ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ «تۇركىلەر مۇراسى» ءبولىمىنىڭ عالىمدارى ۇزاق جىلدار بويى جامبىل وبلىسى، مەركە اۋدانى اۋماعىندا ورنالاسقان ەجەلگى ەسكەرتكىشتى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ كەلەدى. وسى قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندا اۋدانداعى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ كارتاسى جاسالدى. «مەركە» تاريحي ەسكەرتكىشتەر جەلىسى ەلىمىز اۋماعىندا سيرەك كەزدەسەتىن ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ەنگىزىلدى. تۇركىستان، تامعالى، وتىرار ت.ب الەمدىك ماڭىزعا يە ەسكەرتكىشتەرمەن قاتار يۋنەسكو-نىڭ تابيعي جانە تاريحي مۇرالارى تىزىمىنە دە ۇسىنىلدى. وسىنداي جەرلەر ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا كەزدەسەدى. ولاردى قورعاۋ مەن ەلگە تانىتۋ ءالى دە وزەكتى كۇيىندە قالىپ وتىر.
ەجەلگى تۇركى ەسكەرتكىشتەرىن ءبىز ورحون، ەنيسەيدىڭ ءار ايماعىندا تابىلعان ساۋساقپەن سانارلىق قورعان توبەلەرمەن شەكتەپ جۇردىك. ال ءالى زەرتتەلىپ، قۇپيا سىرلارى اشىلماعان كوپتەگەن پەتروگليفتەر، اندروپوۆتىق جەرلەۋلەر مەن بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتى ىسپەتتى شوعىرلانعان قورىمدار، استرونوميالىق قورعاندار مەن ساق ءداۋىرىنىڭ قالدىقتارى، بالبال مۇسىندەر، قۇلپىتاس پەن دىكىلتاس، دىڭگەلتاس، ساعان، كۇمبەزدى مازارلار، «مىقتىڭ ءۇيى» دەپ اتالاتىن تاس قورىمدار مىڭداپ سانالادى. تاسقا سالىنعان سۋرەتتەگى مامونتتى، باۋىرىمەن جورعالايتىن جىرتقىشتى اۋلاپ جۇرگەن ادامدار بەينەسى، جازۋ ۇلگىلەرى مەن ءتۇرلى تاڭبالار بابالارىمىزدىڭ ءۇنسىز سايراپ تۇرعان تاعدىرى، حالىق تاريحى.
ەۋروپالىقتار قاراپايىم تۇرمىستىق زاتتاردان باستاپ تەمىر قورىتۋعا دەيىنگى وركەنيەتتىڭ كوپتەگەن جەتىستىكتەرىن حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى كەزىندە ەۋروپاعا بارعان كوشپەلى عۇنداردان ۇيرەنگەنى وتىرىك ەمەس. وسى ايتىلعاندارعا دالەل بولاتىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر. وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى اكادەميك ا.پ.وكلادنيكوۆ التايداعى ۇلالى دەپ اتالاتىن وزەننىڭ جاعاسىنان 200 مىڭ جىل بولعان ادام تۇراعىن تاپتى. بۇل كوپتەگەن حالىقتاردىڭ مادەنيەتىنىڭ وسى جەردەن باستاۋ الاتىنىنىڭ ايقىن دالەلى ەدى.
ول كەزدە تۇركى تاريحى تۋرالى ايتۋعا بولمايتىن. وسىلايشا «التاي»، «ءسىبىر» مادەنيەتى دەگەن اتاۋلار شىقتى. كەزىندە اكادەميك الكەي مارعۇلان ونداعان ەجەلگى تۇركى قالالارىن تاپتى. بىراق بۇل تاقىرىپتى توقتاتۋعا تۋرا كەلدى. ماسكەۋلىكتەر ۇلى دالانىڭ جەتىستىكتەرىن كورگىسى كەلمەدى. ولارعا «جابايى كوشپەندىلەر» تۋرالى عانا تاريح كەرەك ەدى.
قازاقستان ءوزىنىڭ سانداعان عاسىرلىق تاريحىندا ادامزات دامۋىنىڭ اسىلىنا اينالعان مادەني مۇرالارعا وتە باي. جەرىمىزدەگى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ كوپتىگى بابالارىمىزدىڭ وتىرىقشى جانە كوشپەلى مادەنيەتتىڭ وتە جوعارى دەڭگەيدە دامىعانىن كورسەتەدى.ۇلى دالامىزدىڭ مادەني مۇراسى سانقىرلى ءارى ءسانتۇرلى. بۇل ادام مەن تابيعاتتىڭ بىتە قايناسقان ۇيلەسىمدى تىرشىلىگىنەن تۋىنداعان ەرەكشە ءبىتىمىن كورسەتەدى. ەجەلگى تاريحي ەسكەرتكىشتەر ەلىمىز وتارلاۋعا تۇسكەن كەزدەن كەلە باستاعان ءارتۇرلى ماقساتتاعى ەكسپكديتسيالاردىڭ بۇلدىرۋشىلىگى مەن توناۋىنا تۇسە باستادى. قازىنا ىزدەۋشىلەر مەن تاريحىمىزدى وشىرۋگە نەگىزدەلگەن سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قورعاندار مەن قورىمدار تونالىپ، بالبال تاس، سىن تاس، كىندىك تاس سىندى مۇرالار تالقاندالىپ، قۇرىلىس ماتەريالدارى رەتىندە پايدالانىلدى. تىڭ يگەرۋ كەزىندە سوقاعا جىرتىلىپ، شىنجىر تابانعا تاپتالدى.
تابيعي ەسكەرتكىشتەردى تاۋىپ، ولاردى قورعايعا الۋ، قالپىنا كەلتىرىپ، ەل يگىلىگىنە بەرۋ ايتار اۋىزعا عانا وڭاي. كەڭ دالامىزداعى قانشاما بەلگىسىز تاريحي، تابيعي ەسكەرتكىشتەر جەر استى قازبا بايلىقتارىن الۋ مەن شيكىزات ءوندىرۋ كەزىندە ءبۇلىنىپ جاتىر. قازىرگى اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن تۇگەندەۋدەن كەيىن بوس جاتقان جەرلەردى اينالىمعا ەنگىزۋ ماسەلەسى قارالىپ جاتىر. جەردى ۇزاق مەرزىمگە جالعا جانە جەكە مەنشىككە بەرۋ كەزىندە ول جەردە تاريحي ورىنداردىڭ، ەجەلگى زامماننان قالعان كەز-كەلگەن مۇرالاردىڭ بار-جوقتىعى ۇقىپتى تەكسەرىلۋى كەرەك. وسىنداي تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ، وعان باراتىن جولدار مەن رۇقسات الۋ ماسەلەلەرىن وڭتايلاندىرۋدى ەستەن شىعارماعان ابزال.
قازىر الەم بويىنشا ەكوتۋريزمنىڭ قارقىندى دامۋى تاريحىمىزدى تۇگەندەۋمەن تۋريزمدى دامىتۋدا تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ماڭىزى ارتا تۇسپەك. ال ءبىز وسى جاعدايدى ءتيىمدى پايدالانا الىپ وتىرمىز با؟ جەرىمىزدىڭ تاماشا تابيعاتى مەن سونىڭ اياسىندا تاريحي-مادەني مۇرامىزدى دا كورسەتەتىن ۋاقىت كەلدى. تەرەڭ دە باي تاريحىمىزدى الەمگە تانىتۋدىڭ وسى ءبىر جولىن ىسكە اسىرۋدا قاپى قالمايىق.
ارداق بەركىمباي
