Á.Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýtynyń «Túrkiler murasy» bóliminiń ǵalymdary uzaq jyldar boıy Jambyl oblysy, Merke aýdany aýmaǵynda ornalasqan ejelgi eskertkishti zertteýmen aınalysyp keledi. Osy qajyrly eńbektiń nátıjesinda aýdandaǵy arheologııalyq eskertkishterdiń kartasy jasaldy. «Merke» tarıhı eskertkishter jelisi elimiz aýmaǵynda sırek kezdesetin eskertkishter tizimine engizildi. Túrkistan, Tamǵaly, Otyrar t.b álemdik mańyzǵa ıe eskertkishtermen qatar IýNESKO-nyń tabıǵı jáne tarıhı muralary tizimine de usynyldy. Osyndaı jerler elimizdiń kóptegen aımaqtarynda kezdesedi. Olardy qorǵaý men elge tanytý áli de ózekti kúıinde qalyp otyr.
Ejelgi túrki eskertkishterin biz Orhon, Enıseıdiń ár aımaǵynda tabylǵan saýsaqpen sanarlyq qorǵan tóbelermen shektep júrdik. Al áli zerttelip, qupııa syrlary ashylmaǵan kóptegen petroglıfter, andropovtyq jerleýler men Beǵazy-Dándibaı mádenıeti ispetti shoǵyrlanǵan qorymdar, astronomııalyq qorǵandar men Saq dáýiriniń qaldyqtary, balbal músinder, qulpytas pen dikiltas, dińgeltas, saǵan, kúmbezdi mazarlar, «myqtyń úıi» dep atalatyn tas qorymdar myńdap sanalady. Tasqa salynǵan sýrettegi mamontty, baýyrymen jorǵalaıtyn jyrtqyshty aýlap júrgen adamdar beınesi, jazý úlgileri men túrli tańbalar babalarymyzdyń únsiz saırap turǵan taǵdyry, halyq tarıhy.
Eýropalyqtar qarapaıym turmystyq zattardan bastap temir qorytýǵa deıingi órkenıettiń kóptegen jetistikterin halyqtardyń uly qonys aýdarýy kezinde eýropaǵa barǵan kóshpeli ǵundardan úırengeni ótirik emes. Osy aıtylǵandarǵa dálel bolatyn arheologııalyq zertteýler. Ótken ǵasyrdyń 60-shy jyldary akademık A.P.Okladnıkov Altaıdaǵy Ulaly dep atalatyn ózenniń jaǵasynan 200 myń jyl bolǵan adam turaǵyn tapty. Bul kóptegen halyqtardyń mádenıetiniń osy jerden bastaý alatynynyń aıqyn dáleli edi.
Ol kezde túrki tarıhy týraly aıtýǵa bolmaıtyn. Osylaısha «Altaı», «Sibir» mádenıeti degen ataýlar shyqty. Kezinde akademık Álkeı Marǵulan ondaǵan ejelgi túrki qalalaryn tapty. Biraq bul taqyrypty toqtatýǵa týra keldi. Máskeýlikter Uly dalanyń jetistikterin kórgisi kelmedi. Olarǵa «jabaıy kóshpendiler» týraly ǵana tarıh kerek edi.
Qazaqstan óziniń sandaǵan ǵasyrlyq tarıhynda adamzat damýynyń asylyna aınalǵan mádenı muralarǵa óte baı. Jerimizdegi arheologııalyq eskertkishterdiń kóptigi babalarymyzdyń otyryqshy jáne kóshpeli mádenıettiń óte joǵary deńgeıde damyǵanyn kórsetedi.Uly dalamyzdyń mádenı murasy sanqyrly ári santúrli. Bul adam men tabıǵattyń bite qaınasqan úılesimdi tirshiliginen týyndaǵan erekshe bitimin kórsetedi. Ejelgi tarıhı eskertkishter elimiz otarlaýǵa túsken kezden kele bastaǵan ártúrli maqsattaǵy ekspkdıııalardyń búldirýshiligi men tonaýyna túse bastady. Qazyna izdeýshiler men tarıhymyzdy óshirýge negizdelgen solaqaı saıasattyń kesirinen qorǵandar men qorymdar tonalyp, balbal tas, syn tas, kindik tas syndy muralar talqandalyp, qurylys materıaldary retinde paıdalanyldy. Tyń ıgerý kezinde soqaǵa jyrtylyp, shynjyr tabanǵa taptaldy.
Tabıǵı eskertkishterdi taýyp, olardy qorǵaıǵa alý, qalpyna keltirip, el ıgiligine berý aıtar aýyzǵa ǵana ońaı. Keń dalamyzdaǵy qanshama belgisiz tarıhı, tabıǵı eskertkishter jer asty qazba baılyqtaryn alý men shıkizat óndirý kezinde búlinip jatyr. Qazirgi aýylsharýashylyq jerlerin túgendeýden keıin bos jatqan jerlerdi aınalymǵa engizý máselesi qaralyp jatyr. Jerdi uzaq merzimge jalǵa jáne jeke menshikke berý kezinde ol jerde tarıhı oryndardyń, ejelgi zammannan qalǵan kez-kelgen muralardyń bar-joqtyǵy uqypty tekserilýi kerek. Osyndaı tarıhı-mádenı qundylyqtardy saqtaý, oǵan baratyn joldar men ruqsat alý máselelerin ońtaılandyrýdy esten shyǵarmaǵan abzal.
Qazir álem boıynsha ekotýrızmniń qarqyndy damýy tarıhymyzdy túgendeýmen týrızmdi damytýda tarıhı eskertkishterdi qalpyna keltirýdiń mańyzy arta túspek. Al biz osy jaǵdaıdy tıimdi paıdalana alyp otyrmyz ba? Jerimizdiń tamasha tabıǵaty men sonyń aıasynda tarıhı-mádenı muramyzdy da kórsetetin ýaqyt keldi. Tereń de baı tarıhymyzdy álemge tanytýdyń osy bir jolyn iske asyrýda qapy qalmaıyq.
Ardaq BERKIMBAI
