de, diplomatiialyq kelıssözderın amaldap soza tüsken Unkovskii elşılıgımen Joŋǧariiada qystaidy, sosyn, 1723 jyldyŋ nauryzynan qyrküiektıŋ ekınşı jartysyna deiın, qontaişymen bırge Ile alqabynda jäne Ystyqkölge şyǧysynan qūiatyn tau özenderı aŋǧarynda köşıp-qonyp jüredı. Ol Ūly Petrdıŋ tapsyrmasyn oryndauǧa janyn saldy. Qontaişyny Resei proteksiiasyna köşuge ügıttedı. Onyŋ ielıkterınde orys garnizony tūratyn qamaldar saluǧa kelısımın aluǧa tyrysty. Mūndai qadamnyŋ Joŋǧariiany Qytaidan senımdı qorǧau üşın paidaly bolmaǧyn däleldedı. Alaida Sevan Rabdan özınıŋ qytailarmen jäne qazaqtarmen soǧysuyna qajet äskeri qaru-jaraqty orys patşasynan aluǧa kelıskenımen, orys äskerınıŋ qandai da türmen bolsyn elı ışıne kıruıne jol berudı oiyna da almaityn. Öitkenı sol uaqytqa deiıngı Reseimen tatulyq oŋaişylyqpen kelmegen edı (orystardyŋ Ertıs alqaby men Altaidy mysyqtabandap, «aqyryn basyp otarlauy» saldarynan joŋǧar memleketı öz aumaǧynyŋ besten bırınen airylǧan). Sol ahualǧa köngendıkten ǧana olarmen beibıt qatar ömır süru mümkın bolyp tūrdy. Unkovskii jürgızgen kelıssöz kezınde qontaişy dauly şekara men alym-salyq jaiyn qozǧaǧan. Äzırge öz soǧys öndırısı zeŋbırek qūiudy jolǧa qoiyp ülgermegendıkten, osynau qaharly qarudy orys patşalyǧynan aludy maqsat etken. Sevan Rabdannyŋ būl piǧylyna septese tūra, Unkovskii missiiasy negızgı maqsatyna qol jetkıze almady. Aqyry, kelgen baǧytymen kerı qaitty. Joŋǧar äskerınıŋ qazaq elıne 1723 jylǧy erte köktemde, aqpan aiynda jasaǧan joiqyn şabuyly jäne onyŋ küş-quaty men joryǧynyŋ jeŋıstı nätijelerı jaiyndaǧy naqty derekterdı Reseige ala keldı...
Qazaq elıne tūtqiyldan şabuyl jasaǧan joŋǧar äskerıne Sevan Rabdannyŋ ūldary Galdan Seren men Lauzan Şono jetekşılık etken bolatyn. Joryqqa äskeri jabdyqtary jaqsy, zeŋbırek, oq-därılı myltyq syndy qaru-jaraqtary mol, jauynger attary jeldei esken qalyŋ qosyndar qatysqan edı. Jetı tūstan synalai kırgen jüz myŋ jauyngerı bar bes qaruy sai armiia kürsıldetıp zeŋbırek atyp, myltyqtan oq jaudyryp, Şu jäne Talas özenderı aŋǧarynan bır-aq şyqty. Tasqyn seldei tasyp aǧylǧan basqynşynyŋ atty äskerıne qarsy dästürlı qylyş-naizasymen batyl köterılgen qazaq jasaqtary tosqauyl bola almady. Tosyn da joiqyn soqqydan qatty şyǧynǧa ūşyrady. Halyqqa qorǧan bola almai qaldy. Qorqynyşty qatygezdıkpen astasqan şabuyldan el esın jinai almai, betı auǧan jaqqa üdere köşuge, tıptı üi-jaiyn, dünie-mülkın, maldaryn tastai qaşuǧa mäjbür boldy. Joŋǧarlar tez arada Taşkent, Sairam, Türkıstan, Sozaq, Qūmkent, Saudakent sekıldı qazaq şaharlaryn, ūzyn sany 25 qalany basyp aldy. (Aŋyzdarda basqynşylardyŋ talai rulardy tūtasymen qyryp jıbergenı aitylady. Qazaq halqynyŋ taǧdyryndaǧy osynau asa qasırettı kezeŋ tarihta «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» degen atpen taŋbalandy. El auzynda saqtalǧan mynandai: «Qarataudyŋ basynan köş keledı, Köşken saiyn bır tailaq bos keledı. Qaryndastan aiyrylǧan qiyn eken, Qara közden möldırep jas keledı. Myna zaman qai zaman, qysqan zaman, Basymyzdan baq-däulet ūşqan zaman. Şūbyrǧanda ızıŋnen şaŋ boraidy, Qaŋtardaǧy qar jauǧan qystan jaman. Myna zaman qai zaman, baǧy zaman, Baiaǧydai bola ma taǧy zaman. Qaryndas pen qara oryn qalǧannan soŋ, Közdıŋ jasyn köl qylyp aǧyzamyn», – dep keletın şeksız qaiǧyǧa tūnǧan sözderı bar «Elım-ai» atty rekviem-änmen bederlendı). Basqynşylyq soǧys qazaqtardyŋ toz-tozyn şyǧardy. El tonaldy. Jaiylym men egıstık taptalyp, bosap qaldy, qolönerşıler qanaldy, sauda toqyrady, mal basy kürt kemıdı. Jūrt bas sauǧalap bosyp kettı. Qos ūly su Ämu men Syr arasyndaǧy otyryqşylar da aityp-jetkızgısız küizelıske ūşyrady. Aştyqtyŋ jailaǧany sondai, şejırelerde saqtalǧan habarlarǧa qaraǧanda, adamdar ölıkterdı jerlemei, jeuge mäjbür bolǧan. Baiyrǧy Būhara, Hiua, Ferǧana, Samarqan bosap qalǧan. Äskerınıŋ soǧys qimyldaryn sättı jürgızıp jatqany haqynda habar tiısımen Sevan Rabdan Edıl boiyndaǧy oirat tuysqandaryna – Qalmaq handyǧyna jauşy attandyrady. Özınıŋ äskeri joryǧynyŋ nätijesınde qazaqtardy bırjola jeŋıp, aldaǧy uaqytta Jaiyq pen Edılde Aiuke hanmen bırge jailauǧa şyǧudan dämelenetınınen habardar etedı...
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
