Eskı aqyldyŋ paidasy Būl 1966 jyly bolǧan oqiǧa edı. Osynyŋ aldynda ǧana qazırgı Şyǧys Qazaqstan, būrynǧy Semei oblysynyŋ Aiaköz audany ainaldyrylǧan, Şūbartau degen jaŋa äkımşılık nysan paida bolǧan. Sol jyldary Telman Qūsataev degen adam bızdıŋ auylymyzǧa direktor bolyp keldı. Keremet ısker basşy edı. Az jyldyŋ ışınde bızdıŋ auylymyz millioner sovhozǧa ainaldy. Mıne, osy 1966-şy jylqy jyly erte köktemnıŋ basynda auyldyŋ bır top jön bıletın qariialary direktordyŋ qabyldauyna barady. Tumysynda tektı, körgendı jäne Stalin zamanynyŋ qatal tärbiesınen ötken Telman aǧamyz ülken adamdardy iılıp qarsy alady, jaqsylap mäjılıs qūrady.
Osy mäjılıs üstınde jyl sanaumen bala kezınen jaqsy tanys qariialar, direktorǧa aldaǧy jyl – qoi jylynda jūt bolatynyn, sol jūtqa daiyndalu keregın aitady. Telman aǧamyz alǧaşynda qatty kümändanyp, qoi jyly jūt bola ma eken, jūt ädette doŋyz jylyna kelmeuşı me edı deidı. Ülkender jön-jobany qaiyra tüsındıredı. Osydan keiın direktor daiyndyqqa kırısedı. Äuelı aryq-tūraq, köteremnıŋ barlyǧyn sūryptaidy, etke aidaidy. Taŋbaly jas maldy ırıktep alyp, kärı tabyndy, kärı otardy şyǧaryp tastaidy, ony da etke aidaidy. Alystaǧy şabyndyqtardy aldymen şauyp, pışendı qystaularǧa erte tasytady. Osy tynymsyz daiyndyq öz nätijesın berdı. Qoi jyly qys qatty boldy, qūryq boiy qar jaudy. Ol qar bırneşe kün qysqy şılde kezınde azynaulaq degdıp, erıp, qaŋtardyŋ qyzylşūnaq aiazynda temırdei bolyp qatty. Sodan soŋ bükıl audan, bükıl Arqa kölemınde maldyŋ qyrǧyny bastaldy. Būl jūt turaly sol kezdegı būqaralyq aqparat qūraldarynan mälımet ızdep äure bolmai-aq qoiuǧa bolady. Sebebı, marksistık kommunistık teoriia boiynşa sosialistık qoǧamda maldyŋ jūttan, ındetten qyryluy mümkın emes. Jalpy jūttyŋ iaki basqa apattyŋ boluy mümkın emes, sosialistık qoǧamda. Sebebı… sebebı, jaratylystyŋ özı sosialistık qoǧamǧa yqylas-peiıldı. Tabiǧat qūbylystarynyŋ özı Lenin atanyŋ aitqanymen jürıp-tūrady. Sol sebeptı, baspasöz, eşteŋe bolmaǧandai, sosializmdı jyrlap otyra berdı. Sol sebeptı Semeidıŋ Şūbartau audany Kalinin atyndaǧy sovhozynyŋ direktory Telman Qūsataevtyŋ bır bas maldy şyǧynǧa ūşyratpai alyp şyqqan äreketı eleusız qaldy. Estuımızşe qys-qystaudyŋ nätijelerıne jäne aldaǧy mındetterge bailanysty Semeide ötken, oblystyŋ bükıl sovhoz direktorlary qatysqan partaktivte, joǧary basşylar, qoǧamdyq däulettı qorǧaudyŋ, saqtaudyŋ taŋǧajaiyp ülgısın körsetken direktordy bır auyz sözben atap ketuge de jaramapty. Al Telman aǧamyzǧa aqyl-keŋes aitqan qariialar şe? Olardyŋ bar-joǧyn eşkım bılmeidı. Jäne ol şaldar, bylaişa aitqanda… özderınıŋ erlık ıstegenın bılmeptı. Bıletınderın bastyqqa aitty, eskerttı. Boldy. Azynaulaq malyn baǧyp, şaiyn ışıp, kempırımen bır ūrsysyp, bır tatulasyp qazaqtyŋ şaly osylai jüre berıptı. Tek aqyldy bastyq, jūttan keiın es jiǧan jaz kelıp, jazdan keiın küz kelgende qariialardy üiıne qonaqqa şaqyryp, rahmetın aityp, syi-siiapatyn berıp şyǧaryp salypty. Retımen jyljyp uaqyt öttı. Eseiıp, ärqaisymyz öz jolymyzdy taptyq. Äskerden keiın Abai atyndaǧy Qazaq Pedagogika institutynyŋ filologiia fakultetıne oquǧa tüstım. Bırınşı kurstan keiın jazda üş mūǧalım – Ashat Äbılqaev, Mereke Jamanov jäne Mūhtar Maǧauin elu studenttı bastap Taldyqorǧan oblysynyŋ Aqsu audanyna folklorlyq praktikaǧa bardyq. El ışınen auyz ädebietı ülgılerın jinadyq. Almatyǧa qaityp kelıp üidı-üiımızge tarardyŋ aldynda barlyǧymyzǧa, öz auyldaryŋnan de ertegı, aŋyz-äŋgıme jinai jürıŋder dep tapsyrma bergen. Auylǧa kelgennen keiın söz bıletın qariialardy şūqylai bastadym. Menıŋ naǧaşy atam, küişı Jünısbai Stambaevpen ömır boiy syilasyp ötken Myrzahan degen aqsaqal bar edı. Baiaǧy Telman aǧamyzǧa jūt jaiyn eskertken adamnyŋ bırı ekenın bılemın. Osy turasynda äŋgıme boldy. Myrzahan aqsaqal bırneşe otyrysta müşel degennıŋ ne ekenın, eskı jyl sanaudyŋ jön-jobasyn ūǧyndyrǧan. Al osy jyl sanau ne üşın kerek degenımde, aqyldy qariia oilanyp otyryp bylai dedı:
– Myna dünienıŋ quanyş-süiınışı, qasıretı men qaiǧysy özınıŋ retımen, kezegımen kelıp otyrady, qaraǧym. Jaqsy men jaman, qalai bolsa solai kele salmaidy. Näubet bolsyn, näsıp bolsyn, öz jüiesımen keledı. Jyl sanaityn esepşıler osyny, jūttyŋ qai jyldary qaitalanyp otyratynyn, taǧy da tolyp jatqan närselerdı bıledı. Üirenseŋ sen de bıletın bolasyŋ. Sodan soŋ et penen şai almasyp kelıp otyratyn qazaqtyŋ ūzaq dastarhanynda senudıŋ özı qiyn mälımetterge qanyqtym. On ekı jyl bır müşel. Müşel bes ret ainalady. Būl «ainalma müşel» dep atalatyn alpys (60) jyldyq kezeŋ qazaqta «bır jas» dep aitylady eken. Mysaly, «ekı jastyŋ bırıne de kelmei öldı» degen söz alpysqa jetpei ölgen adamǧa aitylady.
– Alpys jyl «bır jas», nemese «bır jyl» dep atalady eken, olai bolsa biyl, sondai jyldyŋ neşınşısı? – dep sūradym. Qazaq Ordasynyŋ şamamen 1456 jyly qūrylǧanyn, sodan berı, taǧy da şamamen 521 jyl ötkenın bılemın. Qaǧaz-qaryndaşymdy alyp ılezde eseptep şyǧardym. Alpys jyldyq «ainalma müşeldıŋ» segız jarymy ötıptı. Osyny aittym.
– Segız jarym müşel şyǧar? – dedım.
– Joq, – dedı Myrzahan aqsaqal basyn şaiqap külıp.
– Endı qanşa? Qariia töbemnen toŋq etkızgen.
– Biyl 270-şı jyl. Eseptedım. Senbedım. Sebebı esep boiynşa 16 200 jyl bolyp şyqty. Osyny aittym.
– İä, jylǧa ainaldyrsa solai bolatyn şyǧar, – dedı aqsaqal kelısıp. Üige kelgennen keiın qaitadan esepke otyrdym. Ol 1977 jyldyŋ şılde aiy edı. Bükıl älemde qabyldanǧan hristian kalendary boiynşa solai. 1977-jyl. Mūsylman kalendary (Hidjra) boiynşa 1398-jyl. Al bızdıŋ jyl sanauymyz boiynşa 16200-jyl. Egerde jer betınde qazaqtyŋ jyl sanauy degen bar bolsa, onda bızdıŋ kalendarymyz (nemese, qazırgışe aitqanda – küntızbemız) boiynşa osylai. 16200 jyl! Sene almadym. Eşkımge körsetkem joq. Özım senbesem, basqany qalai sendırem. Ärı-särı küide edım. Senbeiın desem, būl mälımettı bergen Myrzahan aqsaqal ömırınde ötırık aityp körmegen adam. Seneiın desem, aqylǧa siiatyn emes. Keiınnen Asqar aǧaǧa (Süleimenov) aittym. Sendı.
– Solai ekenıne eşqandai kümänıŋ bolmasyn, – degen edı ol ädetınşe sigaretın būrqyratyp otyryp, – tek jazba mälımet qana kerek. Anau Karl Iаspers degen, adamzat tarihyn zerttegende, bes myŋ jyldan aryǧa baruǧa bolmaidy, dep «jarlyq» şyǧaryp qoiypty ǧoi. (Asekeŋnıŋ aityp otyrǧany, belgılı nemıs ǧalymy Karl Iаsperstıŋ «Smysl i naznachenie istorii» – «Tarihtyŋ mänı men mūraty» dep atalatyn kıtaby edı. Būl kıtabynda ǧalym, adamzat tarihyna qatysty eŋ köne jädıgerdıŋ jasy – 5 myŋ jyl. Odan arǧy tarihty kuälandyratyn bır japyraq qaǧaz joq. Sol sebeptı, bız, osy 5 myŋ jyldyq tarihty ǧana äŋgıme ete alamyz, tarih ǧalymy osy kezeŋnen ary bara almaidy, barmau kerek, tek osy kezeŋge ǧana üiırıluı kerek dep jazǧan). Sodan soŋ Erık dosyma (Kökeev) körsettım esep-qisaptarymdy. Qaltqysyz sendı. Asqar aǧanyŋ sözın qaitalap, jazba mälımet bolsa, qazaq kalendary degen ūǧymnyŋ ǧylymi ainalysqa enuı ǧajap emes dedı. Djeims Cherchvardtyŋ erlıgı Künderdıŋ künınde şumertanu (şumerologiia), assiriiatanu (assirologiia) degen ılımderdıŋ bar ekenı, adamzat tarihy joǧaryda aty atalǧan Karl Iаspers belgılep bergen 5 myŋ jyldyq merzımdı qanaǧat ete almaityndyǧy, ol şekten baiaǧyda ötıp ketkendıgı aian boldy. Sondai-aq Oljas Süleimenovtyŋ «Az i Iа» kıtaby jaryq körgennen keiın qazaqtardyŋ şumertanumen ainalysuǧa haqysy joq ekenı jäne aian boldy. Şamasy, ǧalymnyŋ qolynda baiyrǧy qaŋly (skif) men assiriia, qaŋly men Babyldyŋ araqatynasy tarihyna qatysty mol mälımet bolǧan. Alaida «Az i Iа»-dan keiın Resei ǧalymdary bastaǧan laŋnyŋ äserınen, kesırınen, Qazaqstanda 37 jyldyŋ elesı qaita tırılgendei boldy. Odaqtyq jäne qazaqstandyq baspalardan şyǧaiyn dep jatqan qanşama kıtaptar toqtatylyp, qaiyra senzuradan ötkızıldı. Ärine, ol mälımet jerde qalǧan joq, aqynnyŋ «Qyş kıtap» («Glinianaia kniga») atty äigılı poemasyna özek boldy. Bıraq bärıbır, oqi bıletın adamǧa, siujette keltırılgen mälımetter dastanǧa syimai laqyldap tögılıp jatqany, ǧylym bola almaǧandyqtan, amalsyz körkem şyǧarmaǧa ainalǧandyǧy aiqailap körınıp tūrar edı. Keiınnen zaŋdy-zaŋsyz joldarmen taǧy da qanşama mälımetke qol jetkızdık. Sodan soŋ sovet halqynyŋ intellektualdyq damuyn bır ǧasyrǧa, al qazaq oiynyŋ jetıluın kem degende ekı jarym-üş ǧasyrǧa keşeuıldetken «temır perde» qūlaǧannan keiın, batystan ozyq ädebiet keldı. Aǧylşynnyŋ belgılı ǧalymy Djeims Cherchvardtyŋ eŋbekterımen osy kezde tanysyp edım. HIH ǧasyrdyŋ 60-jyldary İndiiadaǧy aǧylşynnyŋ otarlyq armiiasynyŋ ofiserı Djeims Cherchvard sol jerdegı ǧibadathanalardyŋ bırınde ūmytylyp ketken köne jazumen jazylǧan qyş kıtaptarǧa jolyǧady. Osydan bastap D.Cherchvard jer betınde bolǧan, keiınnen joiylyp ketken köne örkenietterdıŋ tarihymen ainalysady. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men bükıl HH ǧasyr boiy batys äleumetınıŋ ǧylymi hrestomatiialarynyŋ bırı bolǧan, ǧalymnyŋ eŋbekterı arada kem degende 130 jyl ötkende bızge äzer jetıp otyr. Mıne, qūrmettı oqyrman, menıŋ zamandasym bolsaŋyz – özıŋız körgen, al baǧyŋyzǧa qarai düniege keiın kelgen bolsaŋyz, onda özıŋız körmegen, bügınde ötken tarihqa ainalǧan sovet qoǧamy men onyŋ ǧylym-bılımınıŋ siqy osyndai edı. Sonymen, äŋgıme, D.Cherchvardtyŋ basty eŋbegı – «Köne kontinent Mu» («Drevnii kontinent Mu») kıtaby jaiynda. Bügınde at töbelındei az ǧalymdar toby ǧana bıletın, sanskritten de arǧy, eŋ köne jazumen jazylǧan qyş, tas kıtaptardy tırnektei zerttegen, taǧy da qanşama qosalqy mälımetterdı qatystyrǧan ǧalym aqyrsoŋynda taŋǧajaiyp tūjyrymǧa kelgen. Būl tūjyrym boiynşa Tynyq mūhitta, qazırgı Mūhitstan (Okeaniia) jerınde alyp qūrlyq (kontinent) bolǧan. Qūrlyq Gonolulu men Gavai araldarynan oŋtüstıkke Fidji aralyna qarai 5 myŋ milge (1 mil – 1,6 kilometr), qazırgı Palau aralynan şyǧysqa, Fransuz Polineziiasy, Tuamotu araldaryna qarai 3 myŋ milge sozylyp jatypty. Älemdık kartaǧa qarasaŋyz Jaŋa Gvineia men Avstraliia jäne sol Mūhitstannyŋ är jerınde şaşyrap jatqan sansyz araldar osy ūlan-ǧaiyr kontinenttıŋ aman qalǧan bölşekterı, synyqtary ma dep qalasyz. Mınekei, älemdık ǧylym tarihi jädıger dep köp moiyndaǧysy kelmeitın osy qyş kıtaptarda aitylǧandai, atalǧan qūrlyqta osydan 50 myŋ jyl būryn adamdyq tırşılık bastalypty. Kıtaptarda būl materik Mu dep atalady. Dami kele, örkendei kele būl qūrlyq bükıl älemge özınıŋ üstemdıgın ornatady. Halqynyŋ sany öse kele 60 millionǧa jetıptı. Sanasy öte biık örkeniet jer betınde imandy, ädılettı zaman ornatady. Eskı jädıgerlerde köp aitylatyn, adamzat basynan ötıp ketken ūjmaqtai Altyn zaman osy eken. Qūrlyq, arasy tar būǧazdarmen bölıngen üş araldan tūrady eken, osy üş alyp aralda negızgı jetı ülken qalalar men auyldar bolǧan. Qūrlyq tūtastai asa biık emes töbelerden tūrady eken, tropikalyq yqylymda tūrǧandyqtan qalyŋ jynys orman, sai-sala syldyrap aqqan būlaq, qisaby joq özen men köl, igerılgen jerde taŋǧajaiyp miua, hoş iıstı gülder. Adam meiırımdı, qoǧam meiırımdı bolǧannan keiın dalanyŋ taǧy aŋdary eş seskenbei üi malymen qatar jaiylady. Äleumet öte bılımdı bolǧan. Äsırese, astronomiia, säulet önerı, matematika, teŋızşılık biık deŋgeide damyǧan. Bügıngı zamanda älemnıŋ är tükpırınde qalai eseptelınıp, qalai salynǧany belgısız zaŋǧar ǧimarattar, piramidalar, taǧy da tolyp jatqan qūrylystar, sol ūly örkeniettıŋ bızge jetken jūrnaqtary deidı ǧalym. Älbette, Djeims Cherchvard aǧylşyn bolǧandyqtan, qanyna tartpai tūrmaidy. Mu kontinentınıŋ halqy negızınen aq näsıl edı, bıraq sonymen qatar sary, qoŋyr, qara näsıldıŋ ökılderı de boldy dep jazady ǧalym. Altynmen aptap, asyl taspen bezendırılgen alyp sarailar alǧaş osy qūrlyqta salynǧan, älemdı şarlaityn alyp kemeler alǧaş osy qūrlyqta jasalǧan. Näsılşıldık, adamdy kemsıtu atymen joq, sol sebeptı imperiianyŋ qai salada jetken jetıstıgı bolsa da bükıl älemge, barlyq adamzatqa ortaq (Jäne, D.Cherchvardtyŋ sözınıŋ jany bar ekenın moiyndauymyz kerek, sebebı, Mūhitstan araldarynyŋ qazırgı tūrǧyndary şynynda da qan, gen jaǧynan aq näsılge öte jaqyn ekenı belgılı bolyp otyr). Älem bır ǧana bilıkke moiynsūnǧan, bır ǧana imperatorǧa baǧynǧan. Ol kezde planetada igerılmegen jer bolmapty. Jer şarynda qanşa topyraq bar, qanşa jūrt bar – barlyǧy da esepte. («Aşylmaǧan jer», «Jaŋa jer» – būl HV ǧasyrda Europa teŋızşılıgı örkendep, aq näsıl geografiiany meŋgerıp, jer şaryn qaita tani bastaǧanda paida bolǧan terminder). İmperiianyŋ qūramynda qanşa türlı näsıl, halyq bar – barlyǧy da teŋ hūqyqty. Ol kezdegı imperiianyŋ koloniiasy bızdıŋ ūǧymymyzdaǧy otar emes. Ol kezdegı dınnıŋ asyldyǧyn, dünietanymnyŋ tazalyǧyn aina-qatesız beinelei alatyn termin tabu qiyn. Bız oilanyp otyryp (jäne qinala otyryp) sol yqylym zamandaǧy adamdyq mädenietke eŋ jaqyn keledı-au dep «ekologiialyq sana» degen anyqtamany taŋdap aldyq. Būl termindı qazırgı ūǧymda, iaǧni adamnyŋ tabiǧatqa, qorşaǧan ortaǧa degen jauapkerşılıgı maǧynasynda emes, asa keŋ maǧynada tüsıngen abzal. «Adam näsılderı ǧana emes, adam men haiuanat, adam men ösımdık – barlyǧynyŋ hūqyǧy teŋ, sebebı barlyǧyn Qūdai jaratqan». Mıne, qysqaşalap aitqanda, D.Cherchvard äŋgıme etıp otyrǧan, osydan elu myŋ jyl būryn tırşılık keşken qoǧamnyŋ ūstanǧan negızgı ūstanymy osy. Ol kezdegı koloniia-imperiianyŋ qamqorlyǧyndaǧy jūrt degendı bıldıredı. Kezı keledı, koloniia eseiıp, özın-özı bilei alatyn därejege jetkende imperiiadan bölınıp şyǧady. Alaida, jaŋa egemendık, imperiiadan enşısın alyp bölek şyqqanymen adamdyq qoǧamnan bölek ketpeidı. Koloniianyŋ jerınde de bükıl imperiiaǧa ortaq, eŋ äuelı jäne eŋ soŋynda, iaǧni basynan aiaǧyna deiın adamşylyqqa, ekologiialyq sanaǧa negızdelgen zaŋdar jürıp tūrady. Joǧaryda aitqanymyzdai, būl kezeŋ, adamzattyŋ eŋ köne jädıgerlerınde «Altyn ǧasyr», «Altyn zaman» degen atpen qalypty. Qūrlyqtyŋ küireuı Mu kontinentı qalai küiredı, taŋǧajaiyp, ertegıdei äleumet adamzat tarihynan qalai kettı, köne jädıgerlerde köp aitylǧan alyp qūrlyq bügıngı kartalarda nege joq, endı şama-şarqymyzşa osy sūraqtarǧa jauap beruge tyrysaiyq. Bügıngı tarih ǧylymy Karl Iаspers kezınde belgılep bergen 5 myŋ jyldyq uaqyt keŋıstıgınde örıstedı. Al būl merzımde adamzattyŋ esınde qalatyndai bükılplanetalyq apat bola qoimaǧan siiaqty. Bola qalǧan künnıŋ özınde ol apat esepke alynbas edı, sebebı apattar teoriiasy, Ch.Darvin qalyptastyrǧan, evoliusiialyq jolmen bırtındep damu teoriiasyna qaişy keledı. D.Cherchvard jäne taǧy basqa ǧalymdar qalyptastyrǧan būl teoriia adamzat tarihyn jerdıŋ geologiialyq tarihymen bailanysta qaraidy, sol sebeptı bügıngı ǧylym jauap bere almaityn köptegen saualdarǧa atalmyş teoriia ǧana jauap bere alady. Jer betınde kezdesetın fenomenaldık artefaktardyŋ şyǧu tegın darvinizm tüsıne almaidy. Jäne tüsındırıp bere almaidy. Mysaly, adamnyŋ etın qorek etetın, damudyŋ eŋ tömengı satysynda tūrǧan bır taipa tabyldy deiık. Sol tabylǧan jerın atam zamannan berı, myŋdaǧan jyldar boiy mekendegen. Künderdıŋ künınde ǧalymdar, taipanyŋ jerınen alyp piramida, nemese asyl taspen bezendırılgen saltanatty saraidyŋ synyqtaryn tabady. Būndai saraidy turǧyzu bügıngı tehnikanyŋ qolynan keluı de mümkın, kelmeuı de mümkın. Al endı osy sarai men piramida nemese tabylǧan basqa qūrylystyŋ tabiǧatynan tanylyp tūrǧan örkeniettıŋ deŋgeiın jer iesı – jabaiy taipanyŋ damu deŋgeiımen salystyryp körıŋız. Ärine, salǧastyra almaimyz, sebebı, arasy jer men köktei. Al apattar teoriiasy, (ǧylymi tılde «katastrofizm teoriiasy» – «teoriia katastrof», «teoriia katastrofizma») salǧastyryp tüsındıre alady, sebebı, örkeniettıŋ, jaratylys qūbylystarymen bırge ılgerındı-keiındı damitynyn basşylyqqa alady. Osy künı bırqatar ǧalymdar (mysaly İmmanuil Velikovski) Bibliiada aitylatyn aqyrzaman suretterınıŋ Qiiamet suretterı ekenıne kümän keltıredı. Būndai sūmdyq körınıstı, adam öz betınşe tūryp elestete almaidy, aqyrzaman turaly sol aqyrzamandy közben körgen adam ǧana jaza alady deidı İ.Velikovski. Demek, Enjıldıŋ paiǧambarlary, jer betınde bolǧan ǧaryştyq apattardyŋ bırınıŋ nemese bırneşeuınıŋ kuäsı bolǧan. Mu kontinentınıŋ joiyluyn sondai ǧaryştyq apattyŋ bırı dep qaraŋyz, D.Cherchvard keltırgen köne jädıgerlerdıŋ aitysynda Mu ekı apatqa ūrynǧan. Alǧaşynda bükıl qūrlyq bırneşe ret sılkınıp baryp toqtaǧan. Ärine, qanşama qalalar, alyp sarailar, taǧy qanşama qūrylystar qiraǧan. Kontinettıŋ halqy qiraǧannyŋ barlyǧyn qalypqa keltıredı de, osymen tynym tabady. Apat qaitalanuy mümkın, kelesı apat aqyrzaman boluy mümkın, qūrlyq joiylyp ketuı mümkın degen oi eşkımnıŋ basyna kelmese kerek. Sonymen uaqyt ötıp, alǧaşqy zılzala ūmytylyp ertegıge ainalǧanda ekınşı jäne soŋǧy apat bastalady. Ǧalym keltırgen «Troan manuskripty», «Kortestıŋ kodeksı», «Lhasanyŋ şejıresı» siiaqty köne jädıgerler kontinenttıŋ tübıne jetken apatty bylai suretteidı: «Bükıl qūrlyq ornynan köterılıp tolqynda tūrǧandai şaiqaldy. Jer dauyl kezındegı aǧaştyŋ japyraǧyndai qaltyrady. Altyn sarailar men ǧibadathanalar, eskertkışter opyryla qūlady. Qalalar tau-tau üiındıge ainaldy», «Myŋdaǧan adamdardyŋ ölım aldyndaǧy aiqaiynan qūlaq tūndy. Barlyǧy altyn sarai men ǧibadathanadan pana ızdedı, alaida jerdıŋ jaryǧynan şyqqan örtten qaşyp, qaiyra dalaǧa şyqty. Adamdar qoldaryn jaiyp, «Qūtqara kör bızdı, Mu!» dep jalbaryndy». «Bır tünnıŋ ışınde alyp qūrlyq bölek-bölek synyp, kündei kürkırep mūhitqa batty. Tūtastai ört alǧan kontinent jahannamnyŋ tūŋǧiyǧyna boilai berdı», «Ört barlyǧyn jalmady. Mu, jäne onyŋ 64 million tūrǧyny qūrbandyqqa şalynyp kete bardy». Qūrlyq joiylǧanan keiın, endı jaŋa zılzala keldı. Ol – seksen million şarşy kilometr su, bükıl Tynyq mūhit edı. Jan-jaqtan qaumalaǧan su, aspanmen talasqan alyp tolqyndar bır kezdegı ūly örkeniettıŋ orta tūsyna kelıp, bır-bırıne şapşyp baryp tynym tauypty. «Baqytsyz qūrlyq, adam atty mahlūqattyŋ alǧaşqy otany, özınıŋ baitaq şaharlarymen, altyn sarailarymen, barlyq önerımen, bılımımen körgen tüske ainaldy» dep jazady D.Cherchvard. Al endı osy joiqyn apattan aman qalǧandar bar ma edı? Bar bolsa, olardyŋ taǧdyrlary ne boldy? D.Cherchvard būl turasynda bylai deidı: «Apattan aman qalǧandar maŋaidaǧy araldar men arhipelagtardy panalady. Bır-aq künde barlyǧynan airylǧan būlardyŋ qolynda eşteŋe joq edı. Is jaratatyn saiman da, kiım de, jeitın as ta, eşteŋe de joq. Tek qana tūlaqtai jer men şetsız-şeksız mūhit. Olardyŋ boiyn bilegen ürei men tüŋılıstı elestetu qiyn emes. Örkeniettıŋ bar bazary joiyldy. Endı ne qaldy? Qarap otyryp aştan ölu. Myŋdaǧan şaqyrym jerde qalǧan būrynǧy koloniialarǧa jüzıp baratyn keme de, qaiyq ta, sal da joq. Köp adamnyŋ, apat äserınen jyndanyp ketkenıne eşqandai kümän joq, basqalary tezırek ölım tıledı. Sebebı, ölım azaptan qūtqarady. Būlar üşın tırı qaludyŋ bır ǧana joly bar edı. Ol – kannibalizmge baru, iaǧni, bır-bırınıŋ etın qorek etu. Osylaişa asa biık damyǧan örkeniet ökılderı jabaiylyqtyŋ eŋ tömengı deŋgeiıne tüstı. Örkeniettı adamnyŋ būndai astan alǧaşynda jiırkengenıne eşqandai kümän joq, sondyqtan olardyŋ köbı atalǧan jahildıkke barmai aştan öldı dep seneiık. Alaida, ǧasyrdan ǧasyr öttı, ūrpaqtar bırın-bırı toqtausyz almastyrdy. Osylaişa araldardyŋ beibaq tūrǧyndary jabaiylyqtyŋ tūŋǧiyǧyna bata berdı. Dınmen tiianaqtalǧan, ūrpaqtan ūrpaqqa ötken ızgı dästürler aqyrynda tolyqtai ūmytyldy. Adam sanasynan köne abyroi men kısılık öştı. Mu dep atalatyn ūly qūrlyqtyŋ koloniialary metropoliianyŋ örkeniet jetıstıkterın taǧy bıraz uaqyt joǧaltpai ūstap tūrdy, alaida imperiianyŋ qamqorlyǧy tiylǧannan keiın, aqyryndap olar da azyp-tozdy, aqyrynda jer betınen joiyldy. Al köne örkeniettıŋ, ölgen örkeniettıŋ jūrtynda jaŋa örkenietter paida boldy». Būl jerde D.Cherchvard, Mūhitstannyŋ köptegen araldaryn mekendegen, gen tūrǧysynan aq näsılge jaqyn, alaida tas däuırındegı jabaiylyqta ömır sürıp jatqan taipalar, aqiqatynda, baiaǧy joǧary damyǧan örkeniettıŋ, Mu dep atalatyn ūly imperiianyŋ mūragerlerı degendı aityp otyr. Djeims Cherchvard būl jaŋalyqty HIH ǧasyrda aşty. Arada ǧasyrdan astam uaqyt öttı. Ärine, jaratylystanu ǧylymy osyndai ūzaq uaqyt barysynda bır ornynda tūrǧan joq. Damydy. Tehnikanyŋ eŋ soŋǧy jetıstıkterın paidalandy, ülken jetıstıkterge jettı. Bügınde jaratylystanu ǧylymy, tarih ǧylymy D.Cherchvard siiaqty pionerlerdıŋ aitqandaryn, ötken ǧasyrda küpırlık bolyp sanalǧan oilaryn jarym-jartylai bolsa da moiyndap otyr. Topanǧa deiıngı köne örkenietterdı zerttegen ǧalymdar, Djeims Cherchvardpen bır mäselede ǧana kelıse almaidy. D.Cherchvardtyŋ qatesı – bır kontinenttıŋ apatyn bükılälemdık apattan bölıp qarauynda. Egerde Mu kontinentınıŋ joiyluy jergılıktı apat bolatyn bolsa, onda bärı de basqaşa bolar edı. Apattan keiın apta ötpei, imperiiamen ekı aradaǧy qatynastyŋ üzılgenınen, kündelıktı passajirler men türlı tauar tasyǧan kemelerdıŋ keluı sap tyiylǧanynan sekem alǧan, imperiianyŋ basqa jerlerınıŋ, koloniialardyŋ tūrǧyndary, ne bolǧanyn dereu anyqtauǧa tyrysar edı. Bolǧan jaiǧa qanǧannan keiın tırı qalǧan adamdardy tasyp alyp keter edı. Nemese, basqaşa aitatyn bolsaq, D.Cherchvard aitqan, «Mūhitstan aralyndaǧy jabaiy qoǧam» paida bolmas edı. Ūly ǧalym osy jerden ǧana sürıngen. Ol aitqan, joǧary örkeniettı Mu kontinentı adamdarynyŋ Mūhitstan araldaryna jetıp, sol jerde jabaiylanyp primitiv deŋgeige tüsuı bır ǧana jaǧdaida – älemdık apat bükıl adamzatty jalmaǧanda ǧana mümkın. Osylai bolǧanda ǧana, qūrlyqtardyŋ barlyǧy küirep, adamdar bır-bırın qūtqarmaq tügılı basymen qaiǧy bolyp ketkende ǧana, osyndai damyǧan örkeniet ızdeusız qalady. Iаǧni, D,Cherchvard öz erkınen tys, bükıl älemdı qiratyp, jaipap ötken, örkeniet ataulyny joiǧan ūly apat – Topanǧa kelıp tırelgen. Alaida, qolyndaǧy mälımet jetımsız bolǧandyqtan ülken tūjyrymdarǧa bara almaǧan. Endı äŋgımemızdıŋ basyndaǧy qazaq küntızbesıne qaityp keleiık. Köne eldık D.Cherchvard qytaidyŋ jylnamasyna sılteme jasap otyryp arǧy türıkter örkenietı osydan 17 000 jyl būryn özınıŋ şyŋyna jettı deidı. Arǧy türık imperiiasy Mudyŋ bas koloniiasy eken. Djeims Cherchvard keltırgen kartada imperiiasynyŋ jerı bızdıŋ, iaǧni türık halyqtarynyŋ Otany – Euraziiany alyp jatyr. Jerı de, aty da bızdıkı. Iаǧni, Arǧy türık imperiiasy – bızdıŋ babalarymyz qūrǧan köne eldık. 17000 jyl… ärine, aqylǧa simaidy. Bıraq, bızdıŋ bügıngı aqylymyzǧa ǧana. Sovet zamanynda bızdıŋ jazba tarihi ǧylymymyz qaiyra jaŋǧyra bastady. Osy jaŋadan düniege kelgen, nemese qaiyra düniege kelgen tarihi ǧylym qalt etpeitın qadaǧalauda boldy. Osy kezde, totalitarlyq tarih, sananyŋ ezgısı äserınen bız «jüz jyldyq», «ekı jüz jyldyq», «üş jüz jyldyq» degen «tarihtarǧa» üirendık. Bızdı osyǧan üirettı. Odan aryǧa baruǧa bolmaidy. Tıptı, Qazaq Ordasynyŋ bes ǧasyrlyq tarihynyŋ özın bızge qimaityn. Al töŋırektegı Qytai, İran, İndiia, Mysyr, Qiyr Şyǧys jūrttary ondaǧan myŋ jyldyq tarihtaryn aityp otyrady. Jäne olarǧa älemdık ǧylymnyŋ moiyndaǧan-moiyndamaǧanynyŋ keregı joq. Eŋ bastysy – sol jerde tūryp jatqan halyq öz tarihyna sense boldy. Arǧy türık imperiiasy, D.Cherchvardtyŋ aitysynda Tynyq mūhittan bastap Batys Europaǧa deiıngı, oŋtüstıkte İndiia, Birma men Parsydan soltüstıkte Sıbırge deiıngı jerdı alyp jatypty. Sıbır jaqtaǧy anyq şekarasy belgısız, alaida oŋtüstık Sıbırden arǧy türık qalalarynyŋ jūrttary tabylǧan. Köne İndiianyŋ jädıgerlerınde olardyŋ Ortalyq Europany jaulap İrlandiiaǧa deiın, batys pen oŋtüstık tarapta qazırgı Fransiia, İspaniia jäne Balkan tübegıne deiın jetkenı aitylady. Euraziiada adam näsılınıŋ paida boluyn tiianaqtaityn arheologiialyq mälımetter, aqiqatynda, arǧy türıkterdıŋ Europaǧa jyljuynyŋ, Europany jaulauynyŋ tarihi kuälıkterı bolyp tabylady, dep jazady D.Cherchvard. «Arǧy türıkterdıŋ tarihy – ariilerdıŋ tarihy, olardyŋ astanasy qazırgı Gobi şölındegı Hara-Hoto. Arǧy türık imperiiasy kezınde qazırgı Gobi şöl emes – jazyl jazira abat ölke eken. Arǧy türıkter biık örkenietke jettı, astrologiia, tau-ken ısı, toqyma öndırıs, säulet, matematika, auylşaruşylyq, jazu-syzu, medisina – osynyŋ bärı arǧy türıkterde boldy. Jıbek pen basqa mata, terı, aǧaş pen metalldan türlı äşekei, altyn, kümıs, qola, qyş müsınderdı jasaudy, arǧy türıkter äigılı Mysyr örkenietınen köp būryn üirengen. Arǧy türık imperiiasynyŋ bır bölıgı Mu kontinentı suǧa batardan būryn, al qalǧan bölıgı bas qūrlyqtan keiın joiyldy. Prjevalskiidıŋ süiıktı şäkırtı, professor P.K.Kozlov, Hara-Hoto töŋıregınde qazba jūmystaryn jürgızıp, 18 metr tereŋdıkte taŋǧajaiyp qazynaǧa tap bolǧan. Būl qazynany almaq tügılı qol tigızuge rūqsat bermegennen keiın, ol, fotoǧa tüsırıp alǧan. «Sandi Amerikan» jurnalynyŋ rūqsatymen men būl fotosuretterge qol jetkızdım. Osy fotosuretterdıŋ ekeuın kıtabymda jariialap otyrmyn, sebebı būl – simvolǧa toly beder» deidı ǧalym. «Būl surettegı zattardyŋ 17-189 myŋ jyldyq tarihy bar ekenıne menıŋ eşqandai kümänım joq. Bırınşı fotografiiada jıbekke salynǧan suret tūr; äiel patşa men onyŋ jūbaiy. Äuelı äiel patşanyŋ boiyndaǧy simvolikany zerdeleiık. Basyna kigenı üş aiyr täj. Täjdıŋ ortasynda – üş säulelı şeŋber. Patşanyŋ artynda ülken şeŋber – Kün, jelkesınde kışırek şeŋber – Kışı Kün tūr. Ülken şeŋber – bas patşalyq Mu, kışı şeŋber – Arǧy türık imperiiasy. Patşanyŋ sol qolynda üş aiyr asa. Üş aiyr – ılkı Otan, Mudyŋ simvoly. Patşa, ılkı Otannyŋ simvoly – qauyzy alaqandai aşylǧan qasiettı lotos gülınıŋ üstınde otyr. Būl, patşanyŋ altyn taǧy men qolyndaǧy bilıktıŋ ılkı Otannan, bas patşalyq Mudan tamyr tartatynyn körsetetın simvol. Patşanyŋ jūbaiynda būl simvoldar joq. Alaida, onyŋ basyndaǧy täjdıŋ üş aiyr bolyp keluı – būl da ılkı Otannyŋ san arqyly beinelenetın simvoly. Kozlov bırneşe asanyŋ suretın tüsırgen. Bızdıŋ kıtabymyzda keltırılgen ekınşı surettegı asataiaqtyŋ, äiel patşanyŋ qolyndaǧy asataiaqtan aiyrmasy bar; būl keiıngı variant, bıraq simvolika sol būrynǧy küiınde qalǧan. Asataiaqtyŋ joǧary jaqtary üş aiyr bolyp keledı. Üş – ılkı Otannyŋ sandyq simvoly. Sonymen, Aziia, Amerika, Oŋtüstık teŋızderdıŋ araldary men Jaŋa Zelandiianyŋ simvolikasy sol jerdı mekendegen halyqtardyŋ aŋyzdarymen astas keledı eken. Būdan artyq, anyq, būdan nanymdy kuälık tabuǧa bolar ma edı? Kım bıledı. Ol üşın köne babalarymyzdy körden tūrǧyzyp, Mu kontinentınıŋ taǧdyryn öz auyzdarynan aitqyzuymyz kerek şyǧar» dep qorytady būl taraudy D.Cherchvard. Arǧy türık imperiiasy qalai küiredı? Topannyŋ tarihyn zertteitın ǧalymdar būl künde bır pıkırge kelgen. Bız «Topan suy» dep ataityn, älemdık örkeniettı küiretıp, bükıl adamzat balasyn kerı – jahildıkke qarai aparyp tastaǧan planetarlyq apat osydan 11500 jyl būryn bolǧan. Olai bolsa bızdıŋ jyl sanauymyz apattan 4700 jyl būryn bastalǧan. Alaida, D.Cherchvard qytai mälımetterıne sılteme jasai otyryp, Ūly Arǧy türık imperiiasy osydan 17000 jyl būryn örkeniettıŋ şyŋyna şyqqan deidı. İmperiianyŋ, bas bilık, Mu kontinentındegı ortalyq ökımetten qaşan egemendık alyp şyqqany belgısız. 16200 jyldyq küntızbe Arǧy türık örkenietı güldengen kezden segız (8) ǧasyr berı jatyr. Osy segız ǧasyrda ne boldy, ony bız bılmeimız. Jäne joramaldai da almaimyz. Bıletınımız, qandai da bolmasyn jyl sanau, küntızbe, äldebır ūly oqiǧadan bastalady. Mysaly, qazırgı jyl sanau Aisa ǧalaiyssalamnyŋ düniege kelgen jylynan bastalady. Sodan berı 2013 jyl ötıptı. Mūsylman jyl sanauy Mūhamed paiǧambardyŋ Mädinadan Mekege ötken jylynan bastalady. Sodan berı 1434 jyl ötıptı. Al osydan 16200 jyl būryn Ūly Arǧy türık imperiiasynda ne boldy, ony, egerde aiaq astynan bır jazba mälımet tabyla qalmasa, Qūdai ǧana bıledı deimız. Qolymyzda qazaqtyŋ esepşı qariialarynyŋ auyzşa aitqan mälımetı ǧana bar. Boldy. Bıraq, esesıne, köne örkenietter jaiyndaǧy, baiyrǧy jädıger ortalyqtarynan tabylyp jatqan mälımet ūşan-teŋız. Osy mälımetterdı baiyptai zerdelep, batystyŋ jaratylystanuşy, tarihşy ǧalymdarynyŋ jazǧan eŋbekterı de Qūdaiǧa şükır, jeterlık. Mıne, osy jerde bız, baiyrǧy mädeniettıŋ özın bolmasa da, közın körgenderdı körıp otyrmyz. İä, qūrmettı oqyrman, älem tarihynda Ūly Arǧy türık mädenietınıŋ ızı, etken yqpaly sairap körınıp jatyr. Sol ızdı, sol yqpaldy tek oqi bılu kerek. Topannyŋ qarsaŋy jäne «kıtap-adamdardyŋ» paida boluy Ūly Arǧy türık imperiiasy älemdık apattyŋ kele jatqanyn bılgen be? Älbette. Bılgen. Bıraq qara halqy emes. Kündelıktı tırşılık küibeŋımen jürgen qara tobyr, impram, tıptı bılgen närsesınıŋ özın ūmytyp qaluy mümkın. Apat jaiyn bileuşı äulet bılgen. Olai bolsa, bıle tūra nege tiısınşe daiyndyq jasamaǧan degen saual boi köteredı. Osy jerde mynadai bır närsenı tüsındırıp ketkımız keledı. Bügınde düniede qanşama sensasiialyq oqiǧalar bolyp jatady. Barlyq uaqyttaǧydai. Būnyŋ bırı ras bolsa, bırı ötırık, piar-tehnologiiamen qoldan jasalǧan sensasiia ekenı köp ūzamai aian bolady. Bıraq bır qyzyǧy jergılıktı ükımetter bolsyn, onyŋ syrtynda barlyǧynyŋ töbesınen qaraityn älemdık ükımet bolsyn, būl sensasiialarǧa eşqaşan kommentarii bermeidı. Nege? Halyqty dürlıktırmeu üşın. Bilıktıŋ būl tarapta ünsız qaluynyŋ basty bır sebebı – osy. Dürlıkken, būlǧaqqa şyqqan halyqqa ie bolu qiyn, kei jaǧdaida tıptı toqtatu mümkın emes. Sondyqtan sensasiianyŋ töŋıregınde «ünsızdık qabyrǧasyn» ornatu, jūrtty dürlıktırıp jürgen būlǧaqşyl adamdardy amalyn tauyp közın joiu – bilıktıŋ ejelgı paidalanatyn täsılı. Mynadai bır mysal. Osman imperiiasyn ūly jeŋısterge jetkızgen uäzır Mehmet paşa Sokolovich (türıkşe Sokollu Mehmet), kezınde, äskerdı būlǧaqqa jıbermeu üşın taŋǧajaiyp täsıl paidalanǧan. Europaǧa jasalǧan kezektı joryq kezınde armiiany özı basqaryp barǧan sūltan öledı. Sonda Stambulǧa qaityp kele jatqan Mehmet paşa jabyq küimede kele jatqan sūltannyŋ mäiıtımen tırı adammen söileskendei söilesedı. Eşkım eşteŋe baiqamaǧan, sūltannyŋ ölgenın eşkım bılmegen. Äskerdı aman-esen Stambulǧa jetkızgen Mehmet paşa jaŋa sūltandy taqqa otyrǧyzyp, bükıl armiiany jaŋa ämırşıge antqa keltırgennen keiın ǧana baryp sūmdyq habardy jariialaǧan. Topanǧa deiıngı dästürlı örkeniette astronomiia öte joǧary därejede damyǧan dedık. Astronomiia degenımız, qarapaiymdap aitsaq, aspannyŋ tarihy. Näubet bolsyn, igılık-näsıp bolsyn belgılı bır retke, yrǧaq zaŋyna (bügıngı ǧylymda būl «ǧaryştyq sikl» – «kosmicheskii sikl» dep atalady) baǧynady dedık. Iаǧni, osydan 11500 jyl būryn, nemese bızdıŋ qazırgı jyl sanauymyzdan 9487 jyl būryn, nemese sol Arǧy türık zamanynan kele jatqan küntızbe boiynşa 4700-şı jyly imperiianyŋ bileuşı äuletı kezektı ūly näubettıŋ taqaǧanyn bıledı. Qondyger-qaŋlylar turaly jazǧan ekı tarihşy būl jaiynda azǧantai bolsa da mälımet beredı. Adamdar zılzala näubettıŋ kele jatqanyn on tört (14) jyl būryn bıldı, bıraq ol näubettıŋ qandai kepte keletının, qai jerdıŋ joiylatynyn, qai jerdıŋ aman qalatynyn, boljai almady, Jaratqan İenıŋ qai qabilany qūrbandyqqa būiyrǧanyn, qai qabilany aman alyp qalatynyn bıle almady. Sol sebeptı aqyrzaman keledı eken, aqyr barlyǧymyz qūridy ekenbız, olai bolsa Qūdaiǧa degen qūlşylyqta ne män, ne maǧyna bar dep, adamnyŋ aituǧa auzy barmaityn künäǧa batqan pendeler boldy. Būlardy patşalar aiausyz jazalady. Aqyrzaman kele jatqanyn aityp el ışın dürlıktırıp jürgen jūldyzşy-säuegeilerdıŋ barlyǧynyŋ basy şabyldy deidı köne tarihşylar. Sodan keiın taǧy bır eleusız ǧana, bıraq bız üşın zor maǧynasy bar mälımettı söz arasyna qystyra salady. Patşalar ülemderdı (ǧalymdardy) jinap barlyǧyna kıtap jattatty deidı. Ol kıtapty ne üşın jattatqany aitylmaidy. Bıraq bızge onyŋ keregı de joq. Bız üşın osy bır auyz söz, jetıp-artylatyn mälımet. Osy jerde men «Dästürdıŋ evakuasiiasy» degen jaŋa termindı ainalysqa engızgım keledı. «Evakuasiia» – «köşıru» degen söz. Köne örkeniettıŋ älemdık apat aldyndaǧy teŋdesı joq äreketın beinelei alatyn basqa söz taba almadym. Europa tılderınde, orys tılınde «evakuasiia», türlı apat, soǧys kezınde beibıt halyqty bolaşaq maidannyŋ jerınen basqa jaqqa köşıru degendı bıldıredı. Sondai-aq būl sözdıŋ mal-mülık, türlı däuletke de qatysy bar. Al bız atalmyş termindı basqaşa maǧynada qoldanǧymyz keledı. Ūly Arǧy türık imperiiasynyŋ ämırşılerı ǧalymdarǧa bükıl jazba mūrany jattatqan. Iаǧni, Dästürdı köşıruge, evakuasiiaǧa daiyndaǧan. Bıraq, būl, bır ölkeden ekınşı bır ölkege köşırudıŋ daiyndyǧy emes. Arǧy türık imperiiasy özınıŋ ūly mädenietın zamannan zamanǧa köşıruge daiyndaǧan. Nemese būdan da tüsınıktı qylyp aitsaq, bızdıŋ köne babalarymyz topannan keiıngı, aqyrzamannan keiıngı ömırge, tırşılıkke daiyndalǧan. Älbette, mädeniettı sol jazba küiınde de saqtauǧa äreket jasalǧanyna eşqandai kümän joq. Osy oraida mynadai bır oqiǧa esıme tüsedı. Erte köktemnıŋ laisaŋdy köŋılsız bır künı edı. Asqar aǧa, menıŋ Erık dosym üşeumız konservatoriianyŋ folklor kabinetınde otyrǧanbyz. Kün jeksenbı. Konservatoriiada bırdı-ekılı student bolmasa eşkım joq. Är taqyryptyŋ basyn şalǧan äŋgıme aqyrynda köne mädeniet mäselesıne kelıp tırelgen.
– Menıŋ oiymşa, Mysyr piramidalary perǧauyndardyŋ qabyrstany emes, – dedı Erık, – Ol keiınnen qabyrstanǧa ainaluy mümkın. Al şyndyǧynda piramida – qoldan jasalǧan tau. Öte biık, jasandy tau. Olai bolsa piramidanyŋ ūşar basynda jasyryn kameralar bar. Ol kameralarda topanǧa deiıngı eŋ negızgı kıtaptar saqtauly tūruy mümkın. Asekeŋ qatty riza boldy. Ol kısınıŋ mynadai ädetı bar edı. Özı qūrmetteitın adamnyŋ janynda otyrǧanda, jaişylyqtaǧydai sigaret emes, qorqorǧa gavanalyq sigaranyŋ hoş iıstı japyraǧyn salyp şegetın. Būl joly da qorqoryn tūtatyp, jūpar tütındı būrqyratyp, bölmenı ary bır, berı bır kezıp öttı.
– Sen geniisıŋ, – dedı sodan soŋ Erıktıŋ betıne qarap, – Osy künı mysyr ökımetı piramidalardyŋ ışın aqtaruǧa tyiym salǧan körınedı. Ol jerde ne bar ekenın bız, ärine, bılmeimız. Jäne köpke deiın bılmeitın bolamyz. Senıŋ joramalyŋ keremet. Armeniianyŋ ataqty kıtaphanasy Matenadarana Ararat tauynyŋ eŋ biık jerıne ornalasqan Közben köre almadyq. Bıraq tanystyrǧyş ädebietten barynşa tolyq mälımet aldyq. Osyǧan qarap otyryp, adamnyŋ köŋılınde neşetürlı kümändı oilar paida bolady. Armian ǧalymdary būl kıtaphananyŋ tıptı Altyn Orda kezındegı Kavkazdaǧy qypşaq handarynyŋ kıtaphanasy ekenın moiyndamaidy. Alǧaşynda Echmiadzin monastyrınıŋ kıtap qoimasy boldy, artynan Erevanǧa köşırıldı, osylaişa Armeniianyŋ bas kıtaphanasy, muzeiı boldy deidı. Osymen äŋgıme bıttı. Al ol kıtaphanadaǧy qypşaq tılınde jazylǧan kıtaptar qaidan kelıptı, zamanynda Altyn Ordanyŋ bilıgınen tys tūrǧan ol qandai Armian memleketı, ärine, būl saualdarǧa jauap joq. Jäne, armian bauyrlar, būl sūraqtarǧa jauap berudı kerek dep tappaidy. Ǧalym Aqseleu Seidımbekov «Sosialistık Qazaqstan» gazetınde qyzmet etıp jürgen kezınde Armeniiaǧa, osy Matenadarana kıtaphanasyna baryp qaitqan eken. Bır äŋgımesınde – Armiannyŋ kıtaphanasy emes-au, – dedı basyn şaiqap otyryp, – Altyn Ordanyŋ ǧylymi ortalyqtarynyŋ bırı-au. Kıtaptardyŋ eskılıgı sondai, qol tigızseŋ ügıtıleiın dep tūr. Kopiiasymen jūmys ıstei beruge bolady. Al tüpnūsqalar senımdı qoimalarda tyǧuly jatyr.
– Tas, qyş kıtaptar bar ma? – dep sūradym. Ahaŋ säl ünsız qaldy da, – Kım bıledı, – dedı, – Qoimalaryna eşkımdı kırgızbeidı. Özderınıŋ aitysyna qaraǧanda, 5-6 myŋ jyl būryn jazylǧan kıtaptar bar eken. Kırıp, öz közıŋmen köre almaǧannan keiın, ne aituǧa bolady? Bız de «kım bıledı?» degennen basqa eşteŋe aita almaimyz. Osynşa qūpiialap saqtalǧanyna qaraǧanda, köldeneŋ jūrtqa körsetuge bolmaityn jädıgerlerdıŋ jasyruly jatqanyna eşqandai kümän joq. Al özımnıŋ jeke pıkırımdı bılgıŋız kelse, aitaiyn, qūrmettı oqyrman. Matenadarana – Topanǧa deiıngı kıtaptar saqtauly tūrǧan qoima. Armian ǧalymdary būl qoimany keiın, köp keiın paida bolǧan öz memleketterınıŋ tarihymen matastyra salǧan. Jazulary keşe ǧana paida bolǧan el. Mesrop Maştos degen adam 405 jyly armian älıpbiın tiianaqtaǧan eken. Alǧaşqy armiannyŋ jazba mūrasy – Bibliianyŋ armian tılıne audarylǧan nūsqasy. Mesrop Maştos pen katolikos Saak Partev öz oquşylarymen äuelı audarma jasaǧan, sodan soŋ töl şyǧarmalar jazǧan. 405 jyl armian jazba ädebietınıŋ tuǧan jyly bolyp esepteledı. Sodan berı 15 ǧasyr uaqyt ötıptı. Olai bolsa 5-6 myŋ jyl būryn jazylǧan kıtap olarǧa qaidan keldı? Jäne armian ǧalymdary būl kıtaptardy tym «jasartyp» jıbergen. Būl kem degende 12 myŋ jyldyq mūra. Būndai mūrany satyp alu, aiyrbastap alu, nemese köşırıp alu mümkın emes. Būndai mūra ne bar bolady, ne joq bolady. Baǧyna orai armiandarda bar. Tek aqiqatyna jetuge öre jıbermeidı. Al, şyndyǧynda būl Ararat tauynyŋ eŋ biık jerlerınıŋ bırıne amanattap kömıp ketken Arǧy türık imperiiasynyŋ kıtaphanasy. Kömulı kıtap saqtaluy mümkın, saqtalmauy da mümkın. Alaida, Dästürdıŋ adamdary kıtapty, jazba mūra ataulyny saqtaityn eŋ senımdı qoima – adamnyŋ sanasy dep bılgen. Näubet, zılzala mäŋgı tūrmaidy, bır künı aiaqtalady. Sodan soŋ, örkeniettı qalypqa keltıru kezeŋı bastalady. Kıtaptardy jattaǧan adamdar, otyryp, jadyndaǧy teksterdı, bır ärpın tüsırmei qaǧazǧa qaiyra qotarady. Osylaişa kıtap qaitadan jaratylady. Mıne, köne tarihşylar «Arǧy türıkterdıŋ patşalary ǧalymdarǧa kıtap jattatty» dep eleusız ǧana aityp ketken bır auyz sözdıŋ tasasynda osyndai syr, osyndai tarih jatyr. Tūtas kıtaptardy jattau, eske saqtau, älemdık apattyŋ qarsaŋynda ǧana paida bolǧan amal ma? Joq. Ūlaŋǧaiyr kıtaphanalardy jadynda saqtaǧan «Kıtap-Adamdar» qaşanda bolǧan. Ondaǧan epikalyq jyrlardy, jüzdegen ertegılerdı, myŋdaǧan maqal-mäteldı kommentarii-tüsındırmelerımen, arǧy-bergı aqyn-jyraulardyŋ mūrasyen mümkındıgınşe tolyqtai esıne saqtaǧan adamdardy öz közımızben körgen edık. Osy künı bırqatar ǧylymi eŋbekterde ariilerdıŋ, nemese keide atlant dep atalatyn äldebır näsıldıŋ soltüstıkten oŋtüstıkke qarai alyp köşkını jaiynda aitylady. Merzımı – öte köne, bızdıŋ jyl sanauymyzdan äldeneşe myŋ jyl būrynǧy zaman. Älbette, batystyŋ näsılşıl, tolyqtai saiasatqa baǧynǧan ǧylymy būl jerde de köp närsenı būrmalap körsetedı. Bıraq, qalai qitūrqylasa da eŋ basty närsenı – soltüstıkten oŋtüstıkke qarai baǧyttalǧan ūly köşkındı, ūlaŋǧaiyr jaugerşılıktıŋ özın jasyra almaǧan. İä, solai bolǧan. Bıraq batystyŋ ǧalymdary aitqandaǧydan säl özgeşe. Köşkın Europanyŋ, Aziianyŋ qiyr soltüstıgınen bastalmaǧan. Sebebı, topannan keiın ol jaqta tırı jan qalmaǧan. Jaugerşılık baiaǧy Ūly Arǧy türık imperiiasynyŋ territoriiasynan bastalǧan. Topannan aman qalǧan azynaulaq arǧy türıkter arada, şamamen 1500 jyl ötkende es jiyp, aina-qatesız būrynǧy qalpyn tappasa da, köbeiıp qaitadan ülken jūrtqa ainalady. Sodan soŋ, adamzat balasyn tügendep, qandai taipa, qabila joiyldy, qandai taipa, qabila aman qaldy, osyny anyqtau maqsatynda, al şyndyǧynda, būrynǧy ūly örkeniettı qalpyna keltıru maqsatynda oŋtüstıkke baǧyttalǧan daŋqty arǧy türık joryǧy bastalady. Mıne, osy küngı Euraziianyŋ köne tarihyna qatysty jazylǧan eŋbekterdegı atlanttardyŋ, nemese ariilerdıŋ Oŋtüstıkke qarai ūly köşkını degenıŋız osy. Sebebıŋ, būndai jahandyq, geosaiasi jospardy būryn Euraziiany bilegen, osy jahandyq ideiany esınde saqtaǧan (kıtap-adamdar) jäne alǧyşarttary kelısıp, küşı tolǧanda qaitadan ıske asyra alatyn tek qana baiyrǧy Ūly Arǧy türık imperiiasy edı. Mifologiiasy özın qorşaǧan ormannan syrtqa şyǧuǧa rūqsat etpeitın, tyiym salatyn, jabaiylanyp ketken taipalarda jahandyq sana, jahandyq, geosaiasi ideia bolmaidy. Būny älemdık ǧylym sansyz ret däleldegen. «Kıtap-Adamnyŋ» keiıngı taǧdyry Qazaqtyŋ köne aŋyzynda, bügınde attary ūmytylǧan köptegen ūly keiıpkerler bolǧan. Solardyŋ ekeuın aitaiyq. Būlar Qūmyra paiǧambar men Qūlaiys paiǧambar. Menı bır närse qatty taŋqaldyrady. Şoqan Uälihanov, Mäşhür Jüsıp Köpeev, Äbubäkır Divaev – osy üş ūly folkloristıŋ portfelderınde Qūmyra paiǧambar men Qūlaiys paiǧambar jaiynda bır auyz söz joq. Nūh paiǧambardan būryn tuǧan dep kuälandyrylatyn, demek topanǧa deiıngı mädeniettıŋ ökılı bolyp sanalatyn būl daŋqty ekı keiıpker jaily aŋyz-äŋgımeler zamanynda qazaqtyŋ üş jüzınde de aitylsa kerek. Seksenınşı jyldardyŋ aiaǧynda konservatoriianyŋ bır mūǧalımı men ekı studentı jäne men, tört adam Almatynyŋ tübındegı Jambyl audanynda tūratyn belgılı aitysker aqyn Äsımhan Qosbasarovtyŋ üiınde boldyq. Folklorlyq ekspedisiianyŋ maqsatyn anyqtap, ejıktep alǧannan keiın, aqsaqal bırde qara sözben, bırde öleŋmen ūzaq tolǧady. Qisapsyz mälımet magnit taspasyna syimai qaldy. Qalǧanyn qūlaqpen tyŋdadyq. Bala kezımde, jasöspırım kezımde talai estıgen mälımet osy jerde de rastaldy. – Qūmyra men Qūlaiys paiǧambar degendı estıgenderıŋ bar ma? – dep alǧan qariia ūzaq-ūzaq äŋgıme şerttı. – Būl mälımet Şoqan Uälihanovtyŋ bes tomdyǧynda joq siiaqty edı ǧoi, – dedı janymdaǧy mūǧalım. – Bır adam bır halyqtyŋ mūrasyn tauysa almaityn şyǧar, – dedı Äsımhan aqsaqal. Qaljyŋbas eken. – Şoqan Uälihanov maǧan kelmedı ǧoi. Kelse aityp beretın edık qoi, – degen jymiyp. Külısıp aldyq. – Men endı Orta jüz ben Kışı jüzde bolǧam joq, ol jaqta qalai aitylatynyn bılmeimın, – dedı Äsımhan aqsaqal soŋynda, – Al özım körgende mynau bızdıŋ Şapyraşty ǧana emes, Ysty, Oşaqty, Qaŋly, Dulat, Sırgelı, barlyǧynda osy Qūmyra men Qūlaiystyŋ äŋgımesı aitylatyn. Kelesı künı Degeres auylynda, söz ūstaǧan şejıreşı qart Nüsıpbai Maiakovtyŋ üiınde boldyq. Qariia dastarhan basynda tosyn äŋgıme aitty. – Jüsıpbek qojanyŋ «Qūbyra paiǧambardyŋ ölımı» degen dastany bar, – dedı şaiyn soraptai ışıp otyryp, – Şama-şarqymşa aityp blereiın. – Qūbyra ma, Qūmyra ma? – dedım men. – Bıreuler Qūmyra deidı, bıreuler Qūbyra deidı, aiyrmasy joq, – dedı Nüsıpbai aqsaqal, – Jüsıpbek qoja osylai dep, Qūbyra dep jazǧan. Endı Qūmyra paiǧambardyŋ esımın paiymdap köreiık (sebebı, Qūlaiys paiǧambar küişı bolǧan, demek onyŋ esımınıŋ töŋıregındegı aŋyz-äŋgımeden saz önerınıŋ taǧdyryn tanuǧa bolady, alaida būl basqa äŋgımenıŋ). Būrynǧy parsy (farsi), bügıngı iran tılınde «qūmyranyŋ» maǧynasy «şarap» sözınen şyǧarylady. Osydan bıraz būryn jazylǧan, qondyger – qaŋly jaiyndaǧy maqalamyzda «haoma» (adamdy mas qylatyn ışımdık atauly) degendı aitqanbyz. Osy «haoma» sözı «huoma – huma – hum» fonetikalyq qūbylu tızbegınen ötıp «kum» sözıne ainalǧan. Sonymen parsy-iran tılınde şarap – «kum» dep atalady. Al şarap saqtaityn qyş ydys tiısınşe «kumra» (kum-ra) dep atalady. Tamaşa versiia. Bıraq bızdı qanaǧattandyrmaidy. Sebebı, parsy-irannyŋ «kumrasy» men äuelı arǧy türıktıŋ, sodan keiın qondyger-qaŋlynyŋ «qūmyrasy», änşeiın fonetikalyq tūrǧydan bır-bırıne säikes kelgen tübır sözder ǧana. Ekı tübır bır-bırıne müldem janaspaityn qainarlardan paida bolǧan. Qūm menen tas qazaq ūǧymynda ejelden jazudyŋ, eske saqtaudyŋ t.b. simvoly bolyp sanalady. Endı osyny taratyŋqyrap aitaiyq. Ärine, būl simvoldardy qazaq oilap şyǧarǧan joq. Arǧy babalarymyz qondyger-qaŋlydan, al olarǧa ūly arǧy türık jūrtynan kelgen abzal ūǧymdar. «Qorqyttyŋ jetı kebı» degen asa köne aŋyzda Qorqyt babamyzdyŋ bır kebı – tas. Qorqyt, düniege jetı türlı bolyp keledı. Bır kelgenınde, tas bolyp keledı. Qazaqtyŋ ru-taipalary (nemese arydaǧy qaŋly, arǧy türık) biık tastardyŋ, biık qūz benen ūşyrymdardyŋ janynda tūryp anttasatyn bolǧan. Ekı nemese bırneşe taipa anttasyp, serttesıp anda bolǧanda, özderınıŋ rulyq, taipalyq taŋbalaryn tasqa qaşaidy. Sebebı, Tas Qorqyt ekı rudyŋ antyna kuäger. Nemese, bügıngışe aitqanda, ekı rudyŋ n kuä bolyp qol qoiady. Qūz-jartas joq jerde qazaqtar jerden qolyna ılıngen tasty, tas bolmasa bır uys qūm, iaki topyraqty alyp, sony ūstap otyryp anttasady. Qorqyt-tas, Qorqyt-qūm menen topyraq. Tassyz, qūmsyz, topyraqsyz jer joq, iaǧni, qaida jürseŋ de Qorqyt – köz aldyŋda, Qorqytpen bırge, bergen antyŋ da – köz aldyŋda, bükıl dünie – ūiatyŋa tıl qatyp tūrǧan belgı, bükıl dünie – iman menen. Endı bır, bügıngı ǧylymnyŋ jetıstıgınen alynǧan mälımet. Kompiuterdıŋ informasiiany esıne saqtaityn tetıkterınıŋ barlyǧy qūmnan jasalady. Nege? Sebebı, qūm – mälımet saqtaǧyş zat. Mynadai bır mysal. Būl şöl dalada sansyz ret bolǧan, jäne būdan keiın de bola bermek qūbylys. Şaǧyldardyŋ arasynda şölden ölıp kele jatqan adam kenet jaiqalǧan abat öŋırdı, syldyrap aǧyp jatqan būlaq nemese özen, şalqyp jatqan köldı köredı. Ekı ökpesın qolyna ūstap jügırıp barsa… eşteŋe joq. Sol baiaǧy aptap quyrǧan şöl dala. Keruen tartqan saudagerler, dalada qalǧan şopyrlar saǧym salǧan surettıŋ neşe atasyn körgen. Negızınen, jer betınen baiaǧyda köşıp ketken örkenietterdıŋ körınısterı, köne qalalar. Egerde adam saǧymnan öz zamanynyŋ suretterın körse onda ony äldebır atmosferalyq qūbylystarmen tüsındıruge bolady. Alaida aldyŋyzdan, mıne, 2013 jyly ömır sürıp otyrǧan sızdıŋ aldyŋydan baiaǧyda joiylǧan Otyrar nemese Balasaǧūn nemese tūrǧan ornynyŋ qaida ekenın eşkım bılmeitın Barşynkent şyqsa… onda ne ıster edıŋız? Baiaǧyda joiylǧan, orny da joq qalanyŋ saǧym bolyp bızdıŋ bügıngı zamanymyzdan qalqyp şyqqanyn atmosferanyŋ qandai qūbylysymen tüsındırer edıŋız? Kibernetika ǧalymdary jaltaqtap otyryp mynadai pıkır aitady: qūm, būl düniede ne oqiǧa boldy, sonyŋ barlyǧyn kvanttyq deŋgeide «kvantavaia pamiat) «esıne» saqtaidy. Şöl dala, belgılı bır jaǧdaida, äsırese qatty ystyq bolǧanda, osy kvanttyq suretterdı syrtqa şyǧarady. Bügıngı ǧylym üşın jūmbaq qūbylysty osylai ǧana tüsındıruge bolatyn siiaqty. Bır kompiuterşı aityp edı, kompiuterdegı chiptyŋ boiyndaǧy osy köne zamannan kele jatqan mälımet kenetten «ıske qosylyp», bügıngı programmamen qaqtyǧysyp qalady, sol kezde kompiuter köpke deiın ısten şyǧyp «qalqyp» qalady, köpke deiın qosylmai qoiady dep. Topanǧa deiıngı örkeniet, Dästürdıŋ adamdary qūmnyŋ osy tüsınıksız qasietın bılgen. Sol sebeptı alǧaşqy kıtapty qūmnan jasaǧan. Iаǧni, köne düniede, arabtyŋ «kitab» sözı älı joq kezde jazba mūra atauly «qūm» nemese «qūmyra» dep atalǧan. Būl jerde «qūmyranyŋ» qūramyndaǧy «yr» qaidan keldı deseŋız, onyŋ jauaby baiaǧyda berılgen. «Yr» – būl «iyrtmaq», nemese qypşaqşa «jyrtpaq», «jyrtu» degen tūiyq etıstıktıŋ qysqarǧan türı. Köne adam qazırgı «jazu» degen sözdıŋ ornyna «jyrtu» (endı ǧana kebe bastaǧan qūm (qyş) taqtanyŋ betıne oiyp, «jyrtyp», «jyryp» ärıptıŋ suretın salu) sözın paidalanǧan. Keiınnen papirus pen terıge jazu qalyptasty. Şamasy, sodan keiın de tas kıtap pen qyş kıtap, jaŋa kıtappen qatar jasaǧan boluy kerek. Soŋyra, zamannan zaman ozǧanda endı «qūmyra» dep jazba mūrany saqtaityn, qyştan küidırıp jasalǧan ülken ydystardy ataǧan. Mysaly, İzraildegı Ölı teŋızdıŋ janynan tabylǧan «Qūmyran jazbalary» – ülken qyş qūmyralardyŋ ışıne salynǧan kıtaptar. Būlar bügıngı tekşe kıtaptar (kodeks) emes – baiaǧy şiyrşyq kıtaptar (svitok). Endı, osynyŋ barlyǧyn qoryta kelgende, Qūmyra paiǧambar degenımız kım? Egerde keiınnen bır bılımdı degdar kelıp, Qūmyra paiǧambardyŋ kım bolǧanyn qolmen qoiǧandai qylyp aityp berse – nūr üstıne nūr bolar edı. Al äzırge özımızdıŋ joramalymyzdy ǧana ortaǧa salaiyq. Qūmyra paiǧambar, topanǧa deiıngı ūly örkeniettıŋ jazba mūrasynyŋ bükıl tarihi taǧdyryn boiyna jinaqtaǧan jiyntyq beine. Bıraq ömırde bolmaǧan adam. Mäsele, onyŋ ömırde bolǧan, bolmaǧandyǧynda emes. Mäsele, köne adamnyŋ osy Qūmyra paiǧambar beinesı arqyly sol daŋqty zamannyŋ eŋ asqaq idealdaryn bızge, myna bügıngı ūrpaqtaryna jetkıze bılgendıgınde. Endı Nüsıpbai aqsaqal aityp bergen Jüsıpbek qojanyŋ «Qūmyra paiǧambardyŋ ölımı» atty dastanyn qysqaşa mazmūndap bereiın. Eskerte ketetın bır närse: būl dastan qazaqtyŋ üş jüzınde de aitylatyn Qūmyra paiǧambar jaily äŋgımelerdıŋ öleŋmen örılgen nūsqasy ǧana. Siujetınde, el ışınen özımız estıgen äŋgımelerden eşqandai aiyrmasy joq sebeptı aityp otyrmyz būl sözdı. Erte-erte-ertede on segız myŋ ǧalamnyŋ bılımın tauysqan Qūmyra degen ǧalym bolypty. Sol eldıŋ patşasy ǧalymdy janyna aldyryp uäzır etıptı. Saraidaǧy basqa uäzırler Qūmyranyŋ patşaǧa syily bolǧanyn köre almaidy eken, neşetürlı qitūrqy arqyly patşa men ekeuınıŋ arasyn aşpaq bolǧan eken talai ret. Alaida, patşa aqyldy bolypty, uäzırlerınıŋ äreketın jazbai tanyp, Qūmyraǧa qarsy jasalǧan laŋnyŋ barlyǧyn tyiyp tastap otyrady eken. Künderdıŋ künınde kärı patşa öledı. Sonymen Qūmyranyŋ basyna azapty kün tuady. Jas patşa aqymaq eken, uäzırlerdıŋ azǧyrǧanyna erıp, Qūmyrany janynan qudyrtyp, ol az bolsa tereŋ zyndaǧa salyp, auzyn bekıtıp, üstıne egın aidaŋdar dep jarlyq beredı. Qūmyra osylaişa jer astynda myŋ jyl otyrypty. Qolynda bır därısı bar eken, bır iıskese (basqa nūsqada bır jalasa) bır jyl tamaq ışpei otyra alady eken. Osylaişa zamannan zaman ötedı. Jer betınde būl kezde äldeneşe el, äldeneşe patşa äuletı auysady. Sodan soŋ halyqqa sūmdyq näubet keledı. Eldıŋ barlyǧy soqyr bola bastaidy. Eŋ soŋynda, adamǧa kün be, tün be, bärıbır bolypty, äkesı balasyn, balasy äkesın tanymapty. Sodan keiın, būl az bolǧandai, eldıŋ barlyǧy saŋyrau bolypty, anasy öz ūlyn, ūly öz anasyn, aǧasy qaryndasyn, qaryndasy aǧasyn körmeitın, estımeitın bolyp, bükıl qabila, aituǧa adamnyŋ auzy barmaityn qiianattar ıstep, künäǧa batypty. El ışınde qūdaiyna syiynǧan bır pıradar bar eken, sol adam ǧana būl sūmdyq syrqattan aman qalypty. Bır künı Jaratqan İe sol pıradarǧa aian berıptı. Ei, pälenşe, elıŋnıŋ osyndaiǧa ūşyraǧan sebebın sen bılmeseŋ men aitaiyn, ertede, osydan myŋ jyl būryn osy patşalyqta Qūmyra degen adam jasaǧan. Izgılıgı, tazalyǧy, imandylyǧy sondai, atausyz paiǧambar edı, on segız myŋ ǧalamnyŋ tılın bılse de, eşteŋe bılomeimın, bärın Qūdai bıledı deuşı edı. Sol adamdy aqymaq patşalaryŋ zyndanǧa tastap, kömıp tastady. Senıŋ qabilaŋ aqylǧa keler dep myŋ jyl küttım. Aqylǧa kelmedıŋder. Aqyry osyndai qyldym. Endı men özım jıbergen zaualdan qūtyludyŋ jolyn aitaiyn. Pälen-pälen jerde, qyryq qūlaş zyndanda Qūmyra älı tırı otyr. Sony şyǧaryp alyŋdar. Sonda men qarǧysymdy qaiyryp alam deptı. Pıradar saraiǧa baryp, tük körmei maŋaiyn sipalap otyrǧan patşaǧa (patşa soqyr bolsa da qūlaǧy estidı eken) bolǧan jaidy aitady. Osylaişa Qūmyra paiǧambar zyndannan şyǧypty. Qolyndaǧy därısın soŋǧy ret iıskep tauysyp, öler şaqqa kelıp otyr eken. Qūmyra kelıp, qalanyŋ ortasyndaǧy maidanǧa şyǧyp jar salǧanda Jaratqan İenıŋ ämırımen halyqtyŋ közı aşylyp, qūlaǧy jarylypty. Jūrt, patşa bastatyp Qūmyranyŋ aiaǧyna jyǧylypty. Sodan soŋ, sol eldıŋ basynan eşqaşan baq taimaǧan eken dep aiaqtaidy Jüsıpbek qoja. Soŋǧy söz Baiyrǧy zaman şyǧarmalaryn zerdeleuge bügıngı ädebi taldau prinsipterı jetımsız. Köne dünienıŋ simvoldyq şyǧarmalaryn sol simvoldyq prinsipte taldau kerek. Baiyrǧy aŋyz-jyrlardaǧy Qūmyra paiǧambar, topanǧa deiıngı bükıl adamzattyŋ oi-öresınıŋ, jazba mūrasynyŋ, jalpy mädenietınıŋ simvoly dedık. Qūmyra paiǧambarmen tatu bolǧan, ony qūrmettegen, janynda aqylşy qylyp ūstaǧan kärı patşa – topanǧa deiıngı qoǧamnyŋ simvoly. Al kärı patşanyŋ ornyn basqan, Qūmyrany zyndanǧa tastatqan, onyŋ atyn ūmyttyryp, öşıruge tyrysqan jas patşa – topannan keiın ornaǧan, baiyrǧy adamşylyqtan, baiyrǧy imani qoǧamnyŋ qaǧidalarynan bas tartqan, būrynǧy eskı sara joldan bölekşe basqa bır jol aşyp, sonymen jürmek bolǧan aqymaq qoǧam. Bükıl eldıŋ, arada myŋ jyl ötkende tūtastai soqyr, saŋyrauǧa ainaluy, baiyrǧy dünie salǧan Dästürlı joldan ainyǧan jūrttyŋ nege ūrynatyndyǧynyŋ körınısı. Al Qūmyra paiǧambardyŋ jer betıne şyǧuy jäne halyqtyŋ soqyr-mylqau küiınen aryluy – azǧan adamzat būrynǧy eskı jolǧa, Dästürge qaityp kele me degen ümıttıŋ simvoly. Jüsıpbek qoja, topanǧa deiıngı Altyn Ǧasyrdyŋ imandy tarihyna, topannan keiıngı Temır ǧasyrdyŋ ǧapyl tarihyna kuä bolǧan Qūmyra paiǧambar jaily aŋyz-äŋgımelerdıŋ qorytyp, bır dastannyŋ ışıne osylai siǧyzǧan eken. Topannan keiın ornaǧan qoǧamǧa, adamzattyŋ ondaǧan myŋ jyldyq mädeni täjıribesın boiyna jinaqtaǧan, Qūmyra paiǧambar dep atalatyn Kıtap-Adamnyŋ keregı bolmapty. Keregı bolmai qalypty. Karl Iаspers aitqan «kındık örkenietter» bızdı syrtqa teuıptı. Ärine, äuelı arǧy babalarymyz türıkter, odan keiın bergı babalarymyz qondyger-qaŋlylar äreketsız qalmaǧan, ekı qolyn bos tastap qarap otyrmaǧan. Oŋtüstık tarapty, «kındık örkenietterdı» äldeneşe ret jaulapty, baǧyndyrypty. Bıraq topanǧa deiıngı dünienıŋ zaŋdaryna nandyra almapty. Qondyger erlıkke toly jüregımen soǧyssa, «kındık örkenietter» eşqaşan tozbaityn, şarşamaityn qaru – Aqşamen soǧysty. Aqyrynda qondygerdıŋ semserı mairyldy. Älem aqşanyŋ bilıgıne köştı. «Kıtap-Adamdardyŋ» būdan keiıngı taǧdyry jaiynda bırer auyz söz. Topanǧa deiıngı düniede jazba ädebiet, auyzekı ädebiet, jazba mädeniet, auyzekı mädeniet degen bolmaǧan. Būl terminderdı, bıreudı joǧary, bıreudı tömen qoiyp jaman dändegen batys jäne orys ǧylymy oilap şyǧarǧan. Mädeniettı būlai bölu, kädımgı näsılşıldıktıŋ ǧylymda körınıs tapqan formasy. Köne dünie adamdarynyŋ, bükıl jazba mūrany jattap, esıne saqtauy, būl, topannyŋ aldynda ǧana bastalǧan ürdıs emes. Būl amal, iaǧni mädeniettıŋ auyzşa jäne tas, qyş, qaǧaz kıtapqa taŋbalanyp jazbaşa saqtaluy – mäŋgı jait. Belgılı ǧalym Rolan Barttyŋ «Hatsyz mädeniet bolmaidy» («Bespismennyh kultur ne byvaet») degen sözı bar. Köne düniede mynau jazba mädeniet, iaǧni, jaqsy mädeniet, mynau auyzekı mädeniet, iaǧni, jaman mädeniet dep bölmegen. İnformasiiany saqtaudyŋ ekı formasy qatar jürgen. Al qandai da bolmasyn örkeniettıŋ küireuınıŋ qarsaŋynda Dästürdıŋ evakuasiiasy, Dästürdı köşıru bastalǧanda, qaǧazǧa jazyp qaldyrǧannan görı eske saqtau äldeqaida senımdı amal ekenı belgılı bolady. İmmanuil Velikovskii jäne taǧy basqa köne dünienı zertteuşı ǧalymdardyŋ pıkırınşe jer betınde arasy pälenbai myŋ jyl bolyp keletın pälenbai planetarlyq apat bolypty. Adamzat pälenbai ret joiylyp, pälenbai ret qaita jaratylypty. Osy, älsın-älsın örkeniettı, tırşılık ataulyny jalmap ketıp otyratyn apattardan, adamzat, eşqaşan eskırmeitın, män-maǧynasy eşqaşan joiylmaityn bır ǧana ūlaǧat alyp şyǧypty. Ol ūlaǧat, «Dünie – jalǧan, onda mäŋgı eşteŋe joq. Ömırdıŋ, tırşılıktıŋ taǧdyry qaşanda qyl üstınde tūrady. Bolmys kez-kelgen sätte joiyluy mümkın» degen ekı-üş-aq auyz sözden tūrar edı. Sol sebeptı köne dünienıŋ adamy, qaşan da bolsyn qamdanyp, özınıŋ jetken örkeni, mädeni jetıstıkterın qaǧazǧa da taŋbalaǧan, jäne eŋ senımdı qoima – özınıŋ sanasyna da saqtaǧan. Sodan keiın ǧasyrdan ǧasyr ozyp, batys jūrtynyŋ üstemdıgı bastaldy. Orientalizm (şyǧystanu), folkloristika degen ılım-ǧylymdar paida boldy. Damudyŋ satysy degen ūǧymdar keldı. Tarihi taǧdyrdyŋ, tūrmys qalpynyŋ äserınen töl mädenietın öz sanasyna saqtaǧan halyqtar «auyzekı mädeniettegı halyqtar» (būnyŋ astarynda «damuyn endı ǧana bastaǧan, mahlūqattyq tırşılıkten adamdyq ömırge endı ǧana ötken» degen jasyryn pıkır tūr) dep atanyp, atalmyş marhamatty «damudyŋ satysynyŋ» eŋ tömengı tepkışegıne qoiyldy. (Būl «satydan» müldem alyp tastasa, būl «satyǧa» müldem jolatpai qoisa qaiter edıŋız. Osyǧan da şükır deiık). Būl künde auyzekı mädeniettıŋ ekınşı qatardaǧy, ekınşı sortty (qazaqşasy – ekınşı sūryp) mädeniet ekenı qalyptasqan, dau tudyrmaityn pıkır. Bızdıŋ oiymyzşa, folkloristika ia basqa ǧylym, qandai da bolmasyn mädenietke baǧa bergende onyŋ saqtalu formasyna (auyzşa nemese jazbaşa) emes, eŋ äuelı sapasyna, oiynyŋ öresıne nazar audaruy kerek. Onyŋ syrtynda älemdık ǧylym topanǧa deiıngı örkeniettı moiyndap, zertteudıŋ baǧytyn, män-maǧynasyn, mūratyn özgertuı kerek. Solai bolǧanda ǧana bügınde ǧylym üşın şeşuın taptyrmaityn jūmbaq bolyp otyrǧan köptegen jaittardyŋ şyn syry aşylmaq. Qūmyra paiǧambar älı tırı dep, aqymaq jas patşa älı aqylǧa keledı dep seneiık.
Talasbek ÄSEMQŪLOV
