Jańa shapqynshylyq jeleýi jáne oǵan qarsylyq

3027
Adyrna.kz Telegram

Qazaq elindegi «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» zamanda asa elenbeıtin usaq qaqtyǵystarmen shektelip kelgen qazaq-jońǵar qarym-qatynasy, aqyry, 1680 jyly kúrt buzyldy. Osy jyly qazaq taǵyna Jáńgir hannyń uly Táýke otyrǵany málim. Ákesi el bılegen shaqta elshilik qyzmetter atqarǵan, alǵashqy áskerı erlikterimen kóringen Táýke sultan Bolat hannyń quzyrynda da el ıgiligi úshin eńbek etip, ár salada kózge túsken, jurt yqylasyna bólengen. Ol naǵyz kemeline kelgen, aqyl-oıy tolysqan, ómirlik tájirıbesi mol, erekshe qasıetterge ıe sultan bolatyn. Aqyldylyǵy men sheshendigi, kemeńgerligi men danyshpandyǵy ony bıleýshi áýlet ókilderi arasynda  aıryqsha bedeldi etetin. Salqam Jáńgirdiń tikeleı urpaǵy bolýy, ári memlekettik isterge jastaıynan aralasyp kele jatqandyǵy onyń qazaq taǵyn ıelenýi múmkin ekendigine kúdik qaldyrmaıtyn. Bolat han dúnıe salǵannan keıin el aǵalary ony birden aq kıizge otyrǵyzyp kókke kóterdi. Sonymen, Táýke han bılikke keldi. Tıbettegi býddashy dinbasynyń sheshimimen «shapaǵatqa bólengen taǵdyr ıesi» Galdan Boshogtý «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» qazaq eline soǵys ashar qarsańda keldi. Jońǵar ámirshisi bul joly qalyń áskerimen elge tutqıyldan bas salmaǵan. Aldymen  qazaq eliniń jańa hanyna qoıar shartyn elshisi arqyly jetkizgen...

Al sharty múldem tosyn estilgen edi. Jońǵarlardyń jaıylym úshin jortýyldap júretini beseneden belgili bolǵanmen, bul joly Galdan qontaıshynyń elshisi aýzymen Táýke hanǵa qoıylǵan talapta ol múldem aýyzǵa alynbaǵan. Elshi áýeli Qazaq hanynan Jońǵar ámirshisiniń laýazymyn óıtip tómendetpeýin jáne tańdanbaýyn surady, sosyn Jońǵarııanyń bıleýshisi  qontaıshy mártebesinen ósirilip han atanǵan, qatardaǵy kóp hannyń biri emes – táńir shapaǵatyna bólengen  han – Boshoktý han – ataǵyn Tıbet memleketiniń astanasy qasıetti Lhasa (tıbetsheden aýdarǵanda – «Qudaılar oryny») shaharynda otyrǵan Dalaı-lamadan alǵan ámirshi ekenin aıtty. Mine osy Galdan Boshoktý (Qaldan Boshoqtu), álem boıynsha asa zor oqymysty Zııa-pandıtanyń shákirti jáne onyń isin jalǵastyrýshy   Boshoktý han qazaq eliniń endi ǵana saılanǵan bıleýshisi Táýke hanǵa arnaıy sálem joldap otyr. Másele mynada. Zııa-pandıta ustazdyń atsalysýymen osydan qyryq jyl buryn qabyldanǵan «Ikı aadjın Bıchık – Uly Zańdar Kodeksi»  barlyq oırat handyqtarynyń memlekettik dini etip Býdda ılanymyn bekitken. Atalmysh «Dalalyq zańdar jınaǵynda»  osynaý qaǵıdatty tujyrymdaýǵa bas-kóz bolǵan Zııa-pandıta 1462 jyly dúnıe salǵan. Súıegi tıisti rásimmen órtelgennen keıin, arnaıy boıaýǵa aralastyrylǵan kúlimen Galdan jáne ózge de monahtar qasıetti tantra mátinderin jazǵan. Solardy ustazdyń arnaıy soǵylǵan músini ishine salyp, Galdan Jońǵarııaǵa alyp kelgen. Sodan beri barsha jurt oǵan uly ustaz isin birden-bir jalǵastyrýshy retinde qaraǵan. Mine sol ataqty Zııa-pandıtanyń shákirti, kúlli oırat ıelikteriniń ámirshisi Galdan Boshoktý han byltyrlary aadjın Bıchıkti tolyqtyrdy. Býdda dinin budan bylaı tek oırattar ǵana emes, Tórt oırat konfederaııasyna kiretin barlyq ózge handyqtarda da ustanatyn bolady.  Galdan-Boshoktý han kúni keshe Moǵolstandy tize búktirdi. Búginde burynǵy Moǵolstan joq, ol Jońǵarııanyń ajyramas bir bóligi, ondaǵy bıleýshiler Býddaǵa baqul. Táýke han da sol jolmen júrsin. Býddaǵa syıynsyn. Sonda barshasy oırattyń aıdahar beınelengen qara týy astynda kezinde Uly Shyńǵys han túzgen aýmaqty baıyrǵy mártebesinde qaıta jańǵyrtyp, jalǵandy jalpaǵynan basa dáýirleıtin bolady…

Han ordasynda jońǵar elshisin qabyldaý rásimine qatysyp otyrǵan barsha el aǵalary shekterin tartty. Demderin ishterine alyp, Táýke hanǵa qarady. Sonda ol qazaq taǵy bıiginen báriniń kókeıinen shyǵatyn sóz aıtty. Oırat Qaldannyń talaby Uly Shyńǵys hannyń jolyn burmalaǵanyn kórsetedi dedi. Elshisi oǵan mynany jetkizsin – ózinen burynǵy izasharlary sekildi, qazaq handyǵynyń jańa ámirshisi Táýke han, jahandy dirildetken Shyńǵys hannyń tikeleı urpaǵy bolyp tabylady. Al onyń uly babasy  Shyńǵys qahan álemniń jartysyn jaýlap alǵanmenen, ondaǵy el-jurttardyń jan-dúnıesine zorlyq jasamaǵan. Ol ózi syıynatyn kók táńirine tabynýdy eshkimge  tyqpalamaǵan. Sondaı tártipti jıhanger uldary men nemerelerine de ósıet etken. Oırattar Shyńǵys áskeriniń asa erjúrek, jaýynger qanaty bolǵanmen, uly qahannyń kúshiniń syryn uqpaǵan eken. Elshi qojaıynyna aıta barsyn, onyń qoıyp otyrǵany – eshqashan oryndalmaıtyn jáne sol talapkerdiń ózin orǵa jyǵatyn jónsiz shart. Qazaqqa musylmandyqty Muhammed paıǵambardyń alǵashqy jaýshylary jetkizgen. Budan pálen ǵasyr ilgeride ony Qarahan áýleti, odan keıin Altyn Orda bıleýshileri memlekettik din retinde qabyldaǵan. Musylman ılanymynyń uly ýaǵyzshysy Qoja Ahmettiń osynaý bas ordadan qol sozym jerde turǵan kesenesin halyqtyń qasterlep saqtaıtyny sondaı, búginde onda qazaqtyń kúlli handary men ıgi jaqsylary tynshyǵan. Jońǵar hany qısynsyz talabyn qaıtyp alsyn, ondaı orynsyz sharttar emes, dostyq qarym-qatynastar elderimizdi dáýlet pen baqytqa keneltedi…

Jońǵardyń Shapaǵatty  hanynyń shartyn qabyl almaýy Qazaq hany tarapynan jiberilgen úlken qatelik dep sanaıdy elshi. Degenmen  onyń áli de oılanýyn, shartty qabyldamaýdyń arty jaman bolaryn bajaılaýyn qalaıdy. Taǵy bir paryqtasyn, Boshoqtu han oǵan óte beıbit joldy usynyp otyr. Eger bul keri qaǵý Táýke hannyń bekem baılamy bolsa – onda amal joq, solaı aıtyp barady. Endi qazaq hany ózine ózi ókpelesin… Alaıda bul shart qazaq úshin múldem jat, sondyqtan da úzildi-kesildi qabyl alynbaıdy – mundaı kesimdi sóz estisimen elshi attanyp ketti. Al Táýke han qabyldaýǵa qatysqan sultandar, batyrlar men bılerdi jońǵarlardyń jańa agressııasyna qarsy turýǵa aıaldamaı ázirlenýge shaqyrdy. El ishinen sarbazdar shaqyryldy, ásker jasaqtalyp, qorǵanysqa daıyndyq bastaldy.

Elshisi oralǵan soń kóp uzatpaı, Galdan Boshoktý jońǵardyń qazaqqa qarsy asa aýqymdy soǵys qımyldaryn jańǵyrtty.  Arnaıy daıyndyqpen joryqqa shyqqan bes qarýy saı jońǵarlarǵa qazaq jasaqtary tosqaýyl bola almady. Basqynshy Shý ózeninen ótti, Jetisý men ońtústik ólkege basyp kirdi.  Tarıhta «Saıram soǵysy» dep atalǵan 1680–1684 jyldarǵy shaıqastar bastaldy. Qazaq áskeriniń jan aıamaı kórsetken qatty qarsylyǵyna qaramaı ilgerilep, Saıramsý men Aqsý ózenderi aralyǵyndaǵy qorǵany bıik, iri de ásem shahardy – ıslam dinin taratýshylardyń ýaǵyzdaryn alys 8-shi ǵasyrda-aq eltı tyńdaǵan, kerýen joldary torabynda jatqan saýda jáne qolónershiler ortalyǵy Saıram qalasyn basyp aldy. Basqa da qalalarǵa kirdi. Basqynshylarǵa qarsy kóterilgen halyqty jýasytý úshin 1684 jyly jazalaýshy jasaq jiberip, Saıramdy múldem qaýsatty, talan-tarajǵa túsirdi, birqatar turǵyndaryn Jońǵarııa men Shyǵys Túrkistanǵa aıdap áketti. 1686 jyly Tıan-Shan qyrǵyzdaryn baǵyndyryp, Ferǵana alqabyna ótti. Árdaıym qatty qarsylyqqa ushyraǵanmen, jeńiske jetip otyrdy. (Shaıqastardyń birinde Táýke hannyń ulyn qolǵa túsirip, Jońǵarııaǵa alyp ketti. Artynsha ony Lhasaǵa jóneltti. Yńǵaıy, Qaldan Boshoqtu Táýkege joldaǵan alǵashqy shartyn onyń balasynyń sanasyna Býdda ilimin darytý arqyly oryndatqysy kelgen bolýy kerek). 1688 jyly Shyǵys Mońǵolııany, halhalardy baǵyndyrýǵa attandy, qazaq jerindegi basyp alǵan qalalarynan garnızondaryn ala ketti. Alaıda shyǵysta jeńiske jete almady.

Halhalar oırattardan góri manchjýrlarmen odaqtasqandy artyq kórgen, sóıtip, ın ımperııasynan kómek suraǵan. Halhalardy alyp Qytaıdaǵy sany az manchjýrlardyń ústemdigin ornyqtyra túsýge paıdalanǵysy kelgen boǵdyhan ın armııasyn Shyǵys Mońǵolııaǵa kirgizdi. Sodan, Galdan Boshoktý 1690 jyly is júzinde ın-qytaı  áskerimen soǵysty. Jeńdi. Jeńilgen qytaı ımperatory oırattardy ın áýletiniń asa qaterli jaýy sanap, jańa shaıqasqa ázirlendi. Osy kezde Galdan Boshoktýdyń nemere inisi Jońǵarııanyń ortalyq bóligin ózine qaratyp, aǵasynyń jolyn kesip tastaǵan. Handyǵynda inisiniń búlik shyǵarǵanyn estigen Boshoqtu han tez teristikke qaraı shegindi. Alaıda ony júz myń jaýyngeri bar manchjýr armııasy qýyp jetip, Beıjıńge taqaý aýdanda úlken urys saldy. Tórt kún shaıqasta eki jaq ta jeńise almady. Sosyn, ózinen bes ese kóp áskermen taban tirese soǵysyp, áskerı ónerge ábden mashyqtanǵanyn tanytqan oırattar bir túnde shepterinen kóterildi de, soltústikke qaraı  ketti. Olardyń jaýjúrektigin moıyndaǵan  qytaı áskeri sońynan qýmady. Kelesi 1691 jyly halhalar ın ımperııasynyń bodandyǵyna ótti.  Osy birikken qos ot ortasynda Galdan Boshoktý olarǵa qarsy taǵy alty jyl soǵysty. Aqyry, eń sońǵy zamanaýı qarý-jaraqpen – artıllerııamen qarýlanǵan ın-qytaı  áskerinen 1696 jyly jeńildi. Barar jer, basar taýy qalmaǵandyqtan (aldynda – halha–manchjýr–qytaı, artynda, ortalyqta – is júzinde bılikte búlikshil nemere inisi otyrǵan), 1697 jylǵy naýryzda ý iship óldi…

«Saıram soǵysy» kezinde teristik-batystan Aıýke han qalmaqtarymen shabýyldaǵan bolatyn. Qazaq sarbazdary oǵan oıdaǵydaı toıtarys berdi. Jaǵdaı birshama tynshyǵan shaqta jońǵarlardyń áskerı qımyldary halha baǵytyna aýdy. Sol kezeńdi Táýke han utymdy paıdalandy. Eldiń birligin, qorǵanys qabiletin arttyratyn sharalar jasady. Qazaqtardyń «Alty-alash» ataýymen belgili alty bólikten turatyn federaııasyn (alty alash odaǵyn) dúnıege ákelip, el birliginiń, syrt dushpanǵa jumyla qarsy turýdyń sol shaqtaǵy ońtaıly túrin júzege asyrdy. Federaııaǵa basynda Tóle bı turǵan Uly júz, Qazybek bı basqaratyn Orta júz, Áıteke bı bıleıtin Kishi júz, Qoqym bı qolastyndaǵy qyrǵyzdar, Sasyq bı basqaratyn qaraqalpaqtar men  jeke bir top retindegi qııat, qataǵan, úz jáne basqalar kirdi. Alty alash odaǵy is júzinde jońǵarlardyń shabýylynan qorǵanýdy maqsat etken qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq halyqtarynyń áskerı-saıası odaǵy edi. Osy odaqtyń ókilderi – halyqtyń belgili bıleri men bas adamdary Táýke han ordasy mańyndaǵy Kúltóbede bas qosyp,  ádet-ǵuryp zańdaryn jetildirýdi qolǵa aldy. Sonaý Shyńǵys hannyń «Iasasynan» bastaý alyp, Qasym hannyń «Qasqa jolymen», Esim hannyń «Eski jolymen» jalǵasqan zańnamalardy jetildirdi. El aýzynda «Kúltóbede kúnde jıyn» degen tirkespen aıshyqtalǵan zańgerler quryltaıy oń nátıjesin berip, olar jasaǵan «Jeti jarǵy» zańdar jınaǵy handyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq turmys-tirshiligin jáne quqyqtyq sanasyn damytty.  Halyq tatý-tátti ǵumyr keshti. Táýke han Áz Táýke atandy.

(Jalǵasy bar)


Beıbit QOIShYBAEV,

jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty

Qazaq elindegi «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» zamanda asa elenbeıtin usaq qaqtyǵystarmen shektelip kelgen qazaq-jońǵar qarym-qatynasy, aqyry, 1680 jyly kúrt buzyldy. Osy jyly qazaq taǵyna Jáńgir hannyń uly Táýke otyrǵany málim. Ákesi el bılegen shaqta elshilik qyzmetter atqarǵan, alǵashqy áskerı erlikterimen kóringen Táýke sultan Bolat hannyń quzyrynda da el ıgiligi úshin eńbek etip, ár salada kózge túsken, jurt yqylasyna bólengen. Ol naǵyz kemeline kelgen, aqyl-oıy tolysqan, ómirlik tájirıbesi mol, erekshe qasıetterge ıe sultan bolatyn. Aqyldylyǵy men sheshendigi, kemeńgerligi men danyshpandyǵy ony bıleýshi áýlet ókilderi arasynda  aıryqsha bedeldi etetin. Salqam Jáńgirdiń tikeleı urpaǵy bolýy, ári memlekettik isterge jastaıynan aralasyp kele jatqandyǵy onyń qazaq taǵyn ıelenýi múmkin ekendigine kúdik qaldyrmaıtyn. Bolat han dúnıe salǵannan keıin el aǵalary ony birden aq kıizge otyrǵyzyp kókke kóterdi. Sonymen, Táýke han bılikke keldi. Tıbettegi býddashy dinbasynyń sheshimimen «shapaǵatqa bólengen taǵdyr ıesi» Galdan Boshogtý «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» qazaq eline soǵys ashar qarsańda keldi. Jońǵar ámirshisi bul joly qalyń áskerimen elge tutqıyldan bas salmaǵan. Aldymen  qazaq eliniń jańa hanyna qoıar shartyn elshisi arqyly jetkizgen...

Al sharty múldem tosyn estilgen edi. Jońǵarlardyń jaıylym úshin jortýyldap júretini beseneden belgili bolǵanmen, bul joly Galdan qontaıshynyń elshisi aýzymen Táýke hanǵa qoıylǵan talapta ol múldem aýyzǵa alynbaǵan. Elshi áýeli Qazaq hanynan Jońǵar ámirshisiniń laýazymyn óıtip tómendetpeýin jáne tańdanbaýyn surady, sosyn Jońǵarııanyń bıleýshisi  qontaıshy mártebesinen ósirilip han atanǵan, qatardaǵy kóp hannyń biri emes – táńir shapaǵatyna bólengen  han – Boshoktý han – ataǵyn Tıbet memleketiniń astanasy qasıetti Lhasa (tıbetsheden aýdarǵanda – «Qudaılar oryny») shaharynda otyrǵan Dalaı-lamadan alǵan ámirshi ekenin aıtty. Mine osy Galdan Boshoktý (Qaldan Boshoqtu), álem boıynsha asa zor oqymysty Zııa-pandıtanyń shákirti jáne onyń isin jalǵastyrýshy   Boshoktý han qazaq eliniń endi ǵana saılanǵan bıleýshisi Táýke hanǵa arnaıy sálem joldap otyr. Másele mynada. Zııa-pandıta ustazdyń atsalysýymen osydan qyryq jyl buryn qabyldanǵan «Ikı aadjın Bıchık – Uly Zańdar Kodeksi»  barlyq oırat handyqtarynyń memlekettik dini etip Býdda ılanymyn bekitken. Atalmysh «Dalalyq zańdar jınaǵynda»  osynaý qaǵıdatty tujyrymdaýǵa bas-kóz bolǵan Zııa-pandıta 1462 jyly dúnıe salǵan. Súıegi tıisti rásimmen órtelgennen keıin, arnaıy boıaýǵa aralastyrylǵan kúlimen Galdan jáne ózge de monahtar qasıetti tantra mátinderin jazǵan. Solardy ustazdyń arnaıy soǵylǵan músini ishine salyp, Galdan Jońǵarııaǵa alyp kelgen. Sodan beri barsha jurt oǵan uly ustaz isin birden-bir jalǵastyrýshy retinde qaraǵan. Mine sol ataqty Zııa-pandıtanyń shákirti, kúlli oırat ıelikteriniń ámirshisi Galdan Boshoktý han byltyrlary aadjın Bıchıkti tolyqtyrdy. Býdda dinin budan bylaı tek oırattar ǵana emes, Tórt oırat konfederaııasyna kiretin barlyq ózge handyqtarda da ustanatyn bolady.  Galdan-Boshoktý han kúni keshe Moǵolstandy tize búktirdi. Búginde burynǵy Moǵolstan joq, ol Jońǵarııanyń ajyramas bir bóligi, ondaǵy bıleýshiler Býddaǵa baqul. Táýke han da sol jolmen júrsin. Býddaǵa syıynsyn. Sonda barshasy oırattyń aıdahar beınelengen qara týy astynda kezinde Uly Shyńǵys han túzgen aýmaqty baıyrǵy mártebesinde qaıta jańǵyrtyp, jalǵandy jalpaǵynan basa dáýirleıtin bolady…

Han ordasynda jońǵar elshisin qabyldaý rásimine qatysyp otyrǵan barsha el aǵalary shekterin tartty. Demderin ishterine alyp, Táýke hanǵa qarady. Sonda ol qazaq taǵy bıiginen báriniń kókeıinen shyǵatyn sóz aıtty. Oırat Qaldannyń talaby Uly Shyńǵys hannyń jolyn burmalaǵanyn kórsetedi dedi. Elshisi oǵan mynany jetkizsin – ózinen burynǵy izasharlary sekildi, qazaq handyǵynyń jańa ámirshisi Táýke han, jahandy dirildetken Shyńǵys hannyń tikeleı urpaǵy bolyp tabylady. Al onyń uly babasy  Shyńǵys qahan álemniń jartysyn jaýlap alǵanmenen, ondaǵy el-jurttardyń jan-dúnıesine zorlyq jasamaǵan. Ol ózi syıynatyn kók táńirine tabynýdy eshkimge  tyqpalamaǵan. Sondaı tártipti jıhanger uldary men nemerelerine de ósıet etken. Oırattar Shyńǵys áskeriniń asa erjúrek, jaýynger qanaty bolǵanmen, uly qahannyń kúshiniń syryn uqpaǵan eken. Elshi qojaıynyna aıta barsyn, onyń qoıyp otyrǵany – eshqashan oryndalmaıtyn jáne sol talapkerdiń ózin orǵa jyǵatyn jónsiz shart. Qazaqqa musylmandyqty Muhammed paıǵambardyń alǵashqy jaýshylary jetkizgen. Budan pálen ǵasyr ilgeride ony Qarahan áýleti, odan keıin Altyn Orda bıleýshileri memlekettik din retinde qabyldaǵan. Musylman ılanymynyń uly ýaǵyzshysy Qoja Ahmettiń osynaý bas ordadan qol sozym jerde turǵan kesenesin halyqtyń qasterlep saqtaıtyny sondaı, búginde onda qazaqtyń kúlli handary men ıgi jaqsylary tynshyǵan. Jońǵar hany qısynsyz talabyn qaıtyp alsyn, ondaı orynsyz sharttar emes, dostyq qarym-qatynastar elderimizdi dáýlet pen baqytqa keneltedi…

Jońǵardyń Shapaǵatty  hanynyń shartyn qabyl almaýy Qazaq hany tarapynan jiberilgen úlken qatelik dep sanaıdy elshi. Degenmen  onyń áli de oılanýyn, shartty qabyldamaýdyń arty jaman bolaryn bajaılaýyn qalaıdy. Taǵy bir paryqtasyn, Boshoqtu han oǵan óte beıbit joldy usynyp otyr. Eger bul keri qaǵý Táýke hannyń bekem baılamy bolsa – onda amal joq, solaı aıtyp barady. Endi qazaq hany ózine ózi ókpelesin… Alaıda bul shart qazaq úshin múldem jat, sondyqtan da úzildi-kesildi qabyl alynbaıdy – mundaı kesimdi sóz estisimen elshi attanyp ketti. Al Táýke han qabyldaýǵa qatysqan sultandar, batyrlar men bılerdi jońǵarlardyń jańa agressııasyna qarsy turýǵa aıaldamaı ázirlenýge shaqyrdy. El ishinen sarbazdar shaqyryldy, ásker jasaqtalyp, qorǵanysqa daıyndyq bastaldy.

Elshisi oralǵan soń kóp uzatpaı, Galdan Boshoktý jońǵardyń qazaqqa qarsy asa aýqymdy soǵys qımyldaryn jańǵyrtty.  Arnaıy daıyndyqpen joryqqa shyqqan bes qarýy saı jońǵarlarǵa qazaq jasaqtary tosqaýyl bola almady. Basqynshy Shý ózeninen ótti, Jetisý men ońtústik ólkege basyp kirdi.  Tarıhta «Saıram soǵysy» dep atalǵan 1680–1684 jyldarǵy shaıqastar bastaldy. Qazaq áskeriniń jan aıamaı kórsetken qatty qarsylyǵyna qaramaı ilgerilep, Saıramsý men Aqsý ózenderi aralyǵyndaǵy qorǵany bıik, iri de ásem shahardy – ıslam dinin taratýshylardyń ýaǵyzdaryn alys 8-shi ǵasyrda-aq eltı tyńdaǵan, kerýen joldary torabynda jatqan saýda jáne qolónershiler ortalyǵy Saıram qalasyn basyp aldy. Basqa da qalalarǵa kirdi. Basqynshylarǵa qarsy kóterilgen halyqty jýasytý úshin 1684 jyly jazalaýshy jasaq jiberip, Saıramdy múldem qaýsatty, talan-tarajǵa túsirdi, birqatar turǵyndaryn Jońǵarııa men Shyǵys Túrkistanǵa aıdap áketti. 1686 jyly Tıan-Shan qyrǵyzdaryn baǵyndyryp, Ferǵana alqabyna ótti. Árdaıym qatty qarsylyqqa ushyraǵanmen, jeńiske jetip otyrdy. (Shaıqastardyń birinde Táýke hannyń ulyn qolǵa túsirip, Jońǵarııaǵa alyp ketti. Artynsha ony Lhasaǵa jóneltti. Yńǵaıy, Qaldan Boshoqtu Táýkege joldaǵan alǵashqy shartyn onyń balasynyń sanasyna Býdda ilimin darytý arqyly oryndatqysy kelgen bolýy kerek). 1688 jyly Shyǵys Mońǵolııany, halhalardy baǵyndyrýǵa attandy, qazaq jerindegi basyp alǵan qalalarynan garnızondaryn ala ketti. Alaıda shyǵysta jeńiske jete almady.

Halhalar oırattardan góri manchjýrlarmen odaqtasqandy artyq kórgen, sóıtip, ın ımperııasynan kómek suraǵan. Halhalardy alyp Qytaıdaǵy sany az manchjýrlardyń ústemdigin ornyqtyra túsýge paıdalanǵysy kelgen boǵdyhan ın armııasyn Shyǵys Mońǵolııaǵa kirgizdi. Sodan, Galdan Boshoktý 1690 jyly is júzinde ın-qytaı  áskerimen soǵysty. Jeńdi. Jeńilgen qytaı ımperatory oırattardy ın áýletiniń asa qaterli jaýy sanap, jańa shaıqasqa ázirlendi. Osy kezde Galdan Boshoktýdyń nemere inisi Jońǵarııanyń ortalyq bóligin ózine qaratyp, aǵasynyń jolyn kesip tastaǵan. Handyǵynda inisiniń búlik shyǵarǵanyn estigen Boshoqtu han tez teristikke qaraı shegindi. Alaıda ony júz myń jaýyngeri bar manchjýr armııasy qýyp jetip, Beıjıńge taqaý aýdanda úlken urys saldy. Tórt kún shaıqasta eki jaq ta jeńise almady. Sosyn, ózinen bes ese kóp áskermen taban tirese soǵysyp, áskerı ónerge ábden mashyqtanǵanyn tanytqan oırattar bir túnde shepterinen kóterildi de, soltústikke qaraı  ketti. Olardyń jaýjúrektigin moıyndaǵan  qytaı áskeri sońynan qýmady. Kelesi 1691 jyly halhalar ın ımperııasynyń bodandyǵyna ótti.  Osy birikken qos ot ortasynda Galdan Boshoktý olarǵa qarsy taǵy alty jyl soǵysty. Aqyry, eń sońǵy zamanaýı qarý-jaraqpen – artıllerııamen qarýlanǵan ın-qytaı  áskerinen 1696 jyly jeńildi. Barar jer, basar taýy qalmaǵandyqtan (aldynda – halha–manchjýr–qytaı, artynda, ortalyqta – is júzinde bılikte búlikshil nemere inisi otyrǵan), 1697 jylǵy naýryzda ý iship óldi…

«Saıram soǵysy» kezinde teristik-batystan Aıýke han qalmaqtarymen shabýyldaǵan bolatyn. Qazaq sarbazdary oǵan oıdaǵydaı toıtarys berdi. Jaǵdaı birshama tynshyǵan shaqta jońǵarlardyń áskerı qımyldary halha baǵytyna aýdy. Sol kezeńdi Táýke han utymdy paıdalandy. Eldiń birligin, qorǵanys qabiletin arttyratyn sharalar jasady. Qazaqtardyń «Alty-alash» ataýymen belgili alty bólikten turatyn federaııasyn (alty alash odaǵyn) dúnıege ákelip, el birliginiń, syrt dushpanǵa jumyla qarsy turýdyń sol shaqtaǵy ońtaıly túrin júzege asyrdy. Federaııaǵa basynda Tóle bı turǵan Uly júz, Qazybek bı basqaratyn Orta júz, Áıteke bı bıleıtin Kishi júz, Qoqym bı qolastyndaǵy qyrǵyzdar, Sasyq bı basqaratyn qaraqalpaqtar men  jeke bir top retindegi qııat, qataǵan, úz jáne basqalar kirdi. Alty alash odaǵy is júzinde jońǵarlardyń shabýylynan qorǵanýdy maqsat etken qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq halyqtarynyń áskerı-saıası odaǵy edi. Osy odaqtyń ókilderi – halyqtyń belgili bıleri men bas adamdary Táýke han ordasy mańyndaǵy Kúltóbede bas qosyp,  ádet-ǵuryp zańdaryn jetildirýdi qolǵa aldy. Sonaý Shyńǵys hannyń «Iasasynan» bastaý alyp, Qasym hannyń «Qasqa jolymen», Esim hannyń «Eski jolymen» jalǵasqan zańnamalardy jetildirdi. El aýzynda «Kúltóbede kúnde jıyn» degen tirkespen aıshyqtalǵan zańgerler quryltaıy oń nátıjesin berip, olar jasaǵan «Jeti jarǵy» zańdar jınaǵy handyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq turmys-tirshiligin jáne quqyqtyq sanasyn damytty.  Halyq tatý-tátti ǵumyr keshti. Táýke han Áz Táýke atandy.

(Jalǵasy bar)


Beıbit QOIShYBAEV,

jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty

 

 

Qazaq elindegi «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» zamanda asa elenbeıtin usaq qaqtyǵystarmen shektelip kelgen qazaq-jońǵar qarym-qatynasy, aqyry, 1680 jyly kúrt buzyldy. Osy jyly qazaq taǵyna Jáńgir hannyń uly Táýke otyrǵany málim. Ákesi el bılegen shaqta elshilik qyzmetter atqarǵan, alǵashqy áskerı erlikterimen kóringen Táýke sultan Bolat hannyń quzyrynda da el ıgiligi úshin eńbek etip, ár salada kózge túsken, jurt yqylasyna bólengen. Ol naǵyz kemeline kelgen, aqyl-oıy tolysqan, ómirlik tájirıbesi mol, erekshe qasıetterge ıe sultan bolatyn. Aqyldylyǵy men sheshendigi, kemeńgerligi men danyshpandyǵy ony bıleýshi áýlet ókilderi arasynda  aıryqsha bedeldi etetin. Salqam Jáńgirdiń tikeleı urpaǵy bolýy, ári memlekettik isterge jastaıynan aralasyp kele jatqandyǵy onyń qazaq taǵyn ıelenýi múmkin ekendigine kúdik qaldyrmaıtyn. Bolat han dúnıe salǵannan keıin el aǵalary ony birden aq kıizge otyrǵyzyp kókke kóterdi. Sonymen, Táýke han bılikke keldi. Tıbettegi býddashy dinbasynyń sheshimimen «shapaǵatqa bólengen taǵdyr ıesi» Galdan Boshogtý «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» qazaq eline soǵys ashar qarsańda keldi. Jońǵar ámirshisi bul joly qalyń áskerimen elge tutqıyldan bas salmaǵan. Aldymen  qazaq eliniń jańa hanyna qoıar shartyn elshisi arqyly jetkizgen...

Al sharty múldem tosyn estilgen edi. Jońǵarlardyń jaıylym úshin jortýyldap júretini beseneden belgili bolǵanmen, bul joly Galdan qontaıshynyń elshisi aýzymen Táýke hanǵa qoıylǵan talapta ol múldem aýyzǵa alynbaǵan. Elshi áýeli Qazaq hanynan Jońǵar ámirshisiniń laýazymyn óıtip tómendetpeýin jáne tańdanbaýyn surady, sosyn Jońǵarııanyń bıleýshisi  qontaıshy mártebesinen ósirilip han atanǵan, qatardaǵy kóp hannyń biri emes – táńir shapaǵatyna bólengen  han – Boshoktý han – ataǵyn Tıbet memleketiniń astanasy qasıetti Lhasa (tıbetsheden aýdarǵanda – «Qudaılar oryny») shaharynda otyrǵan Dalaı-lamadan alǵan ámirshi ekenin aıtty. Mine osy Galdan Boshoktý (Qaldan Boshoqtu), álem boıynsha asa zor oqymysty Zııa-pandıtanyń shákirti jáne onyń isin jalǵastyrýshy   Boshoktý han qazaq eliniń endi ǵana saılanǵan bıleýshisi Táýke hanǵa arnaıy sálem joldap otyr. Másele mynada. Zııa-pandıta ustazdyń atsalysýymen osydan qyryq jyl buryn qabyldanǵan «Ikı aadjın Bıchık – Uly Zańdar Kodeksi»  barlyq oırat handyqtarynyń memlekettik dini etip Býdda ılanymyn bekitken. Atalmysh «Dalalyq zańdar jınaǵynda»  osynaý qaǵıdatty tujyrymdaýǵa bas-kóz bolǵan Zııa-pandıta 1462 jyly dúnıe salǵan. Súıegi tıisti rásimmen órtelgennen keıin, arnaıy boıaýǵa aralastyrylǵan kúlimen Galdan jáne ózge de monahtar qasıetti tantra mátinderin jazǵan. Solardy ustazdyń arnaıy soǵylǵan músini ishine salyp, Galdan Jońǵarııaǵa alyp kelgen. Sodan beri barsha jurt oǵan uly ustaz isin birden-bir jalǵastyrýshy retinde qaraǵan. Mine sol ataqty Zııa-pandıtanyń shákirti, kúlli oırat ıelikteriniń ámirshisi Galdan Boshoktý han byltyrlary aadjın Bıchıkti tolyqtyrdy. Býdda dinin budan bylaı tek oırattar ǵana emes, Tórt oırat konfederaııasyna kiretin barlyq ózge handyqtarda da ustanatyn bolady.  Galdan-Boshoktý han kúni keshe Moǵolstandy tize búktirdi. Búginde burynǵy Moǵolstan joq, ol Jońǵarııanyń ajyramas bir bóligi, ondaǵy bıleýshiler Býddaǵa baqul. Táýke han da sol jolmen júrsin. Býddaǵa syıynsyn. Sonda barshasy oırattyń aıdahar beınelengen qara týy astynda kezinde Uly Shyńǵys han túzgen aýmaqty baıyrǵy mártebesinde qaıta jańǵyrtyp, jalǵandy jalpaǵynan basa dáýirleıtin bolady…

Han ordasynda jońǵar elshisin qabyldaý rásimine qatysyp otyrǵan barsha el aǵalary shekterin tartty. Demderin ishterine alyp, Táýke hanǵa qarady. Sonda ol qazaq taǵy bıiginen báriniń kókeıinen shyǵatyn sóz aıtty. Oırat Qaldannyń talaby Uly Shyńǵys hannyń jolyn burmalaǵanyn kórsetedi dedi. Elshisi oǵan mynany jetkizsin – ózinen burynǵy izasharlary sekildi, qazaq handyǵynyń jańa ámirshisi Táýke han, jahandy dirildetken Shyńǵys hannyń tikeleı urpaǵy bolyp tabylady. Al onyń uly babasy  Shyńǵys qahan álemniń jartysyn jaýlap alǵanmenen, ondaǵy el-jurttardyń jan-dúnıesine zorlyq jasamaǵan. Ol ózi syıynatyn kók táńirine tabynýdy eshkimge  tyqpalamaǵan. Sondaı tártipti jıhanger uldary men nemerelerine de ósıet etken. Oırattar Shyńǵys áskeriniń asa erjúrek, jaýynger qanaty bolǵanmen, uly qahannyń kúshiniń syryn uqpaǵan eken. Elshi qojaıynyna aıta barsyn, onyń qoıyp otyrǵany – eshqashan oryndalmaıtyn jáne sol talapkerdiń ózin orǵa jyǵatyn jónsiz shart. Qazaqqa musylmandyqty Muhammed paıǵambardyń alǵashqy jaýshylary jetkizgen. Budan pálen ǵasyr ilgeride ony Qarahan áýleti, odan keıin Altyn Orda bıleýshileri memlekettik din retinde qabyldaǵan. Musylman ılanymynyń uly ýaǵyzshysy Qoja Ahmettiń osynaý bas ordadan qol sozym jerde turǵan kesenesin halyqtyń qasterlep saqtaıtyny sondaı, búginde onda qazaqtyń kúlli handary men ıgi jaqsylary tynshyǵan. Jońǵar hany qısynsyz talabyn qaıtyp alsyn, ondaı orynsyz sharttar emes, dostyq qarym-qatynastar elderimizdi dáýlet pen baqytqa keneltedi…

Jońǵardyń Shapaǵatty  hanynyń shartyn qabyl almaýy Qazaq hany tarapynan jiberilgen úlken qatelik dep sanaıdy elshi. Degenmen  onyń áli de oılanýyn, shartty qabyldamaýdyń arty jaman bolaryn bajaılaýyn qalaıdy. Taǵy bir paryqtasyn, Boshoqtu han oǵan óte beıbit joldy usynyp otyr. Eger bul keri qaǵý Táýke hannyń bekem baılamy bolsa – onda amal joq, solaı aıtyp barady. Endi qazaq hany ózine ózi ókpelesin… Alaıda bul shart qazaq úshin múldem jat, sondyqtan da úzildi-kesildi qabyl alynbaıdy – mundaı kesimdi sóz estisimen elshi attanyp ketti. Al Táýke han qabyldaýǵa qatysqan sultandar, batyrlar men bılerdi jońǵarlardyń jańa agressııasyna qarsy turýǵa aıaldamaı ázirlenýge shaqyrdy. El ishinen sarbazdar shaqyryldy, ásker jasaqtalyp, qorǵanysqa daıyndyq bastaldy.

Elshisi oralǵan soń kóp uzatpaı, Galdan Boshoktý jońǵardyń qazaqqa qarsy asa aýqymdy soǵys qımyldaryn jańǵyrtty.  Arnaıy daıyndyqpen joryqqa shyqqan bes qarýy saı jońǵarlarǵa qazaq jasaqtary tosqaýyl bola almady. Basqynshy Shý ózeninen ótti, Jetisý men ońtústik ólkege basyp kirdi.  Tarıhta «Saıram soǵysy» dep atalǵan 1680–1684 jyldarǵy shaıqastar bastaldy. Qazaq áskeriniń jan aıamaı kórsetken qatty qarsylyǵyna qaramaı ilgerilep, Saıramsý men Aqsý ózenderi aralyǵyndaǵy qorǵany bıik, iri de ásem shahardy – ıslam dinin taratýshylardyń ýaǵyzdaryn alys 8-shi ǵasyrda-aq eltı tyńdaǵan, kerýen joldary torabynda jatqan saýda jáne qolónershiler ortalyǵy Saıram qalasyn basyp aldy. Basqa da qalalarǵa kirdi. Basqynshylarǵa qarsy kóterilgen halyqty jýasytý úshin 1684 jyly jazalaýshy jasaq jiberip, Saıramdy múldem qaýsatty, talan-tarajǵa túsirdi, birqatar turǵyndaryn Jońǵarııa men Shyǵys Túrkistanǵa aıdap áketti. 1686 jyly Tıan-Shan qyrǵyzdaryn baǵyndyryp, Ferǵana alqabyna ótti. Árdaıym qatty qarsylyqqa ushyraǵanmen, jeńiske jetip otyrdy. (Shaıqastardyń birinde Táýke hannyń ulyn qolǵa túsirip, Jońǵarııaǵa alyp ketti. Artynsha ony Lhasaǵa jóneltti. Yńǵaıy, Qaldan Boshoqtu Táýkege joldaǵan alǵashqy shartyn onyń balasynyń sanasyna Býdda ilimin darytý arqyly oryndatqysy kelgen bolýy kerek). 1688 jyly Shyǵys Mońǵolııany, halhalardy baǵyndyrýǵa attandy, qazaq jerindegi basyp alǵan qalalarynan garnızondaryn ala ketti. Alaıda shyǵysta jeńiske jete almady.

Halhalar oırattardan góri manchjýrlarmen odaqtasqandy artyq kórgen, sóıtip, ın ımperııasynan kómek suraǵan. Halhalardy alyp Qytaıdaǵy sany az manchjýrlardyń ústemdigin ornyqtyra túsýge paıdalanǵysy kelgen boǵdyhan ın armııasyn Shyǵys Mońǵolııaǵa kirgizdi. Sodan, Galdan Boshoktý 1690 jyly is júzinde ın-qytaı  áskerimen soǵysty. Jeńdi. Jeńilgen qytaı ımperatory oırattardy ın áýletiniń asa qaterli jaýy sanap, jańa shaıqasqa ázirlendi. Osy kezde Galdan Boshoktýdyń nemere inisi Jońǵarııanyń ortalyq bóligin ózine qaratyp, aǵasynyń jolyn kesip tastaǵan. Handyǵynda inisiniń búlik shyǵarǵanyn estigen Boshoqtu han tez teristikke qaraı shegindi. Alaıda ony júz myń jaýyngeri bar manchjýr armııasy qýyp jetip, Beıjıńge taqaý aýdanda úlken urys saldy. Tórt kún shaıqasta eki jaq ta jeńise almady. Sosyn, ózinen bes ese kóp áskermen taban tirese soǵysyp, áskerı ónerge ábden mashyqtanǵanyn tanytqan oırattar bir túnde shepterinen kóterildi de, soltústikke qaraı  ketti. Olardyń jaýjúrektigin moıyndaǵan  qytaı áskeri sońynan qýmady. Kelesi 1691 jyly halhalar ın ımperııasynyń bodandyǵyna ótti.  Osy birikken qos ot ortasynda Galdan Boshoktý olarǵa qarsy taǵy alty jyl soǵysty. Aqyry, eń sońǵy zamanaýı qarý-jaraqpen – artıllerııamen qarýlanǵan ın-qytaı  áskerinen 1696 jyly jeńildi. Barar jer, basar taýy qalmaǵandyqtan (aldynda – halha–manchjýr–qytaı, artynda, ortalyqta – is júzinde bılikte búlikshil nemere inisi otyrǵan), 1697 jylǵy naýryzda ý iship óldi…

«Saıram soǵysy» kezinde teristik-batystan Aıýke han qalmaqtarymen shabýyldaǵan bolatyn. Qazaq sarbazdary oǵan oıdaǵydaı toıtarys berdi. Jaǵdaı birshama tynshyǵan shaqta jońǵarlardyń áskerı qımyldary halha baǵytyna aýdy. Sol kezeńdi Táýke han utymdy paıdalandy. Eldiń birligin, qorǵanys qabiletin arttyratyn sharalar jasady. Qazaqtardyń «Alty-alash» ataýymen belgili alty bólikten turatyn federaııasyn (alty alash odaǵyn) dúnıege ákelip, el birliginiń, syrt dushpanǵa jumyla qarsy turýdyń sol shaqtaǵy ońtaıly túrin júzege asyrdy. Federaııaǵa basynda Tóle bı turǵan Uly júz, Qazybek bı basqaratyn Orta júz, Áıteke bı bıleıtin Kishi júz, Qoqym bı qolastyndaǵy qyrǵyzdar, Sasyq bı basqaratyn qaraqalpaqtar men  jeke bir top retindegi qııat, qataǵan, úz jáne basqalar kirdi. Alty alash odaǵy is júzinde jońǵarlardyń shabýylynan qorǵanýdy maqsat etken qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq halyqtarynyń áskerı-saıası odaǵy edi. Osy odaqtyń ókilderi – halyqtyń belgili bıleri men bas adamdary Táýke han ordasy mańyndaǵy Kúltóbede bas qosyp,  ádet-ǵuryp zańdaryn jetildirýdi qolǵa aldy. Sonaý Shyńǵys hannyń «Iasasynan» bastaý alyp, Qasym hannyń «Qasqa jolymen», Esim hannyń «Eski jolymen» jalǵasqan zańnamalardy jetildirdi. El aýzynda «Kúltóbede kúnde jıyn» degen tirkespen aıshyqtalǵan zańgerler quryltaıy oń nátıjesin berip, olar jasaǵan «Jeti jarǵy» zańdar jınaǵy handyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq turmys-tirshiligin jáne quqyqtyq sanasyn damytty.  Halyq tatý-tátti ǵumyr keshti. Táýke han Áz Táýke atandy.

(Jalǵasy bar)


Beıbit QOIShYBAEV,

jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty

 

Qazaq elindegi «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» zamanda asa elenbeıtin usaq qaqtyǵystarmen shektelip kelgen qazaq-jońǵar qarym-qatynasy, aqyry, 1680 jyly kúrt buzyldy. Osy jyly qazaq taǵyna Jáńgir hannyń uly Táýke otyrǵany málim. Ákesi el bılegen shaqta elshilik qyzmetter atqarǵan, alǵashqy áskerı erlikterimen kóringen Táýke sultan Bolat hannyń quzyrynda da el ıgiligi úshin eńbek etip, ár salada kózge túsken, jurt yqylasyna bólengen. Ol naǵyz kemeline kelgen, aqyl-oıy tolysqan, ómirlik tájirıbesi mol, erekshe qasıetterge ıe sultan bolatyn. Aqyldylyǵy men sheshendigi, kemeńgerligi men danyshpandyǵy ony bıleýshi áýlet ókilderi arasynda  aıryqsha bedeldi etetin. Salqam Jáńgirdiń tikeleı urpaǵy bolýy, ári memlekettik isterge jastaıynan aralasyp kele jatqandyǵy onyń qazaq taǵyn ıelenýi múmkin ekendigine kúdik qaldyrmaıtyn. Bolat han dúnıe salǵannan keıin el aǵalary ony birden aq kıizge otyrǵyzyp kókke kóterdi. Sonymen, Táýke han bılikke keldi. Tıbettegi býddashy dinbasynyń sheshimimen «shapaǵatqa bólengen taǵdyr ıesi» Galdan Boshogtý «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» qazaq eline soǵys ashar qarsańda keldi. Jońǵar ámirshisi bul joly qalyń áskerimen elge tutqıyldan bas salmaǵan. Aldymen  qazaq eliniń jańa hanyna qoıar shartyn elshisi arqyly jetkizgen...

Al sharty múldem tosyn estilgen edi. Jońǵarlardyń jaıylym úshin jortýyldap júretini beseneden belgili bolǵanmen, bul joly Galdan qontaıshynyń elshisi aýzymen Táýke hanǵa qoıylǵan talapta ol múldem aýyzǵa alynbaǵan. Elshi áýeli Qazaq hanynan Jońǵar ámirshisiniń laýazymyn óıtip tómendetpeýin jáne tańdanbaýyn surady, sosyn Jońǵarııanyń bıleýshisi  qontaıshy mártebesinen ósirilip han atanǵan, qatardaǵy kóp hannyń biri emes – táńir shapaǵatyna bólengen  han – Boshoktý han – ataǵyn Tıbet memleketiniń astanasy qasıetti Lhasa (tıbetsheden aýdarǵanda – «Qudaılar oryny») shaharynda otyrǵan Dalaı-lamadan alǵan ámirshi ekenin aıtty. Mine osy Galdan Boshoktý (Qaldan Boshoqtu), álem boıynsha asa zor oqymysty Zııa-pandıtanyń shákirti jáne onyń isin jalǵastyrýshy   Boshoktý han qazaq eliniń endi ǵana saılanǵan bıleýshisi Táýke hanǵa arnaıy sálem joldap otyr. Másele mynada. Zııa-pandıta ustazdyń atsalysýymen osydan qyryq jyl buryn qabyldanǵan «Ikı aadjın Bıchık – Uly Zańdar Kodeksi»  barlyq oırat handyqtarynyń memlekettik dini etip Býdda ılanymyn bekitken. Atalmysh «Dalalyq zańdar jınaǵynda»  osynaý qaǵıdatty tujyrymdaýǵa bas-kóz bolǵan Zııa-pandıta 1462 jyly dúnıe salǵan. Súıegi tıisti rásimmen órtelgennen keıin, arnaıy boıaýǵa aralastyrylǵan kúlimen Galdan jáne ózge de monahtar qasıetti tantra mátinderin jazǵan. Solardy ustazdyń arnaıy soǵylǵan músini ishine salyp, Galdan Jońǵarııaǵa alyp kelgen. Sodan beri barsha jurt oǵan uly ustaz isin birden-bir jalǵastyrýshy retinde qaraǵan. Mine sol ataqty Zııa-pandıtanyń shákirti, kúlli oırat ıelikteriniń ámirshisi Galdan Boshoktý han byltyrlary aadjın Bıchıkti tolyqtyrdy. Býdda dinin budan bylaı tek oırattar ǵana emes, Tórt oırat konfederaııasyna kiretin barlyq ózge handyqtarda da ustanatyn bolady.  Galdan-Boshoktý han kúni keshe Moǵolstandy tize búktirdi. Búginde burynǵy Moǵolstan joq, ol Jońǵarııanyń ajyramas bir bóligi, ondaǵy bıleýshiler Býddaǵa baqul. Táýke han da sol jolmen júrsin. Býddaǵa syıynsyn. Sonda barshasy oırattyń aıdahar beınelengen qara týy astynda kezinde Uly Shyńǵys han túzgen aýmaqty baıyrǵy mártebesinde qaıta jańǵyrtyp, jalǵandy jalpaǵynan basa dáýirleıtin bolady…

Han ordasynda jońǵar elshisin qabyldaý rásimine qatysyp otyrǵan barsha el aǵalary shekterin tartty. Demderin ishterine alyp, Táýke hanǵa qarady. Sonda ol qazaq taǵy bıiginen báriniń kókeıinen shyǵatyn sóz aıtty. Oırat Qaldannyń talaby Uly Shyńǵys hannyń jolyn burmalaǵanyn kórsetedi dedi. Elshisi oǵan mynany jetkizsin – ózinen burynǵy izasharlary sekildi, qazaq handyǵynyń jańa ámirshisi Táýke han, jahandy dirildetken Shyńǵys hannyń tikeleı urpaǵy bolyp tabylady. Al onyń uly babasy  Shyńǵys qahan álemniń jartysyn jaýlap alǵanmenen, ondaǵy el-jurttardyń jan-dúnıesine zorlyq jasamaǵan. Ol ózi syıynatyn kók táńirine tabynýdy eshkimge  tyqpalamaǵan. Sondaı tártipti jıhanger uldary men nemerelerine de ósıet etken. Oırattar Shyńǵys áskeriniń asa erjúrek, jaýynger qanaty bolǵanmen, uly qahannyń kúshiniń syryn uqpaǵan eken. Elshi qojaıynyna aıta barsyn, onyń qoıyp otyrǵany – eshqashan oryndalmaıtyn jáne sol talapkerdiń ózin orǵa jyǵatyn jónsiz shart. Qazaqqa musylmandyqty Muhammed paıǵambardyń alǵashqy jaýshylary jetkizgen. Budan pálen ǵasyr ilgeride ony Qarahan áýleti, odan keıin Altyn Orda bıleýshileri memlekettik din retinde qabyldaǵan. Musylman ılanymynyń uly ýaǵyzshysy Qoja Ahmettiń osynaý bas ordadan qol sozym jerde turǵan kesenesin halyqtyń qasterlep saqtaıtyny sondaı, búginde onda qazaqtyń kúlli handary men ıgi jaqsylary tynshyǵan. Jońǵar hany qısynsyz talabyn qaıtyp alsyn, ondaı orynsyz sharttar emes, dostyq qarym-qatynastar elderimizdi dáýlet pen baqytqa keneltedi…

Jońǵardyń Shapaǵatty  hanynyń shartyn qabyl almaýy Qazaq hany tarapynan jiberilgen úlken qatelik dep sanaıdy elshi. Degenmen  onyń áli de oılanýyn, shartty qabyldamaýdyń arty jaman bolaryn bajaılaýyn qalaıdy. Taǵy bir paryqtasyn, Boshoqtu han oǵan óte beıbit joldy usynyp otyr. Eger bul keri qaǵý Táýke hannyń bekem baılamy bolsa – onda amal joq, solaı aıtyp barady. Endi qazaq hany ózine ózi ókpelesin… Alaıda bul shart qazaq úshin múldem jat, sondyqtan da úzildi-kesildi qabyl alynbaıdy – mundaı kesimdi sóz estisimen elshi attanyp ketti. Al Táýke han qabyldaýǵa qatysqan sultandar, batyrlar men bılerdi jońǵarlardyń jańa agressııasyna qarsy turýǵa aıaldamaı ázirlenýge shaqyrdy. El ishinen sarbazdar shaqyryldy, ásker jasaqtalyp, qorǵanysqa daıyndyq bastaldy.

Elshisi oralǵan soń kóp uzatpaı, Galdan Boshoktý jońǵardyń qazaqqa qarsy asa aýqymdy soǵys qımyldaryn jańǵyrtty.  Arnaıy daıyndyqpen joryqqa shyqqan bes qarýy saı jońǵarlarǵa qazaq jasaqtary tosqaýyl bola almady. Basqynshy Shý ózeninen ótti, Jetisý men ońtústik ólkege basyp kirdi.  Tarıhta «Saıram soǵysy» dep atalǵan 1680–1684 jyldarǵy shaıqastar bastaldy. Qazaq áskeriniń jan aıamaı kórsetken qatty qarsylyǵyna qaramaı ilgerilep, Saıramsý men Aqsý ózenderi aralyǵyndaǵy qorǵany bıik, iri de ásem shahardy – ıslam dinin taratýshylardyń ýaǵyzdaryn alys 8-shi ǵasyrda-aq eltı tyńdaǵan, kerýen joldary torabynda jatqan saýda jáne qolónershiler ortalyǵy Saıram qalasyn basyp aldy. Basqa da qalalarǵa kirdi. Basqynshylarǵa qarsy kóterilgen halyqty jýasytý úshin 1684 jyly jazalaýshy jasaq jiberip, Saıramdy múldem qaýsatty, talan-tarajǵa túsirdi, birqatar turǵyndaryn Jońǵarııa men Shyǵys Túrkistanǵa aıdap áketti. 1686 jyly Tıan-Shan qyrǵyzdaryn baǵyndyryp, Ferǵana alqabyna ótti. Árdaıym qatty qarsylyqqa ushyraǵanmen, jeńiske jetip otyrdy. (Shaıqastardyń birinde Táýke hannyń ulyn qolǵa túsirip, Jońǵarııaǵa alyp ketti. Artynsha ony Lhasaǵa jóneltti. Yńǵaıy, Qaldan Boshoqtu Táýkege joldaǵan alǵashqy shartyn onyń balasynyń sanasyna Býdda ilimin darytý arqyly oryndatqysy kelgen bolýy kerek). 1688 jyly Shyǵys Mońǵolııany, halhalardy baǵyndyrýǵa attandy, qazaq jerindegi basyp alǵan qalalarynan garnızondaryn ala ketti. Alaıda shyǵysta jeńiske jete almady.

Halhalar oırattardan góri manchjýrlarmen odaqtasqandy artyq kórgen, sóıtip, ın ımperııasynan kómek suraǵan. Halhalardy alyp Qytaıdaǵy sany az manchjýrlardyń ústemdigin ornyqtyra túsýge paıdalanǵysy kelgen boǵdyhan ın armııasyn Shyǵys Mońǵolııaǵa kirgizdi. Sodan, Galdan Boshoktý 1690 jyly is júzinde ın-qytaı  áskerimen soǵysty. Jeńdi. Jeńilgen qytaı ımperatory oırattardy ın áýletiniń asa qaterli jaýy sanap, jańa shaıqasqa ázirlendi. Osy kezde Galdan Boshoktýdyń nemere inisi Jońǵarııanyń ortalyq bóligin ózine qaratyp, aǵasynyń jolyn kesip tastaǵan. Handyǵynda inisiniń búlik shyǵarǵanyn estigen Boshoqtu han tez teristikke qaraı shegindi. Alaıda ony júz myń jaýyngeri bar manchjýr armııasy qýyp jetip, Beıjıńge taqaý aýdanda úlken urys saldy. Tórt kún shaıqasta eki jaq ta jeńise almady. Sosyn, ózinen bes ese kóp áskermen taban tirese soǵysyp, áskerı ónerge ábden mashyqtanǵanyn tanytqan oırattar bir túnde shepterinen kóterildi de, soltústikke qaraı  ketti. Olardyń jaýjúrektigin moıyndaǵan  qytaı áskeri sońynan qýmady. Kelesi 1691 jyly halhalar ın ımperııasynyń bodandyǵyna ótti.  Osy birikken qos ot ortasynda Galdan Boshoktý olarǵa qarsy taǵy alty jyl soǵysty. Aqyry, eń sońǵy zamanaýı qarý-jaraqpen – artıllerııamen qarýlanǵan ın-qytaı  áskerinen 1696 jyly jeńildi. Barar jer, basar taýy qalmaǵandyqtan (aldynda – halha–manchjýr–qytaı, artynda, ortalyqta – is júzinde bılikte búlikshil nemere inisi otyrǵan), 1697 jylǵy naýryzda ý iship óldi…

«Saıram soǵysy» kezinde teristik-batystan Aıýke han qalmaqtarymen shabýyldaǵan bolatyn. Qazaq sarbazdary oǵan oıdaǵydaı toıtarys berdi. Jaǵdaı birshama tynshyǵan shaqta jońǵarlardyń áskerı qımyldary halha baǵytyna aýdy. Sol kezeńdi Táýke han utymdy paıdalandy. Eldiń birligin, qorǵanys qabiletin arttyratyn sharalar jasady. Qazaqtardyń «Alty-alash» ataýymen belgili alty bólikten turatyn federaııasyn (alty alash odaǵyn) dúnıege ákelip, el birliginiń, syrt dushpanǵa jumyla qarsy turýdyń sol shaqtaǵy ońtaıly túrin júzege asyrdy. Federaııaǵa basynda Tóle bı turǵan Uly júz, Qazybek bı basqaratyn Orta júz, Áıteke bı bıleıtin Kishi júz, Qoqym bı qolastyndaǵy qyrǵyzdar, Sasyq bı basqaratyn qaraqalpaqtar men  jeke bir top retindegi qııat, qataǵan, úz jáne basqalar kirdi. Alty alash odaǵy is júzinde jońǵarlardyń shabýylynan qorǵanýdy maqsat etken qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq halyqtarynyń áskerı-saıası odaǵy edi. Osy odaqtyń ókilderi – halyqtyń belgili bıleri men bas adamdary Táýke han ordasy mańyndaǵy Kúltóbede bas qosyp,  ádet-ǵuryp zańdaryn jetildirýdi qolǵa aldy. Sonaý Shyńǵys hannyń «Iasasynan» bastaý alyp, Qasym hannyń «Qasqa jolymen», Esim hannyń «Eski jolymen» jalǵasqan zańnamalardy jetildirdi. El aýzynda «Kúltóbede kúnde jıyn» degen tirkespen aıshyqtalǵan zańgerler quryltaıy oń nátıjesin berip, olar jasaǵan «Jeti jarǵy» zańdar jınaǵy handyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq turmys-tirshiligin jáne quqyqtyq sanasyn damytty.  Halyq tatý-tátti ǵumyr keshti. Táýke han Áz Táýke atandy.

(Jalǵasy bar)


Beıbit QOIShYBAEV,

jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty

 

Qazaq elindegi «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» zamanda asa elenbeıtin usaq qaqtyǵystarmen shektelip kelgen qazaq-jońǵar qarym-qatynasy, aqyry, 1680 jyly kúrt buzyldy. Osy jyly qazaq taǵyna Jáńgir hannyń uly Táýke otyrǵany málim. Ákesi el bılegen shaqta elshilik qyzmetter atqarǵan, alǵashqy áskerı erlikterimen kóringen Táýke sultan Bolat hannyń quzyrynda da el ıgiligi úshin eńbek etip, ár salada kózge túsken, jurt yqylasyna bólengen. Ol naǵyz kemeline kelgen, aqyl-oıy tolysqan, ómirlik tájirıbesi mol, erekshe qasıetterge ıe sultan bolatyn. Aqyldylyǵy men sheshendigi, kemeńgerligi men danyshpandyǵy ony bıleýshi áýlet ókilderi arasynda  aıryqsha bedeldi etetin. Salqam Jáńgirdiń tikeleı urpaǵy bolýy, ári memlekettik isterge jastaıynan aralasyp kele jatqandyǵy onyń qazaq taǵyn ıelenýi múmkin ekendigine kúdik qaldyrmaıtyn. Bolat han dúnıe salǵannan keıin el aǵalary ony birden aq kıizge otyrǵyzyp kókke kóterdi. Sonymen, Táýke han bılikke keldi. Tıbettegi býddashy dinbasynyń sheshimimen «shapaǵatqa bólengen taǵdyr ıesi» Galdan Boshogtý «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» qazaq eline soǵys ashar qarsańda keldi. Jońǵar ámirshisi bul joly qalyń áskerimen elge tutqıyldan bas salmaǵan. Aldymen  qazaq eliniń jańa hanyna qoıar shartyn elshisi arqyly jetkizgen...

Al sharty múldem tosyn estilgen edi. Jońǵarlardyń jaıylym úshin jortýyldap júretini beseneden belgili bolǵanmen, bul joly Galdan qontaıshynyń elshisi aýzymen Táýke hanǵa qoıylǵan talapta ol múldem aýyzǵa alynbaǵan. Elshi áýeli Qazaq hanynan Jońǵar ámirshisiniń laýazymyn óıtip tómendetpeýin jáne tańdanbaýyn surady, sosyn Jońǵarııanyń bıleýshisi  qontaıshy mártebesinen ósirilip han atanǵan, qatardaǵy kóp hannyń biri emes – táńir shapaǵatyna bólengen  han – Boshoktý han – ataǵyn Tıbet memleketiniń astanasy qasıetti Lhasa (tıbetsheden aýdarǵanda – «Qudaılar oryny») shaharynda otyrǵan Dalaı-lamadan alǵan ámirshi ekenin aıtty. Mine osy Galdan Boshoktý (Qaldan Boshoqtu), álem boıynsha asa zor oqymysty Zııa-pandıtanyń shákirti jáne onyń isin jalǵastyrýshy   Boshoktý han qazaq eliniń endi ǵana saılanǵan bıleýshisi Táýke hanǵa arnaıy sálem joldap otyr. Másele mynada. Zııa-pandıta ustazdyń atsalysýymen osydan qyryq jyl buryn qabyldanǵan «Ikı aadjın Bıchık – Uly Zańdar Kodeksi»  barlyq oırat handyqtarynyń memlekettik dini etip Býdda ılanymyn bekitken. Atalmysh «Dalalyq zańdar jınaǵynda»  osynaý qaǵıdatty tujyrymdaýǵa bas-kóz bolǵan Zııa-pandıta 1462 jyly dúnıe salǵan. Súıegi tıisti rásimmen órtelgennen keıin, arnaıy boıaýǵa aralastyrylǵan kúlimen Galdan jáne ózge de monahtar qasıetti tantra mátinderin jazǵan. Solardy ustazdyń arnaıy soǵylǵan músini ishine salyp, Galdan Jońǵarııaǵa alyp kelgen. Sodan beri barsha jurt oǵan uly ustaz isin birden-bir jalǵastyrýshy retinde qaraǵan. Mine sol ataqty Zııa-pandıtanyń shákirti, kúlli oırat ıelikteriniń ámirshisi Galdan Boshoktý han byltyrlary aadjın Bıchıkti tolyqtyrdy. Býdda dinin budan bylaı tek oırattar ǵana emes, Tórt oırat konfederaııasyna kiretin barlyq ózge handyqtarda da ustanatyn bolady.  Galdan-Boshoktý han kúni keshe Moǵolstandy tize búktirdi. Búginde burynǵy Moǵolstan joq, ol Jońǵarııanyń ajyramas bir bóligi, ondaǵy bıleýshiler Býddaǵa baqul. Táýke han da sol jolmen júrsin. Býddaǵa syıynsyn. Sonda barshasy oırattyń aıdahar beınelengen qara týy astynda kezinde Uly Shyńǵys han túzgen aýmaqty baıyrǵy mártebesinde qaıta jańǵyrtyp, jalǵandy jalpaǵynan basa dáýirleıtin bolady…

Han ordasynda jońǵar elshisin qabyldaý rásimine qatysyp otyrǵan barsha el aǵalary shekterin tartty. Demderin ishterine alyp, Táýke hanǵa qarady. Sonda ol qazaq taǵy bıiginen báriniń kókeıinen shyǵatyn sóz aıtty. Oırat Qaldannyń talaby Uly Shyńǵys hannyń jolyn burmalaǵanyn kórsetedi dedi. Elshisi oǵan mynany jetkizsin – ózinen burynǵy izasharlary sekildi, qazaq handyǵynyń jańa ámirshisi Táýke han, jahandy dirildetken Shyńǵys hannyń tikeleı urpaǵy bolyp tabylady. Al onyń uly babasy  Shyńǵys qahan álemniń jartysyn jaýlap alǵanmenen, ondaǵy el-jurttardyń jan-dúnıesine zorlyq jasamaǵan. Ol ózi syıynatyn kók táńirine tabynýdy eshkimge  tyqpalamaǵan. Sondaı tártipti jıhanger uldary men nemerelerine de ósıet etken. Oırattar Shyńǵys áskeriniń asa erjúrek, jaýynger qanaty bolǵanmen, uly qahannyń kúshiniń syryn uqpaǵan eken. Elshi qojaıynyna aıta barsyn, onyń qoıyp otyrǵany – eshqashan oryndalmaıtyn jáne sol talapkerdiń ózin orǵa jyǵatyn jónsiz shart. Qazaqqa musylmandyqty Muhammed paıǵambardyń alǵashqy jaýshylary jetkizgen. Budan pálen ǵasyr ilgeride ony Qarahan áýleti, odan keıin Altyn Orda bıleýshileri memlekettik din retinde qabyldaǵan. Musylman ılanymynyń uly ýaǵyzshysy Qoja Ahmettiń osynaý bas ordadan qol sozym jerde turǵan kesenesin halyqtyń qasterlep saqtaıtyny sondaı, búginde onda qazaqtyń kúlli handary men ıgi jaqsylary tynshyǵan. Jońǵar hany qısynsyz talabyn qaıtyp alsyn, ondaı orynsyz sharttar emes, dostyq qarym-qatynastar elderimizdi dáýlet pen baqytqa keneltedi…

Jońǵardyń Shapaǵatty  hanynyń shartyn qabyl almaýy Qazaq hany tarapynan jiberilgen úlken qatelik dep sanaıdy elshi. Degenmen  onyń áli de oılanýyn, shartty qabyldamaýdyń arty jaman bolaryn bajaılaýyn qalaıdy. Taǵy bir paryqtasyn, Boshoqtu han oǵan óte beıbit joldy usynyp otyr. Eger bul keri qaǵý Táýke hannyń bekem baılamy bolsa – onda amal joq, solaı aıtyp barady. Endi qazaq hany ózine ózi ókpelesin… Alaıda bul shart qazaq úshin múldem jat, sondyqtan da úzildi-kesildi qabyl alynbaıdy – mundaı kesimdi sóz estisimen elshi attanyp ketti. Al Táýke han qabyldaýǵa qatysqan sultandar, batyrlar men bılerdi jońǵarlardyń jańa agressııasyna qarsy turýǵa aıaldamaı ázirlenýge shaqyrdy. El ishinen sarbazdar shaqyryldy, ásker jasaqtalyp, qorǵanysqa daıyndyq bastaldy.

Elshisi oralǵan soń kóp uzatpaı, Galdan Boshoktý jońǵardyń qazaqqa qarsy asa aýqymdy soǵys qımyldaryn jańǵyrtty.  Arnaıy daıyndyqpen joryqqa shyqqan bes qarýy saı jońǵarlarǵa qazaq jasaqtary tosqaýyl bola almady. Basqynshy Shý ózeninen ótti, Jetisý men ońtústik ólkege basyp kirdi.  Tarıhta «Saıram soǵysy» dep atalǵan 1680–1684 jyldarǵy shaıqastar bastaldy. Qazaq áskeriniń jan aıamaı kórsetken qatty qarsylyǵyna qaramaı ilgerilep, Saıramsý men Aqsý ózenderi aralyǵyndaǵy qorǵany bıik, iri de ásem shahardy – ıslam dinin taratýshylardyń ýaǵyzdaryn alys 8-shi ǵasyrda-aq eltı tyńdaǵan, kerýen joldary torabynda jatqan saýda jáne qolónershiler ortalyǵy Saıram qalasyn basyp aldy. Basqa da qalalarǵa kirdi. Basqynshylarǵa qarsy kóterilgen halyqty jýasytý úshin 1684 jyly jazalaýshy jasaq jiberip, Saıramdy múldem qaýsatty, talan-tarajǵa túsirdi, birqatar turǵyndaryn Jońǵarııa men Shyǵys Túrkistanǵa aıdap áketti. 1686 jyly Tıan-Shan qyrǵyzdaryn baǵyndyryp, Ferǵana alqabyna ótti. Árdaıym qatty qarsylyqqa ushyraǵanmen, jeńiske jetip otyrdy. (Shaıqastardyń birinde Táýke hannyń ulyn qolǵa túsirip, Jońǵarııaǵa alyp ketti. Artynsha ony Lhasaǵa jóneltti. Yńǵaıy, Qaldan Boshoqtu Táýkege joldaǵan alǵashqy shartyn onyń balasynyń sanasyna Býdda ilimin darytý arqyly oryndatqysy kelgen bolýy kerek). 1688 jyly Shyǵys Mońǵolııany, halhalardy baǵyndyrýǵa attandy, qazaq jerindegi basyp alǵan qalalarynan garnızondaryn ala ketti. Alaıda shyǵysta jeńiske jete almady.

Halhalar oırattardan góri manchjýrlarmen odaqtasqandy artyq kórgen, sóıtip, ın ımperııasynan kómek suraǵan. Halhalardy alyp Qytaıdaǵy sany az manchjýrlardyń ústemdigin ornyqtyra túsýge paıdalanǵysy kelgen boǵdyhan ın armııasyn Shyǵys Mońǵolııaǵa kirgizdi. Sodan, Galdan Boshoktý 1690 jyly is júzinde ın-qytaı  áskerimen soǵysty. Jeńdi. Jeńilgen qytaı ımperatory oırattardy ın áýletiniń asa qaterli jaýy sanap, jańa shaıqasqa ázirlendi. Osy kezde Galdan Boshoktýdyń nemere inisi Jońǵarııanyń ortalyq bóligin ózine qaratyp, aǵasynyń jolyn kesip tastaǵan. Handyǵynda inisiniń búlik shyǵarǵanyn estigen Boshoqtu han tez teristikke qaraı shegindi. Alaıda ony júz myń jaýyngeri bar manchjýr armııasy qýyp jetip, Beıjıńge taqaý aýdanda úlken urys saldy. Tórt kún shaıqasta eki jaq ta jeńise almady. Sosyn, ózinen bes ese kóp áskermen taban tirese soǵysyp, áskerı ónerge ábden mashyqtanǵanyn tanytqan oırattar bir túnde shepterinen kóterildi de, soltústikke qaraı  ketti. Olardyń jaýjúrektigin moıyndaǵan  qytaı áskeri sońynan qýmady. Kelesi 1691 jyly halhalar ın ımperııasynyń bodandyǵyna ótti.  Osy birikken qos ot ortasynda Galdan Boshoktý olarǵa qarsy taǵy alty jyl soǵysty. Aqyry, eń sońǵy zamanaýı qarý-jaraqpen – artıllerııamen qarýlanǵan ın-qytaı  áskerinen 1696 jyly jeńildi. Barar jer, basar taýy qalmaǵandyqtan (aldynda – halha–manchjýr–qytaı, artynda, ortalyqta – is júzinde bılikte búlikshil nemere inisi otyrǵan), 1697 jylǵy naýryzda ý iship óldi…

«Saıram soǵysy» kezinde teristik-batystan Aıýke han qalmaqtarymen shabýyldaǵan bolatyn. Qazaq sarbazdary oǵan oıdaǵydaı toıtarys berdi. Jaǵdaı birshama tynshyǵan shaqta jońǵarlardyń áskerı qımyldary halha baǵytyna aýdy. Sol kezeńdi Táýke han utymdy paıdalandy. Eldiń birligin, qorǵanys qabiletin arttyratyn sharalar jasady. Qazaqtardyń «Alty-alash» ataýymen belgili alty bólikten turatyn federaııasyn (alty alash odaǵyn) dúnıege ákelip, el birliginiń, syrt dushpanǵa jumyla qarsy turýdyń sol shaqtaǵy ońtaıly túrin júzege asyrdy. Federaııaǵa basynda Tóle bı turǵan Uly júz, Qazybek bı basqaratyn Orta júz, Áıteke bı bıleıtin Kishi júz, Qoqym bı qolastyndaǵy qyrǵyzdar, Sasyq bı basqaratyn qaraqalpaqtar men  jeke bir top retindegi qııat, qataǵan, úz jáne basqalar kirdi. Alty alash odaǵy is júzinde jońǵarlardyń shabýylynan qorǵanýdy maqsat etken qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq halyqtarynyń áskerı-saıası odaǵy edi. Osy odaqtyń ókilderi – halyqtyń belgili bıleri men bas adamdary Táýke han ordasy mańyndaǵy Kúltóbede bas qosyp,  ádet-ǵuryp zańdaryn jetildirýdi qolǵa aldy. Sonaý Shyńǵys hannyń «Iasasynan» bastaý alyp, Qasym hannyń «Qasqa jolymen», Esim hannyń «Eski jolymen» jalǵasqan zańnamalardy jetildirdi. El aýzynda «Kúltóbede kúnde jıyn» degen tirkespen aıshyqtalǵan zańgerler quryltaıy oń nátıjesin berip, olar jasaǵan «Jeti jarǵy» zańdar jınaǵy handyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq turmys-tirshiligin jáne quqyqtyq sanasyn damytty.  Halyq tatý-tátti ǵumyr keshti. Táýke han Áz Táýke atandy.

(Jalǵasy bar)


Beıbit QOIShYBAEV,

jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty

 

Pikirler