– «Amanjol Áltaı aıtystan ketipti» dep estip edik, alaıda bir suhbatyńyzdan aıtysqa qatysty jańa jobany qolǵa alyp jatqanyńyzdy oqydym. Sol jobańyz týraly aıtyp berińizshi?
– Keshegi Jambyl, Shashýbaı, Doskeı atalarymyz egde tartqansha, qartaıǵansha aıtysqan ǵoı. Biraq búgingi aıtystyń bet alysyn qarasańyz, aǵa býyn aqyndar joqtyń qasy, bala-shaǵa qaldy dese de bolady. Qazirgi aıtystyń aǵasyna aınalyp kele jatqan Balǵynbek, Aıbek, Serikzattarmen áńgimeleskende baıqaǵanym, olar aıtysty qoısaq pa, qoımasaq pa degen ekiushty oıda júr. Eger otyzdan asqan aqynnyń bári aıtystan kete berse, onda bul úrdis aıtystyń damýyna zııanyn tıgizedi dep oılaımyn. Óıtkeni óziniń aıtysý stıli aıqyndalmaǵan, eshqandaı mektep qalyptastyryp úlgermegen jas aqyndardyń aıtysy aıtystyń damý qarqynyn tómendetýi ábden múmkin. Sondyqtan men aıtysty uıymdastyrýshylar men tórelik etýshiler osyǵan úlken mán berýi kerek dep oılaımyn.
– Aqyndardyń aıtystan ketý týraly oılana bastaýyna ne sebep dep oılaısyz?
– Menińshe, munyń birneshe sebebi bar. Sol sebepterdi ashyp, túsindirip kóreıin. Birinshisi, qatary ketken er jetim degendeı, aıtysker aqyn jas balalardyń ortasynda jetimsireıdi. Iaǵnı aıtys álemine ózimen birge kelgen aqyndar aıtystan kete bastaǵan soń jalǵyzsyraıdy. Menimen birge aıtysqa kelgen aqyndardyń kóbisi qazir sahnada joq. Ekinshi sebebi aıtysty baǵalaýǵa baılanysty. Mysaly, aǵa býyn aqyn men jas aqyn aıtysyp otyrsa, bala jeńip otyr ma, jeńilip otyr ma, báribir, halyq daýryǵyp ketedi, osyndaı jaǵdaılar onyń qarsylasyna úlken áser etedi. Qazylar alqasynyń barlyǵy tórt qubylasy teń turǵan tóbe bı emes qoı. Olardyń quramynda da tanym-túsinigi ártúrli adamdar otyrady. Tizesin batyra otyryp, balany alǵa shyǵaryp jiberetinderi bolady. Óziniń kemeline jetken, búgingi aıtys ónerinde ózindik mektebi qalyptasqan aqyndy aıtysqa jańa ǵana shyqqan, qalyptasyp úlgermegen jas balaǵa jeńildire salady. Eger bala shynymen dúldúl bolsa bir jón. Sondyqtan saǵy synǵan aqyndar jańaǵydaı sheshim qabyldaýyna týra keledi. Sebebi qazir aıtys jeńimpazy upaımen sheshiledi ǵoı. Taǵy bir úlken sebebi, ǵalamtor jelisi arqyly jasalatyn shabýyl. «Osy pálenbaıdyń aıtysqa shyqqanyna 20 jyl boldy, pálenbaı kólik aldy, toımaı ma, balalarmen jaǵalaspaı, nege qoıa salmaıdy eken?!» degen adamnyń ar-namysyna tıetin sózder shyǵarmashylyq adamynyń janyn jaralaıdy. Mundaı aýyr sóz jaı adamǵa áser ete bermeýi múmkin, al ol aqynǵa qatty soqqy bolyp tıedi. Áıtpese, búgingi aqyndar aıtystan sarqylǵandyqtan, qartaıǵandyqtan ketip jatqan joq. Óz basym orta býyn aqyndardyń aıtys sahnasynda júre bergenin qalar edim.
– Sóz basynda qoıǵan suraqqa qaıta oralsaq, sonymen siz aıtysqa qandaı jobamen shyqpaqsyz?
– Aqseleý aǵam: «Adam eger shekten asqan aqymaq bolmasa, óz shamasyn ózi biledi» dep aıtatyn. Sol sııaqty óziniń qandaı deńgeıde ekenin kez kelgen shyǵarmashylyq adamy ózi biledi. Sol sııaqty men de óz dárejemdi biletin jáne oǵan talǵammen saralap qaraıtyn adammyn. Meniń qazaq sahnasynda jaqsy bir aqynnyń deńgeıinde aıtysýǵa shamam jetedi dep oılaımyn. Dese de, «onyń aıtysty qoıatyn ýaqyty boldy ǵoı» degen qańqý sózderdiń meni de sharshatqany ras. Aıtysqa shyqpaı, atymnyń tizginin tejep júrgenim de sodan.
– Al sondaı qańqý sózderge nege jyldam «syna» qaldyńyz?
– Álginde aıtqanymdaı, qańqý sózder adamǵa yqpal etpeı qoımaıdy. Sol sebepti de oılana, tolǵana kele, aıtysqa jańalyq ákeletindeı, eldiń eleń etkizetindeı jobamen shyqqym keldi. Birjannyń Sarany izdep baryp aıtysýy, Súıinbaıdyń Qyrǵyz elindegi Qataǵanǵa baryp aıtysýy sekildi dástúrdi jańǵyrtsam deımin. Qazaq aıtys óneriniń altyn ǵasyry – HIH ǵasyr dep sanalady. Sol ǵasyrdyń keremet te keregeli halyq aqyndarynyń shyǵarmashylyǵyna qarasańyz, bir aqyn ekinshi aqyndy izdep baryp aıtysqan. Sol sekildi men de qazaqtyń búgingi aıtys ónerindegi eń myqty degen aqyndarynyń eline, jerine baryp aıtyssam dep edim. Ótken ǵasyrlardaǵy aıtys óneriniń úlgilerin boıyna sińirgen jaqsy bir keshendi joba jasamaq nıetim bar. Árıne, bul jobaǵa BAQ-tyń qoldaýy asa qajet. «Pálenbaı aqyn túgenbaı aqyndy aıtysqa shaqyryp jatyr!» dep elge saýyn aıtýdy jýrnalıster qaýymy atqarsa deımin. Eldiń eleńdep kútip otyratyn jobasy bolsa dep edim.
– Sonymen, siz qaı aqyndy aıtysqa shaqyrmaqsyz?
– Áýeli ózimmen qatarlas, óksheles aqynmen aıtyssam dep oılaımyn. Aqyn qyzdardan Sara, Ásem, Aınur bar, jigitterden Balǵynbek, Aıbektermen aıtysyp bastasam. Joba óziniń jaqsy arnasyna túsken kezde jas aqyndarmen de aıtysatyn, sóz saıystyratyn sát týady dep oılaımyn. Bul joba demeýshisiz bolmaıdy. Aldyn ala aqyldasyp, kelisimge kelip otyrǵan demeýshi aǵalarym joq emes. Solardyń kómegi arqyly, sondaı-aq Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń qoldaýymen iske asyrsam deımin. Aqyndardy ornalastyrý, sahnany jalǵa alý – munyń barlyǵy úlken jumys, belgili dárejede qarajatty qajet etedi. Dese de, ishki túısigim bul jobanyń iske asatynyna senedi.
– Jýyrda úzdik oqytýshy atanyp, arnaıy grantqa ıe boldyńyz. Ol grant sizdiń ǵylymı jobamen aınalysýyńyzdy talap etedi. Olaı bolsa, aıtysqa qalaı úlgermeksiz?
– Jylyna eki aqynmen aıtyssam jetip jatyr. Qalǵan ýaqytta ǵylymǵa da, jazba poezııama kóńil bóletin ýaqytym bolady. «Úzdik oqytýshy» atanǵanǵa deıin, Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń arnaıy ǵylymı grantyna ıe bolǵanbyz. Ol grant sheteldik sarapshylardyń saraptaýynan ótip baryp beriledi eken. Meniń jetekshiligimmen «Búgingi aıtystyń ıntegraııalyq sıpaty» dep atalatyn ǵylymı jobamyz grantty jeńip aldy. Bul joba qazirgi aıtys ónerin túbegeıli zertteýge arnalǵan. «Syn túzelmeı, min túzelmeıdi» degendeı, búgingi aıtys óneriniń damýyna synshylarymyz da súbeli úlesin qosýy kerek dep bilemin. Qazirgi ol zertteýge zárý. Árıne, aıtys taqyrybynda ǵylymı jumysyn qorǵaǵan Balǵynbek Imashev, Jibek Boltanova, Shyrynbek Qoılybaev syndy aqyndary bar. Deıturǵanmen de, búgingi tańda keshendi zertteý júrgizilýi qajet. Kóptegen oqý oryndarynda aıtys pán retinde oqytylyp jatqannan keıin, biz aıtystyń oqýlyǵyn daıyndaýymyz kerek. Munyń bári aıtys óneriniń aınalasynda júrgenderdiń atqaratyn jumysy dep oılaımyn.
– Sizdiń doktorlyq ǵylymı jumysyńyzdy balalar poezııasynan qorǵaǵanyńyz belgili. Bul taqyrypqa qalaı keldińiz?
– Bul taqyrypty alýyma doktorlyq dıssertaııamnyń jetekshisi Ulttyq Ǵylym akademııasynyń akademıgi, belgili ǵalym Rymǵalı Nurǵalıev aǵam sebepker bolǵan edi. Kez kelgen izdenýshi zertteý nysanyn aıqyndaý barysynda jetekshisimen aqyldasady. biz de keńese kele, búgingi ádebıettaný ǵylymyndaǵy eń bir kenjelep qalǵan, súrleý salynbaǵan balalar poezııasyn zertteýdi jón kórdik. Bul salada Shegen Ahmetovtiń sonaý jyldarda jazǵan oqýlyǵynan basqa, balalar ádebıetin zerttegen birde-bir oqýlyq joq eken. Qazaq poezııasynyń keńes zamany kezinde keremet gúldenip damyǵan bir salasy – balalar poezııasy. Ásirese, 50-60-jyldardaǵy Jaqan Smaqovtardyń, Muz-aǵańdardyń, Qadyr Myrza Áli, Tumanbaı Moldaǵalıevterdiń kezindegi «Pıoner», «Baldyrǵan» jýrnaldarynyń qazaq eliniń búgingi el aǵalaryna aınalǵan aǵa-apalarymyzdyń ulttyq rýhyn oıatqany, janyna rýhanı nár bergeni anyq.Balalar poezııasyn zertteý meniń qyzyǵýshylyǵym-dy týǵyzdy. Bul taqyrypta monografııalyq eńbegim jaryqqa shyqty. Taıaýda «Úzdik oqytýshy» retinde alǵan grantymnyń qarajatyn sol balalar ádebıeti týraly oqýlyq pen hrestomatııasyn shyǵarýǵa jumsamaq nıetim bar.
– Búgingi tańda balalarǵa arnap óleń jazatyn aqyndar joqtyń qasy degenge kelisesiz be?
– Óte tamasha suraq qoıyp otyrsyz. Táýelsizdik jyldarynan keıin prozaǵa qaraǵanda, qazaq poezııasy keremet damyp jatqany daýsyz. Biraq búgin poezııa álemindegi jas aqyndar balalar poezııasyna qalam terbemeıdi, balalarǵa arnap óleń jazbaıdy. Siz qazir jarqyrap shyqqan jas aqyndardyń balalarǵa arnaǵan óleńderin taýyp berińizshi. Keıbir aqyndarda «balaǵa taqpaq jazý – meniń deńgeıim emes, men odan joǵarymyn» degen qasań túsinik bolýy múmkin. Al men balalar ádebıetin zertteýshi retinde balaǵa arnap taqpaq jazý, óleń jazý eresekterge óleń jazýdan anaǵurlym qıyn ekenin aıtar edim. Óıtkeni aqyn eń áýeli balanyń ishki álemine, psıhologııasyna enýi kerek, bala bolyp oılap, bala bolyp oınaýy kerek, sonda ǵana balalarǵa arnalǵan keremet óleńder shyǵady. Keıde Jaqan Smaqovtar men Tumanbaı aǵalardyń balalarǵa arnaǵan óleńderin oqyǵanda, balalar álemine enip ketkendeı kúı keshesiz. Sondyqtan qazaqtyń jas aqyndaryna aıtar aǵalyq tilegim, árqaısysy balaǵa arnap on shaqty óleń jazsa, bul olardyń balalarǵa jasaǵan baǵa jetpes syıy bolmaq. Sebebi bul taqyrypta óleń jazatyn aqyndar qartaıyp barady, eń jas degen Baýyrjan Jaqyp pen Qymbat Ábildaqyzy elýden asyp ketti.
– Al ózińiz balalarǵa arnap óleń jazdyńyz ba?
– Balalarǵa arnap óleń jazý qolymnan kelmeıdi demeımin. Biraq ázirge jaza qoıǵan joqpyn. Balaǵa arnap óleń jazý óte qıyn. Degenmen jazýym kerek. Joǵaryda aty atalǵan aqyndarmen qatar, Jeńis Qashqynov, Kárim Saýǵabaı syndy aǵalarymyz da balalarǵa arnap óleń jazdy. Jeńis aǵamyzdyń qazaq balalar poezııasynda ózindik qoltańbasy qaldy. Kárim aǵany Ilııa Jaqanovpen jazǵan ánder ıkly arqyly biletinder bar. Ol kisiniń keremet balalar aqyny ekenin kópshilik bilmeıdi. Sondyqtan balalar poezııasy týraly oqýlyqtar shyǵarýymyz kerek. Eń qıyny, osyndaı kókeıkesti eńbekterge bólinetin memleket qarjysyn bizge jetkizbeı qaǵyp ketetin shıraq adamdar kóp. Ǵylymǵa qatysy bolmasa da ǵylymı-zertteý ortalyǵyn quryp alyp, qarjy taýyp júrgender kóp. Qarjyny alǵanymen, ıgerýge kelgende joqtan bar qurap, júrdim-bardym atqara salady. Maǵan byltyr bir áıel adam keldi. Sondaı bir ortalyqtyń basshysynyń orynbasary eken. Álgi ortalyq eki jyl buryn balalar oqýlyǵyn jazýǵa arnalǵan tenderde jeńimpaz bolypty, qarajatyn da alǵan, árkimge tapsyryp kórgen, sebebi ózderiniń qolynan kelmeıdi, jaza almaıdy. Sodan maǵan usynyspen kelip tur, «oqýlyq daıyndap berseńiz, 60 myń teńge tóleımin» deıdi. Mine, osyndaı keleńsizdikter bar endi.
– Sizdiń doktorlyq jumysyńyzda toqsanynshy jyldarǵa deıingi balalar poezııasy qamtylǵan eken. Táýelsizdik jyldaryndaǵy kezeńdi nege zerttemedińiz?
– Munyń ózindik sebebi bar. Balalar ádebıetiniń eń damý kezeńi keńes zamanynda bolǵanyn moıyndaýymyz kerek. Toqsanynshy jyldardan bergi kezeńde balalar poezııasy keremet damydy dep aıta almaımyn. Táýel-sizdik jyldaryndaǵy balalar poezııasyn Lıra Qonys degen qaryndasymyz zerttedi.
– Sizdiń ótken jyly qurylǵan Aıtys aqyndary men jyrshy-termeshiler odaǵynyń basy-qasynda júrgenińizdi bilemiz. Bul Odaqtyń jumysy qalaı júrip jatyr? Aıtys aqyndary men jyrshy-termeshilerge berer paıdasy bar ma?
– Baıqap qarasaq, Qazaqstanda 25 myńnan astam kommerııalyq emes uıym bar eken. Tipti ıt pen mysyq asyraýshylardyń da uıymy bar. Alaıda osy ýaqytqa deıin ǵasyrdan-ǵasyrǵa jalǵasyp kele jatqan qazaqtyń aıtys óneriniń qazyq qaqqan shańyraǵynyń bolmaýy – kóńilimizdi ortaıtyp kelgeni aqıqat. Biraq ótken jyly Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń oń qabaq tanytýymen Odaq quryldy. Alaıda Odaqtyń dúnıege kelgeni jaıynda BAQ-ta keń túrde qulaqtandyrylǵan joq. Odaq tóraǵasy bolyp aıtystyń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp kele jatqan Júrsin Erman, al onyń negizgi alqa múshesi ári orynbasarlary bolyp Serikzat ekeýmiz saılandyq. Odaqta jyrshy-termeshiler de bar, qazaqtyń aıtysy men jyrshylyq óneri qustyń qos qanaty sekildi egiz óner ǵoı. Sondyqtan da Almas Almatov sekildi jyrshylyq ónerdiń kósh basynda turǵan aǵalarymyz alqa múshesi bolyp endi. Odaqtyń aıaǵynan tik turyp ketýi qarjyǵa baılanysty. Bul rette belgili bir qıyndyqtar bastalyp ta jatqan sekildi. Osyǵan deıin mınıstrliktiń kómegimen «Qazaq áýenderi» AQ ǵımaratynan Odaqqa bir bólme berilgen edi, taıaýda ǵana estidim, bólmeniń jalǵa berilgen ýaqyty aıaqtalypty, biz baspanasyz qaldyq. «Aıhaı, meniń boz úıim, keń saraıdaı óz úıim» degendeı, bas qosyp, keńes quratyn shańyraǵymyz bolsa dep armandaımyz. Júrsin aǵamyz komıtettiń esigin kúnde bolmasa da kúnara tozdyryp júr. Astanada, qudaıǵa shúkir, mádenı oshaqtar jeterlik, bizge sol ǵımarattardan bir-eki bólme buıyryp qalar.
– Bul materıaldyq másele ǵoı, sheshiletini aqıqat, al Odaqtyń aqyndardy rýhanı qoldaýdaǵy róli qandaı bolmaq?
– Odaqtyń negizgi jumys isteý tásili birneshe arnada bolady. Qazirgi aıtys ónerinde sahnada júrgeni bar, sahnadan ketkeni bar, aqyndardyń ózi úlken kóshke aınaldy ǵoı. Jyrshy-termeshilerimiz de bir qaýym el. Solardyń aldy 50, 60-qa kelip jatyr, olardy ne Jazýshylar odaǵy, ne mınıstrlik, ne jergilikti ákimdiktegi mádenıet basqarmasy izdemeıdi, ataýsyz qalyp jatqandary kóp. Endi Odaq óziniń árbir múshesiniń joqtaýshysy bolmaqshy. Olardyń materıaldyq jaǵdaıynan bastap, rýhanı toqyraýǵa ushyramasy úshin tiregi bola bilý mindetimizge aınalady. Sonymen qatar búgingi aıtystardy beınetaspa, aýdıojazba túrinde urpaqqa jetkizý de – armanymyz. «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha «Qazaqtyń myń áni», «Qazaqtyń myń kúıi» sheteldik sapamen jaryq kórdi. Endi bizdiń armanymyz – qazaqtyń arǵy-bergidegi tańdaýly aıtystarynyń jınaǵyn shyǵarý. Qataǵan men Súıinbaıdyń, Birjan men Saranyń, Áset pen Yrysjannyń aıtystaryn jyrshy-termeshilerimizge oryndatyp jazyp alsaq, sosyn búgingi Jandarbekke deıingi aqyndardyń tańdaýly aıtystarynan kirgizsek, sonyń barlyǵy rýhanı qazynamyzdy tolyqtyra túseri anyq.
– Jańa ǵana bir sózińizde Odaqtyń jumysyna qarajat kerek dep qaldyńyz. Odaq qoǵamdyq uıym retinde memlekettik tapsyrys alýyna bolady ǵoı…
– Onyńyz ras, meniń bilýimshe, bizdiń qoǵamda memleketke paıdasy bar jobalarǵa qarjy az bólinip jatqan joq. Biraq ókinishtisi, sol qarajattyń kóbisi halqymyzdyń rýhanı ıgiligine paıdasy joq jobalarǵa, kóldeneń kók attylardyń qorjynynda ketip jatyr. Buǵan ózimizdiń de belgili bir dárejede salǵyrttyǵymyz sebep dep oılaımyn. «Demeýshi kerek» dep oıbaılap júrgenimizde, basqalar qarjyny qaı tustan alý keregin bilip alǵan. Alla qalasa, biz de mınıstrliktiń ózimizge qatysy bar jobalarynyń tenderine qatysyp kóremiz.
Aıtys qaı zamanda da ulttyq ıdeologııanyń basty tireginiń biri bolǵan. Keshegi soǵystyń qaınap jatqan kezeńinde Muhtar Áýezov, Ǵabıt Músirepov syndy ulttyń uly tulǵalary nege osy aıtystyń basynda júrdi? Óıtkeni olar jaý jaǵadan, ıt etekten alǵanda, halyqtyń rýhy ezilip qınalǵanda, eldiń rýhyn kóterý úshin eń kerek qural – aıtys óneri ekenin bildi. Máselen, 1942 – 1943 jyldary bir jyldyń ózinde qazaq dalasynda on shaqty aıtys ótken. Olaı bolsa, aıtys óneri búgin de sol óziniń ultqa degen qyzmetin kórsete berýi kerek.
– Sizben suhbattasatynymdy estigen áriptesterim Amanjol aǵanyń balalary týraly surasańyz dep edi…
– Úlken qyzym Shahzada ótken jyly Astanadaǵy №38 mektepti úzdik bitirip, memlekettik grantqa ıe boldy. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń álemdik ekonomıka mamandyǵy boıynsha bilim alyp jatyr. Ekinshi qyzym Altynaı 10-synypta oqıdy. Alla qalasa, apasynyń jolymen úlken ýnıversıtette oqýyn jalǵastyrady dep oılaımyn. Ulym Aqjoltaı Qaraǵandyda, ata-ájesiniń qolynda. 4-synypta oqyp júr.
– Balalaryńyzdyń arasynda jolyńyzdy qýyp, óleń jazyp, dombyra ustap júrgenderi bar shyǵar?
– Shahzadamnyń eptep óleń jazatyny bar. Ulym dombyra, án úıirmesine barady. Oblystyq kúıshiler baıqaýynyń dıplomanty bolyp úlgerdi, úlken sahnaǵa shyǵyp júr. Qorjynynda birneshe kúı bar, án de aıtyp júr.
– Bolashaqta «aıtysqa shyǵamyn» dese qaıtesiz?
– Árıne, qýanamyn, biraq qazir ondaı nıet bildirip júrgen joq. Aıtys aqyny bolýǵa áli jas. Aıtysqa 15-16 jasta keldim ǵoı. Eger balamnyń boıynan ımprovızaııalyq aıtys óneriniń ushqynyn baıqaıtyn bolsam, ákesi retinde baýlımyn dep oılaımyn.
Suhbatty júrgizgen
Halıma BUQARQYZY, «Aıqyn».
